WARTOŚĆ GODZIWA A OCENA EFEKTÓW DZIAŁALNOŚCI JEDNOSTKI NA PODSTAWIE
2. Obszary zastosowania kategorii wartości godziwej do wyceny składników majątkowych według MSSF/MSR oraz UoR
Obecnie zarówno w krajowym, jak i międzynarodowym prawie o rachun-kowości kategoria wartości godziwej znajduje coraz szersze zastosowanie w procesie określania wartości składników aktywów i pasywów. Nadal jednak wycena wielu pozycji bilansowych opiera się na kategorii kosztu historycznego (ceny nabycia lub kosztu wytworzenia), co widoczne jest zwłaszcza w regula-cjach UoR. Pomimo nacisków ze strony odbiorców sprawozdań finansowych, konieczność zachowania ostrożności w szacunkach powoduje dominację wyce-ny według kosztu historycznego (skorygowanego o odpisy aktualizujące) nad wyceną w wartościach godziwych.
W myśl regulacji UoR większość pozycji aktywów wyceniana jest właśnie na podstawie kosztu historycznego skorygowanego ewentualnie o skutki utraty wartości. W konsekwencji bilans jednostki przedstawia pesymistyczny obraz sytuacji majątkowej jednostki, określony teoretycznie w warunkach likwidacji, sprzedaży składników majątkowych.
W odróżnieniu od krajowego prawa o rachunkowości, MSSF/MSR wpro-wadzają w szerszym zakresie wartość godziwą jako podstawę wyceny składni-ków majątkowych. W Założeniach koncepcyjnych MSSF/MSR wyróżniono cztery metody wyceny, w tym trzy odnoszą się do wyceny w wartości godziwej (por. tabela 2).
Tabela 2 Metody wyceny składników majątkowych według MSSF/MSR
Metody wyceny
Wycena według wartości godziwej Wycena według
kosztu historycznego Zasada aktualnej ceny nabycia Aktywa ujmuje się na
dzień ich nabycia w wysokości zapłaco-nej za nie kwoty środ-ków pieniężnych lub w wartości godziwej zapłaty niepieniężnej dokonanej w celu ich nabycia. jednost-ka wypracuje w toku działalności
Cd. tabeli 2
Źródło: Opracowanie na podstawie: G. Takats: Jak można ustalić wartość godziwą. „Biuletyn Rachunkowości i Finansów” nr 24 z 15.12.2007, s. 3, www.infor.pl
Przyjęcie metody wyceny w wartości godziwej powoduje okresowe zmiany zawartości sprawozdania finansowego. Ujęcie składników majątkowych na po-ziomie cen rynkowych może powodować zmiany wartości bilansowej aktywów czy pasywów zarówno in plus, jak i in minus. Przeszacowania te powodują rów-nocześnie zmiany wartości kapitałów własnych. W zależności od przyjętego modelu rozliczania skutków przeszacowania do poziomu wartości godziwej zmianie może ulec wysokość bieżącego wyniku finansowego lub kapitału wła-snego (kapitału z przeszacowania wartości). W przypadku, gdy nadwyżka z przeszacowania odniesiona zostanie na kapitał z przeszacowania, w pasywach ujawniona zostanie pozycja, która nierozerwalnie związana jest z danym zaso-bem. Uwolnienie tej pozycji kapitałów następuje dopiero w momencie likwida-cji (sprzedaży) przeszacowanego zasobu. Kapitałowe rozliczenie skutków aktu-alizacji do poziomu wartości godziwej jest przejawem ostrożności. Kapitałowo ujęta nadwyżka z przeszacowania podlega ujawnieniu nie tylko w zestawieniu bilansowym, ale również w zestawieniu zmian w kapitale własnym i informuje o hipotetycznym zysku zamrożonym w wartości aktywów do momentu ich upłynnienia. Ze względu na konieczność okresowej weryfikacji wyceny wyso-kość tego ‘zamrożonego’ zysku może ulec zmianie. Zachowanie ostrożności nie pozwala w tym momencie na rozdysponowanie zysku, który nie ma pokrycia we wzroście przepływów pieniężnych. Ujęcie nadwyżki z przeszacowania w kapita-le z aktualizacji dostarcza informacji o potencjalnym dochodzie, jakiego może dostarczyć dany zasób w przyszłości. Zdarzenia gospodarcze o charakterze wy-nikowych operacji, nieujawniane w rachunku zysków i strat, a jedynie w zesta-wieniu zmian w kapitale własnym, dodatkowo podlegają prezentacji w sprawoz-daniu z całkowitych dochodów9. Ujęcie tego typu informacji w formie
9 Szerzej na ten temat: M. Szewc: Sprawozdanie z całkowitych dochodów. „Rachunkowość”
2011, nr 7, s. 27 i nast.
odrębnego zestawienia miało na celu zwiększenie „przejrzystości” wyniku fi-nansowego jednostki, wskazanie pozycji, które mogą w przyszłości zwiększyć jego wartość.
