UBEZPIECZEŃ W ŚWIETLE NADCHODZĄCYCH ZMIAN
1. Wycena umowy ubezpieczenia
W sytuacji, gdy zakład ubezpieczeń sporządza swoje sprawozdanie finan-sowe na podstawie Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finan-sowej, zobowiązany jest dokonać klasyfikacji swoich produktów na ubezpiecze-niowe i inwestycyjne. Oznacza to, że gdy umowa zawarta pomiędzy zakładem ubezpieczeń a ubezpieczonym spełnia wymogi umowy ubezpieczeniowej w świetle standardów lub jest kontraktem inwestycyjnym z uznaniowym udzia-łem w zysku, to podstawą jej wyceny jest MSSF 4. Według MSSF 44 umową ubezpieczeniową jest umowa, w której jedna ze stron (zakład ubezpieczeń) przyjmuje znaczne ryzyko ubezpieczeniowe od drugiej strony (ubezpieczonego) poprzez zgodę na zrekompensowanie ubezpieczonemu strat poniesionych przez ubezpieczonego w wyniku zaistnienia niepewnego przyszłego zdarzenia (zda-rzenia objętego ubezpieczeniem). Podstawowym wymogiem dla umowy ubez-pieczenia jest przeniesienie znacznego ryzyka ubezpieczeniowego. Co oznacza, że ryzyko przyjęte musi być znaczące, to jest gdy jego realizowanie może poten-cjalnie spowodować istotny wzrost wartości świadczenia wypłaconego przez zakład ubezpieczeń, również wtedy, gdy prawdopodobieństwo zajścia jest bar-dzo niewielkie, istotność powinna być określana osobno dla każdej umowy, a nie dla całego portfela umów.
Zgodnie z planowanym wprowadzeniem MSSF 4 faza II definicja umowy ubezpieczenia ma być poszerzona o sformułowanie, że zaistnienie niepewnego przyszłego zdarzenia winno wpłynąć niekorzystnie na ubezpieczonego. Jedno-cześnie znaczące ryzyko występujące w umowie jest istotne tylko wtedy, gdy wypłata dodatkowych świadczeń jest możliwa w każdej sytuacji mającej zna-czenie ekonomiczne, a świadczenia te oznaczają dodatkowe korzyści stanowiące wartość bieżącą kwoty, jaka przewyższa wartość bieżącej kwoty wypłacanej w momencie niewystąpienia zdarzenia będącego przedmiotem ubezpieczenia. Za-kład ubezpieczeń jest zobowiązany badać istotność ryzyka ubezpieczeniowego w każdej umowie, a nie tylko analizować materialność sprawozdania finansowego5.
Zgodnie z założeniami MSSF 4 faza II nie wszystkie umowy ubezpieczenia przenoszą na wystawcę polisy ryzyko ubezpieczeniowe w momencie rozpoczę-cia obowiązywania ochrony ubezpieczeniowej, jednak mogą je przenosić w okresie późniejszym. W takiej sytuacji daną umowę należy zakwalifikować jako umowę ubezpieczeniową.
Zgodnie z projektem MSSF 4 faza II do podstawowych umów ubezpiecze-nia należy zaliczyć:
− ubezpieczenie od kradzieży lub zniszczenia mienia,
4 Międzynarodowy Standard Sprawozdawczości Finansowej 4…, op. cit.
5 A. Fornalik: MSSF 4 faza II a polskie standardy rachunkowości. Seminarium Polskiej Izby Ubezpieczeń. PIU i Ernst & Young, Warszawa 2010.
− ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej i od kosztów prawnych,
− ubezpieczenie na życie i pokrycie kosztów związanych z pogrzebem,
− ubezpieczenie na dożycie,
− wypłatę emerytur i świadczeń zależnych od przeżycia,
− gwarancje ubezpieczeniowe,
− gwarancje kredytowe narażające na stratę,
− ubezpieczenie od strat poniesionych w czasie podróży,
− reasekurację.
Natomiast do produktów niespełniających wymogów umowy ubezpieczenia według projektu MSSF 4 faza II zalicza się:
− ubezpieczenie na dożycie, jeżeli ryzyko śmierci jest nieznaczące,
− umowy prawnie posiadające formę ubezpieczenia, ale przenoszące całe ryzy-ko na posiadacza polisy,
− umowy wymagające wypłaty świadczenia w sytuacji wystąpienia niekorzyst-nego zdarzenia, które jednak nie wpływa niekorzystnie na posiadacza polisy (np. hazard),
− instrumenty pochodne, które narażają stronę umowy na ryzyko finansowe, a nie na ryzyko ubezpieczeniowe,
− ubezpieczenie ryzyka kredytowego, które wypłaca świadczenie nawet jeśli posiadacz polisy nie poniósł żadnych strat w wyniku niespłacenia kredytu w odpowiednim czasie.
