WARTOŚĆ GODZIWA A OCENA EFEKTÓW DZIAŁALNOŚCI JEDNOSTKI NA PODSTAWIE
1. Pojęcie wartości godziwej i metody jej ustalania
Pojęcie wartości godziwej zostało pierwotnie zdefiniowane w MSSF/MSR, regulacje Ustawy o rachunkowości3 zawierają definicję wartości godziwej o zbliżonym brzmieniu. Zgodnie z UoR (art. 28 ust. 6 UoR) wartość godziwa to kwota, za jaką dany składnik majątku mógłby zostać wymieniony, a zobowiąza-nie uregulowane na warunkach transakcji rynkowej pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi niepowiązanymi ze sobą stronami. Natomiast zgod-nie z regulacjami MSSF/MSR4 wartość godziwą stanowi kwota, za jaką na wa-runkach rynkowych składnik aktywów mógłby zostać wymieniony pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi stronami transakcji. Przytoczone definicje zasadniczo pokrywają się, a z analizy ich treści wynika, że wartość godziwa określana jest na podstawie transakcji przeprowadzonej:
– na warunkach rynkowych,
– pomiędzy zainteresowanymi stronami, niepowiązanymi ze sobą, z których żadna nie znajduje się w sytuacji przymusowej,
– między dobrze poinformowanymi stronami transakcji, z których każda posia-da taką samą wiedzę o przedmiocie i warunkach transakcji.
2 Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej. Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2011, zwane dalej w tekście MSSF/MSR.
3 Ustawa z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowości. Tekst jednolity z dnia 02.09.2009 r. Dz.U. nr 152, poz. 1223 ze zm.: Dz.U. 2009, nr 157, poz. 1241, nr 165, poz. 1316; z 2010 r., nr 47, poz.278; z 2011 r., nr 102, poz.585, zwana dalej w tekście UoR.
4 Par. 6 MSR 16 Rzeczowe aktywa trwałe, par. 8 MSR 38 Wartości niematerialne.
W wymienionych powyżej definicjach wartości godziwej użyto trybu przy-puszczającego, co wskazuje na hipotetyczny charakter transakcji wymiany.
„Wartość godziwa stanowi więc odzwierciedlenie ceny możliwej do uzyskania na rynku w dniu wyceny za składnik taki sam jak wyceniany”5.
Sposoby ustalania wartości godziwej przyjęte w MSSF/MSR zostały usze-regowane zgodnie ze stopniem wiarygodności wyznaczonej wartości począwszy od wartości najbardziej wiarygodnej. Oczywiście najlepszym wyznacznikiem wartości godziwej jest cena rynkowa, jednak w odniesieniu do pewnych skład-ników majątku nie istnieje aktywny rynek6 (rynek ten nie jest reprezentatywny dla określonych zasobów jednostki) lub też z innych przyczyn nie ma możliwo-ści oszacowania wartomożliwo-ści rynkowej. W takich przypadkach określenie wartomożliwo-ści godziwej powinno opierać się na takich kategoriach wartości jak:
– cena rynkowa z ostatniego aktywnego rynku,
– cena rynkowa z ostatnio przeprowadzonej transakcji,
– cena rynkowa z transakcji rynkowych dotyczących podobnych składników majątkowych,
– cenowe wyznaczniki branżowe oparte na notowaniach rynkowych, – metody dochodowe,
– metody kosztowe7.
Przedstawiona hierarchia metod wyznaczania wartości godziwej ustalona została zgodnie z malejącym poziomem wiarygodności wyceny. Ze względu na techniczną stronę ustalania wartości godziwej warto zwrócić uwagę na metody dochodowe. W przypadku metod dochodowych wartość godziwa ustalana jest na podstawie dyskontowania według stopy oczekiwanego zwrotu prognozowa-nych przepływów pieniężprognozowa-nych możliwych do osiągnięcia w kolejprognozowa-nych okresach z tytułu użytkowania aktywów jednostki. Wartość aktywów ustala się na pod-stawie ich zdolności do generowania korzyści ekonomicznych mierzonych war-tością przepływów pieniężnych8. Taki sposób szacowania wartości godziwej wypływa z regulacji dotyczących ustalania utraty wartości aktywów i wartości użytkowej. Czasami istotnym ograniczeniem dla stosowania metod dochodo-wych wyceny jest niemożność ustalenia stopy ryzyka zainwestowanego kapitału (np. w odniesieniu do małych i średnich jednostek prywatnych). Również
5 A. Mazur: Wartość godziwa – potencjał informacyjny. Difin, Warszawa 2011, s. 59.
6 Zgodnie z regulacjami MSSF/MSR (par. 6 MSR 36 Utrata wartości aktywów) za aktywny rynek można uznać taki, który spełnia łącznie trzy warunki:
– pozycje będące przedmiotem obrotu na rynku są jednorodne,
– zazwyczaj w dowolnym momencie można znaleźć zainteresowanych nabywców i sprzedawców, – ceny podane są do publicznej wiadomości.
7 W. Maj: Godziwe wyceny. CFO 1-2 z 2006 r., cyt. za: A. Mazur: Wartość godziwa – potencjał informacyjny, op. cit., s. 69.
8 Szerzej: W. Molenda: Wartość godziwa – zastosowanie i procedury ustalania. Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2008, s. 95 i nast.
kład przepływów pieniężnych w danej jednostce może być uzależniony od fazy cyklu koniunkturalnego. Dodatkowo na prawidłowość ustalenia stopy ryzyka zwrotu zainwestowanego kapitału wpływa m.in. fakt notowania lub też nie danej jednostki na rynkach kapitałowych. Poprawność przyjętych założeń i wartości czynników wpływających na szacunki wartości godziwej determinuje wiarygod-ność obliczeń.