W przypadku rozliczenia skutków wzrostu wartości bezpośrednio w kore-spondencji z wynikiem finansowym w pasywach wykazana jest odpowiednio wyższa kwota wyniku finansowego, który może zostać rozdysponowany zgod-nie z decyzją jednostki. Zysk ten jest rówzgod-nież pewną hipotetyczną kwotą korzy-ści ekonomicznych nierozerwalnie związanych z posiadanymi zasobami. Stano-wi on jedynie pewną prognozę przepływów pieniężnych i nie znajduje pokrycia w faktycznie zrealizowanych przychodach i osiągniętych przepływach pienięż-nych. Niemniej bezpośrednio z treści bilansu nie wynika informacja o źródle powstania tego zysku. Tego typu informacji dostarcza rachunek zysków i strat.
Dzięki ujawnieniu informacji o przychodach będących konsekwencją wzrostu wartości można dokonać korekty wyniku finansowego do poziomu wyniku zre-alizowanego, a nie tylko memoriałowo naliczonego.
Przeszacowanie wartości „w dół” do poziomu wartości godziwej niższej niż wartość ustalona w toku poprzedniej wyceny rozliczane może być odpowiednio:
– w korespondencji z kapitałem z aktualizacji wyceny lub – bezpośrednio w ciężar wyniku finansowego.
Ponowne przeszacowanie do poziomu nowo ustalonej wartości godziwej może być konsekwencją zmian poziomu cen rynkowych lub błędów popełnio-nych podczas wcześniej przeprowadzonej wyceny. Zarówno kapitałowe, jak i wynikowe rozliczenie skutków obniżenia wartości godziwej powoduje zmniej-szenie wartości zasobów prezentowanych w bilansie, nie niesie ze sobą zagrożeń związanych z redystrybucją hipotetycznych korzyści.
Odniesienie do wartości godziwej ma miejsce również w przypadku zasto-sowania modelu wyceny bazującego na niższej z dwóch wartości:
– kosztu historycznego z uwzględnieniem zasady ostrożności lub – wartości godziwej.
W tym przypadku skutki obniżenia wartości bilansowej składników mająt-kowych rozliczane są bezpośrednio w korespondencji z wynikiem finansowym.
Szczególnym przypadkiem powodującym konieczność przeszacowania wartości składnika majątku do poziomu wartości korzyści ekonomicznych moż-liwych do uzyskania w momencie powtórnej wyceny jest zaistnienie zdarzeń gospodarczych sugerujących zmniejszenie potencjalnych korzyści zawartych w pierwotnej wartości zasobów. W przypadku wystąpienia przesłanek utraty wartości10 jednostka ma obowiązek ustalenia wartości bilansowej aktywów na
10 Do przesłanek utraty wartości płynących ze źródeł wewnętrznych zaliczyć można:
– utratę przydatności gospodarczej, – zmianę sposobu użytkowania,
poziomie maksymalnych korzyści ekonomicznych generowanych przez nie – wartości odzyskiwalnej11. W zależności od tego, która z kategorii wartości jest wyższa – wartość godziwa pomniejszona o koszty sprzedaży12 czy też wartość użyt-kowa, jednostka ustali wysokość ewentualnego odpisu z tytułu utraty wartości.
Oszacowanie wartości użytkowej13 składnika aktywów pociąga za sobą ko-nieczność14:
– oszacowania przyszłych wpływów i wypływów pieniężnych pochodzących z dalszego użytkowania składnika aktywów oraz z tytułu jego ostatecznego zbycia, a także
– zastosowania odpowiedniej stopy dyskontowej do ustalenia wartości tych przepływów pieniężnych.
Wprowadzenie kategorii wartości odzyskiwalnej obliguje jednostki do wy-kazania wartości aktywów na poziomie wartości uwzględniającej realia
– fizyczne uszkodzenie,
– są dostępne dowody pochodzące ze sprawozdawczości wewnętrznej świadczące o zmniejsze-niu korzyści ekonomicznych uzyskiwanych przez dany składnik w przyszłości,
– wzrost kosztów użytkowania składnika powodujący w konsekwencji obniżenie wpływów netto uzyskiwanych przez niego.