Dokonując wyceny umowy ubezpieczeniowej, należy wydzielić wszystkie elementy, które nie odnoszą się do ochrony ubezpieczeniowej. Przede wszyst-kim wydzieleniu podlegają wbudowane instrumenty pochodne, zobowiązania dostarczenia towarów lub usług, które nie są jednoznacznie związane z ochroną ubezpieczeniową, jak i konta, gdzie po stronie kredytowej księgowane są zwroty z inwestycji, a stopa zwrotu z tych inwestycji zależy od wyników inwestycyj-nych aktywów bazowych.
Przykładowo Grupa PZU6 przyjęła założenie, że w przypadku ubezpieczeń na życie istotne ryzyko ubezpieczeniowe występuje wtedy, gdy zdarzenie objęte ubezpieczeniem pociąga za sobą wypłatę świadczenia co najmniej o 10% wyż-szego od świadczenia, które należałoby wypłacić w sytuacji, gdyby zdarzenie nie wystąpiło. Natomiast w przypadku umów ubezpieczeniowych i inwestycyj-nych z uznaniowymi udziałami w zyskach, które uprawniają ubezpieczonego do otrzymania dodatkowego świadczenia lub premii jako dodatkowego elementu do świadczenia gwarantowanego, a zarazem stanowi ono znaczący składnik całego
6 Por. Skonsolidowane sprawozdanie finansowe Grupy Kapitałowej Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Spółka Akcyjna za rok zakończony dnia 31 grudnia 2011 roku zgodnie z
Między-kontraktowanego świadczenia, zaś kwota tego dodatkowego świadczenia zależy od przebiegu określonego zbioru lub określonego typu umów, zrealizowania lub niezrealizowania zysków z określonych aktywów bądź osiągnięcia zysków lub strat przez zakład ubezpieczeń bądź fundusz lub inny podmiot związany z tą umową.
W celu stwierdzenia, czy dana umowa przenosi znaczące ryzyko ubezpie-czeniowe, należy dokonać analizy przepływów pieniężnych związanych z da-nym produktem w różnych scenariuszach oraz oszacowania prawdopodobień-stwa ich wystąpienia. Jednak ocena ta posiada element subiektywnego osądu, mającego istotny wpływ na stosowane w zakładzie zasady rachunkowości.
Natomiast gdy umowa nie przenosi znaczącego ryzyka ubezpieczeniowego, to zakład ubezpieczeń klasyfikuje ją jako świadczoną usługę i rozpoznaje przy-chód z tytułu świadczonych usług zgodnie z MSR 18 bądź traktuje ją jako kon-trakt inwestycyjny bez uznaniowego udziału w zysku i wycenia ją zgodnie z MSR 39 lub MSR 18 (np. gdy ubezpieczyciel świadczy dodatkowe usługi po-legające na zarządzaniu aktywami finansowymi).
W sytuacji, gdy dany produkt ubezpieczeniowy traktowany jest jako kon-trakt inwestycyjny, należy wyksięgować składkę, odszkodowania oraz koszty akwizycji ujęto uprzednio w rachunku technicznym ubezpieczeń i wycenić je jako zobowiązania finansowe. Oznacza to, że w zależności od rodzaju kontraktu finansowego zostanie on wyceniony skorygowaną ceną nabycia przy wykorzy-staniu efektywnej stopy procentowej z uwzględnieniem wszelkich przepływów pieniężnych, które takie umowy wygenerują bądź w wartości godziwej. W rezul-tacie klasyfikacja umów zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Sprawoz-dawczości Finansowej wpływa na wysokość składki ubezpieczeniowej wykazy-wanej w sprawozdaniu finansowym7.
W konsekwencji oznacza to, że zakład ubezpieczeń umowy inwestycyjne bez uznaniowych udziałów w zysku wycenia jako umowy inwestycyjne zgodnie z MSR 39, czyli według zamortyzowanego kosztu z zastosowaniem efektywnej stopy procentowej lub według wartości godziwej przez wynik finansowy. Doty-czy to przede wszystkim regulacji w zakresie wyceny aktywów związanych ze sprzedażą produktów unit-linked. Produkty unit-linked to inaczej ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Stanowią one umowę zawieraną pomiędzy zakładem ubezpieczeń a ubezpieczonym, w której wartość świadczenia zależy od wartości inwestycji wynikającej z zainwestowania skła-dek jednostki uczestnictwa ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego. Nato-miast ubezpieczeniowy fundusz kapitałowy związany z ubezpieczeniami na
7 Por. A. Fornalik: Ujęcie i wycena kontraktów inwestycyjnych, w tym instrumentów strukturyzowa-nych. Seminarium organizowane przez Polską Izbę Ubezpieczeń we współpracy z Ernst & Young, Warszawa 2011.