Korzystając z alternatywnych (nierynkowych) metod szacowania wartości godziwej, jednostki powinny kierować się przede wszystkim wiarygodnością przeprowadzonych obliczeń, korzystając w pierwszym rzędzie z metod najbar-dziej wiarygodnych. Należy pamiętać, że wartość ustalona przy wykorzystaniu konkretnej metody prezentowana jest w sprawozdaniu finansowym i rzutuje na jego wiarygodność i użyteczność.
Regulacje krajowego prawa o rachunkowości podchodzą w sposób ogólni-kowy do problemu pomiaru wartości godziwej zasobów. Jedynie w zakresie regulacji dotyczących zasad rozliczania łączenia spółek (rozdział 4 UoR) wska-zano zasady wyznaczania wartości godziwej. Na podstawie zapisów art. 44b ust.
4 UoR można wymienić następujące metody szacowania wartości godziwej (por. tabela 1):
– cena rynkowa – w przypadku występowania aktywnego rynku,
– porównanie cen rynkowych, wartości wskaźników rynkowych podobnych aktywów finansowych,
– cena możliwa do uzyskania w wyniku transakcji sprzedaży, pomniejszona o koszty realizacji transakcji, wartość likwidacyjna,
– bieżące ceny, koszty z uwzględnieniem stopnia zużycia, – zdyskontowana wartość przepływów pieniężnych.
Tabela 1 Zasady ustalania wartości godziwej aktywów i pasywów według art. 44 ust. 4 UoR Lp. Zasady ustalania wartości godziwej składników majątku
(art. 44b ust. 4 UoR)
I. Wartość godziwa aktywów
1a. notowane na
giełdzie
Aktualny kurs notowań pomniejszony o koszty sprzedaży.
1b.
Papiery
wartościo-we nienotowane
na giełdzie Wartość oszacowana przy wykorzystaniu m.in. wskaźnika ceny do zysku i stopy dywidendy porównywalnych papierów wartościowych wyemitowanych przez spółki o podobnych charakterystykach.
2. Należności Wartość bieżąca (zdyskontowana) kwot wymagających zapła-ty, wyznaczona przy odpowiednich bieżących stopach procen-towych, pomniejszona o odpisy na należności zagrożone i nieściągalne oraz ewentualne koszty windykacji1.
Cd. tabeli 1 3. Produkty gotowe i towary Cena sprzedaży netto pomniejszona o opust marży zysku
wynikający z kosztów doprowadzenia przez spółkę przejmu-jącą do sprzedaży zapasu lub znalezienia nabywcy.
4. Produkty w toku Cena sprzedaży netto pomniejszona o koszty zakończenia produkcji i opust marży zysku wynikający z kosztów dopro-wadzenia przez spółkę przejmującą zapasów do sprzedaży lub znalezienia nabywcy.
5. Materiały Aktualna cena nabycia.
6. Środki trwałe Wartość rynkowa lub ich wartość określona w drodze nieza-leżnej wyceny. Jeżeli nie jest możliwe uzyskanie niezanieza-leżnej wyceny, zastosowanie znajduje aktualna cena nabycia albo koszt wytworzenia z uwzględnieniem aktualnego stopnia zużycia tych środków trwałych.
7. Wartości niematerialne i prawne
Wartość oszacowana na podstawie cen rynkowych takich samych lub podobnych aktywów. Jeżeli nie można oszacować wartości na bazie cen rynkowych, należy przyjąć taką war-tość, która nie prowadzi do powstania lub zwiększenia ujem-nej wartości firmy w wyniku połączenia. Ujęta w bilansie spółki przejętej dodatnia lub ujemna wartość firmy ma war-tość zerową.
8. Aktywa z tytułu podatku dochodowego
Wartość możliwa do realizacji przez połączone spółki, po uwzględnieniu zmiany wartości podatkowej i księgowej ak-tywów netto spółki przejmowanej.
II. Wartość godziwa przejętych zobowiązań
1. Zobowiązania Wartość bieżąca (zdyskontowana) kwot wymagających zapła-ty, wyznaczona przy odpowiednich bieżących stopach procen-towych2.
2. Rezerwy z tytułu podatku
dochodowego Wartość możliwa do realizacji przez połączone spółki, po uwzględnieniu zmiany wartości podatkowej i księgowej ak-tywów netto spółki przejmowanej.
Objaśnienia:
1 i 2 wyznaczanie wartości bieżącej (zdyskontowanej) w odniesieniu do należności i zobowiązań krótkoterminowych nie jest konieczne, jeżeli różnica pomiędzy wartością należności i zobo-wiązań według kwot wymagających zapłaty a według ich wartości zdyskontowanej nie jest istotna.
Warto zaznaczyć, że krajowe regulacje w obszarze rachunkowości podcho-dzą do kwestii wyceny w wartości godziwej w sposób ostrożny. Uzasadnieniem takiego stanu rzeczy mógł być brak aktywnych rynków na niektóre zasoby. Wy-bór konkretnego narzędzia pomiaru wartości godziwej z dostępnego spektrum metod i technik wyceny obwarowane jest koniecznością zachowania cech jako-ściowych stawianych sprawozdaniom finansowym, w tym przede wszystkim wiarygodności.