Natomiast do źródeł zewnętrznych wskazujących na utratę wartości aktywów zalicza się:
– utrata wartości rynkowej składników aktywów jest znacznie wyższa od utraty, której można było się spodziewać w wyniku upływu czasu i zwykłego użytkowania,
– w ciągu okresu nastąpił wzrost rynkowych stóp procentowych lub innych rynkowych stóp zwrotu z inwestycji, co może wpłynąć na stopę dyskontową stosowaną przy obliczaniu war-tości z użytkowania i istotnie obniży wartość odzyskiwalną,
– wartość bilansowa aktywów netto jednostki jest wyższa od wartości ich rynkowej kapitalizacji, – niekorzystne zmiany w otoczeniu jednostki o charakterze technologicznym, rynkowym,
go-spodarczym lub prawnym.
11 Zgodnie z par. 6 MSR 36 wartość odzyskiwalna odpowiada wartości godziwej pomniejszonej o koszty sprzedaży lub wartości użytkowej składnika aktywów (lub ośrodka wypracowującego środki pieniężne), zależnie od tego, która z nich jest wyższa. Natomiast wartość użytkowa to bieżąca, szacunkowa wartość przyszłych przepływów pieniężnych, których uzyskania oczekuje się z tytułu dalszego użytkowania składnika aktywów (lub ośrodka wypracowującego przepły-wy pieniężne).
12 MSSF 5 Aktywa trwałe przeznaczone do sprzedaży oraz działalność zaniechana wprowadza termin ‘cena sprzedaży netto’.
13 Ustalając wartość użytkową aktywów, jednostka musi spełnić następujące wymogi:
– prognozy dotyczące przepływów pieniężnych powinny opierać się na racjonalnych i mających poparcie założeniach, odzwierciedlających ocenę kierownictwa odnośnie do warunków gospodar-czych, które wystąpią podczas pozostającego okresu użytkowania składnika aktywów,
– prognozy dotyczące przepływów pieniężnych (sporządzone za okres maksymalnie 5 lat) po-winny opierać się na najnowszym i zatwierdzonym przez kierownictwo planie finansowym oraz obejmować wszelkie szacunkowe przepływy pieniężne, które zgodnie z oczekiwaniami jednostka może uzyskać z tytułu przyszłej restrukturyzacji, doskonalenia lub ulepszenia wy-ników wytwarzanych przez dany składnik aktywów,
– szacunkowe prognozy dotyczące przepływów pieniężnych w okresach wykraczających poza okres objęty najnowszym planem finansowym powinny być ekstrapolacją prognoz opartych na planie finansowym przy zastosowaniu stałej lub malejącej stopy wzrostu (par. 33 MSR 36).
14 Par. 31 MSR 36.
we. Podobnie jak w przypadku wartości godziwej, kategoria wartości użytkowej stanowi pewną wartość hipotetyczną, nie wynika ze zrealizowanej operacji go-spodarczej. Wartość użytkowa odzwierciedla korzyści ekonomiczne, które jed-nostka może uzyskać w wyniku dalszego użytkowania składnika aktywów.
Przyszłe przepływy pieniężne netto doprowadzane są do bieżącej wartości dzięki zastosowaniu odpowiednich stóp dyskontowych odzwierciedlających zmianę siły nabywczej pieniądza. Prawidłowe określenie wartości użytkowej15 uwarun-kowane jest poprawnością szacunku rozkładu przepływów pieniężnych wraz z uwzględnieniem wartości rezydulanej składnika aktywów oraz doborem stopy dyskontowej. Biorąc pod uwagę dynamikę zmian zachodzących w otoczeniu gospodarczym jednostki, szacunek wartości użytkowej (podobnie jak i wartości godziwej) obarczony jest ryzykiem błędu. Z tego też powodu prawo o rachun-kowości nakłada obowiązek weryfikacji przeprowadzonej wyceny.