życie, jeżeli związane są z tym funduszem, oznacza wydzielony fundusz akty-wów, stanowiący rezerwę tworzoną ze składek ubezpieczeniowych i inwestowa-ny w sposób określoinwestowa-ny w umowie ubezpieczenia.
Zgodnie z Ustawą o działalności ubezpieczeniowej8 w przypadku analizo-wanych produktów zakład ubezpieczeń zobowiązany jest do ustalenia lub za-warcia w umowie ubezpieczenia m.in. wykazu oferowanych ubezpieczeniowych funduszy kapitałowych, zasad ustalania świadczeń oraz wartości wykupu ubez-pieczenia, jak i zasad umarzania jednostek ubezpieczeniowego funduszu kapita-łowego i terminów ich zamiany na środki pieniężne i wypłaty świadczenia przez zakład alokacji składek ubezpieczeniowych w jednostki ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego i terminu zamiany składek na jednostki funduszu.
W zakresie wyceny ubezpieczyciel musi obligatoryjnie dokonywać wyceny jednostek ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego nie rzadziej niż raz w mie-siącu, ogłaszać przynajmniej raz do roku w dzienniku o zasięgu ogólnopolskim wartość jednostki ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego ustalonej w mie-siącu poprzedzającym miesiąc, w którym jest dokonywane zgłoszenie oraz spo-rządzania i publikowania rocznych i półrocznych sprawozdań ubezpieczeniowe-go funduszu kapitałoweubezpieczeniowe-go. Sprawozdania takie należy sporządzić dla każdeubezpieczeniowe-go funduszu oddzielnie z wykazaniem9:
1) aktywów netto funduszu,
2) zmiany aktywów netto funduszu, 3) kosztów funduszu,
4) liczby i wartości jednostek rozrachunkowych, 5) zestawienia lokat funduszu.
Zgodnie z Rozporządzeniem w sprawie szczególnych zasad rachunkowości funduszy inwestycyjnych dłużne papiery wartościowe wycenia się według sko-rygowanej ceny nabycia, natomiast w zakładach ubezpieczeń lokaty, których ryzyko ponosi ubezpieczający, są wyceniane według wartości godziwej. Taki rodzaj wyceny rodzi po stronie zakładu ubezpieczeń trojakie ryzyko10:
1) ryzyko podatkowe, 2) ryzyko reputacyjne, 3) ryzyko regulacyjne.
Ryzyko podatkowe wynika z faktu, że wartość rezerw techniczno- -ubezpieczeniowych zakładu ubezpieczeń dla produktów, gdy ryzyko lokaty
8 Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej. Dz.U. z 2010 r., nr 11, poz. 66 z późn. zm.
9 Por. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 8 grudnia 2003 r. w sprawie rocznych i półrocz-nych sprawozdań ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego. Dz.U. z 2003 r., nr 127, poz.
2132 z późn. zm.
ponosi ubezpieczający, znajduje odbicie w poziomie aktywów odpowiadających tym produktom, zaś w związku z faktem, że są inne zasady wyceny, powstaje czasowa różnica w rozpoznawanych przez zakład ubezpieczeń podatkowych
zyskach bądź stratach związanych z ruchem na rezerwach techniczno- -ubezpieczeniowych. Natomiast prawidłowość realizacji przydzielenia i wykupu
jednostek dla produktów unit-linked realizowanych na zlecenie klientów rodzi ryzyko reputacyjne. Oznacza to, że przy różnych zasadach wyceny powstaje ryzyko przydzielenia innej liczby jednostek lub wykupu jednostek po innej war-tości jednostki. Z ryzykiem reputacyjnym i potencjalnym działaniem ubezpie-czyciela na szkodę klientów związane jest ryzyko regulacyjne.
Zakład ubezpieczeń, dokonując weryfikacji wartości godziwej aktywów związa-nych ze sprzedażą produktów unit-linked, powinien uwzględnić następujące elementy:
− zapoznać się szczegółowo z portfelem inwestycyjnym funduszy inwestycyj-nych wycenioinwestycyj-nych według wartości godziwej,
− przeanalizować na podstawie dostępnych danych składniki portfela inwesty-cyjnego pod kątem identyfikacji przesłanek utraty wartości poszczególnych instrumentów finansowych,
− korekty wyceny jednostek uczestnictwa wynikające z przeprowadzonego w funduszach badania sprawozdań finansowych przez biegłego rewidenta.
W związku z powyższym zakład ubezpieczeń, prezentując informację o wartościach godziwych, powinien ujawnić metody i założenia zastosowane przy ustalaniu wartości godziwych poszczególnych aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych. Niespełnienie tego wymogu powoduje obniżenie oce-ny BION nadawanej przez organ nadzoru (Komisję Nadzoru Finansowego) i za-razem jest jednym z podstawowych zarzutów stawianych zakładom ubezpieczeń w trakcie przeprowadzania czynności nadzorczych.