Wartość użytkową można uznać za rynkowy wyznacznik wartości składni-ka aktywów, który jednostskładni-ka ma zamiar nadal użytkować. Natomiast w przy-padku wyceny na poziomie wartości godziwej pomniejszonej o koszty sprzedaży maksymalne korzyści ekonomiczne wypływające z faktu posiadania zasobu wiążą się z jego sprzedażą. Należy zaznaczyć, że mamy do czynienia z transak-cją teoretyczną, a jednostka nie upłynnia w danym momencie składnika aktywu (i być może nie ma zamiaru tego uczynić). Określenie wartości odzyskiwalnej sprowadza się więc do ustalenia bieżącej wartości przepływów pieniężnych net-to związanych z danym składnikiem aktywów. Warnet-to w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że w przypadku wystąpienia przesłanek utraty wartości jednostka jest zobligowana do ustalenia wartości godziwej oraz wartości użytkowej. Po-wstaje pytanie, czy przyjęcie jednej z tych dwóch kategorii wartości faktycznie musi być zgodne ze sposobem dysponowania tym zasobem, czy tylko stwarza możliwość wyceny na poziomie najwyższym w danej sytuacji. Jeżeli tak, to bilans może nie odzwierciedlać prawdziwego charakteru i przeznaczenia skład-ników majątkowych.
Wybór odpowiedniego modelu wyceny, wskazanego w regulacjach szcze-gółowych MSSF/MSR oraz krajowego prawa o rachunkowości, uzależniony jest od charakteru wycenianego składnika majątku (por. tabela 3 i wcześniej prezen-towana tabela 1).
15 Oceniając wartość użytkową składnika aktywów (par. 30 MSR 36), należy uwzględnić takie elementy jak:
– szacunkowa prognoza przyszłych przepływów pieniężnych, które zgodnie z oczekiwaniami jednostka gospodarcza może uzyskać z tytułu danego składnika aktywów,
– oczekiwania dotyczące ewentualnych zmian kwot lub terminów wystąpienia powyższych przyszłych przepływów pieniężnych,
– wartość pieniądza w czasie odzwierciedloną przez bieżącą wolną od ryzyka stopę procentową, – wpływ niepewności związanej z naturą danego składnika aktywów na jego cenę i – inne czynniki.
Rozliczenie skutków utraty wartości i przeszacowanie do poziomu wartości odzyskiwalnej następuje bezpośrednio w rachunku zysków i strat (chyba że mamy do czynienia ze składnikami aktywów wycenianymi w wartości godziwej, których wzrost wartości rozliczany był kapitałowo). Tym samym głównym źró-dłem informacji o zmianach wartości godziwej składników aktywów, będących skutkiem negatywnych zjawisk zachodzących w otoczeniu rynkowym jednostki, staje się rachunek zysków i strat.
Tabela 3 Zastosowanie wartości godziwej do wyceny składników aktywów
(i zobowiązań) według MSSF/MSR i UoR
Składnik 2) w przypadku braku aktywnego rynku:
a) wartość przeszacowana ustalona na dzień ostatnie-go przeszacowania na podstawie aktywnego rynku, o ile istniał wcze-śniej,
Rzeczowe aktywa trwałe
Model
1) ceny rynkowe dla iden-tycznych aktywów 2) ceny rynkowe dla po-dobnych aktywów
Cd. tabeli 3
1) cena określona na aktywnym rynku dla podobnej transakcji, 2) ceny rynkowe dla po-dobnych aktywów, 3) ostatnio notowane ceny na mniej aktywnym rynku, 4) prognozy
Aktywa finansowe i zobowiązania finansowe
Wartość
1) cena z aktywnego rynku, 2) szacunek na podstawie ostatnich znanych cen z aktywnego rynku dla składnika identycznego, 3) szacunek na podstawie cen z aktywnego rynku dla składników podobnych, 4) wartość ustalona za pomocą ogólnie
Aktywa trwałe przeznaczone do sprzedaży
Niższa warto-ści godziwej jest zależna od rodzaju składnika
Cd. tabeli 3
1) cena rynkowa z aktyw-nego rynku,
2) cena z ostatniej transak-cji rynkowej takiego
6) cena nabycia lub koszt wytworzenia
Objaśnienia: RziS – rachunek zysków i strat.
Źródło: Opracowanie na podstawie: A. Mazur: Wartość godziwa – potencjał informacyjny. Difin, Warszawa 2011, s. 123-124.
Przy ustalaniu wartości godziwej składników majątkowych nie są brane pod uwagę zamierzenia jednostki co do sposobu dysponowania tym składnikiem, jej oczekiwania odnośnie do dalszego użytkowania tego zasobu. Przyjęcie odpo-wiedniego założenia co do przeznaczenia posiadanych zasobów przekłada się na wartość i rozkład przepływów pieniężnych generowanych przez nie. Jeżeli spo-sób wyceny wartości godziwej jest efektem stosownych regulacji prawnych lub procedur wyceny, a nie wynika z decyzji jednostki, to sytuacja taka prowokuje postawienie pytania co do wiarygodności tego typu informacji.