Wartość godziwa w kontekście procesu upadłości

2. Wartość godziwa w kontekście procesu upadłości

Jednym z podstawowych pojęć w rachunkowości jest wartość godziwa, któ-ra ma szczególne znaczenie w kontekście bktó-raku kontynuacji działalności. Kon-cepcja wyceny wartości godziwej łączy się z ideą wycen, które nie odnoszą się do wartości historycznych (cena nabycia, koszt wytworzenia), a przedstawiają sytuację jednostki w odniesieniu do bieżących warunków rynkowych. W takiej sytuacji ustalanie wartości bazuje na odniesieniu do aktywnego rynku (model mar-king to mark) lub w przypadku braku danych o kwotowaniach identycznych lub podobnych składników aktywów czy też zobowiązań, tworzone są stosowne modele wyceny bazujące na danych wejściowych o charakterze rynkowym – podejście takie określane jest jako marking to model. Współcześnie można zaobserwować zmniejszenie zakresu stosowania miar statystycznych na rzecz szacunków dy-namicznych opartych właśnie na rynkowej wycenie wartości⁶. Równocześnie stosowanie wartości godziwej w praktyce jest dość pracochłonne i kosztowne.

Często może łączyć się z korzystaniem z usług rzeczoznawców czy szerokich analiz rynkowych. W Polsce, jak przedstawiono w badaniach, około 1/3 podmio-tów przy sporządzaniu sprawozdań finansowych stosuje wartości godziwe w wycenach bilansowych⁷.

Ustalanie wartościowania kategorii ekonomicznych na podstawie warun-ków rynkowych wydaje się szczególnie istotne dla ustalania przesłanek dotyczą-cych upadłości, gdyż one powinny być „aktualne” w momencie podejmowania takiej decyzji. Bazowanie na danych historycznych z oczywistych powodów jest wadliwe i może prowadzić do ogłaszania upadłości podmiotów, których obecna sytuacja, poprzez nieujęcie w wycenach wartości bazujących na aktualnej sytuacji rynkowej, faktycznie nie upoważnia do wszczynania procedury upadłościowej.

Wykorzystanie koncepcji kosztu historycznego ma też pewne zalety, takie jak np.: sprawdzalność, prostota pomiaru, obiektywizm, ograniczone możliwości manipulowania wartością, czy też wiarygodność otrzymanych wyników. Nato-miast zasadniczą wadą rachunku historycznego jest jego ukierunkowanie na odwzorowanie zasadniczo niekoniecznie aktualnych rynkowo stanów ex post, które z punktu widzenia analizy upadłościowej wydają się mało przydatne.

6 A. Kinderman: Szacowanie wartości godziwej w celu wyceny składników aktywów i zobowiązań. Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 48(104). Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2009, s. 81.

7 A. Mazur: Szacowanie wartości godziwej w Polsce – wyniki badań. Zeszyty Teoretyczne Ra-chunkowości, tom 49(105). Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2009.

Współcześnie odbiorcy zwracają szczególną uwagę na użyteczność infor-macji zwłaszcza w analizach o charakterze ex ante, gdzie specjalne miejsce mają wyceny w wartości godziwej, pozwalające na odzwierciedlenie bieżącej sytuacji rynku. Takie podejście wydaje się szczególnie przydatne w procesie upadłości.

Oczywiście rachunki tego typu z natury swojej charakteryzują się często kłopo-tami z jednoznaczną wyceną, zwłaszcza przy ograniczonym dostępie do aktyw-nego rynku.

Z punktu widzenia uor (art. 28, ust. 1, pkt. 6) przez wartość godziwą należy rozumieć kwotę, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie uregulowane na warunkach transakcji rynkowej, pomiędzy zain-teresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami.

We wskazanej definicji warto podkreślić hipotetyczność transakcji (zwrot

„mógłby”) na dzień samej wyceny, jak również istnienie dobrze poinformowa-nych stron, co skutkuje symetrią informacyjną podmiotów transakcji oraz posia-daniem przez nie stosownej wiedzy o przedmiocie transakcji. Równocześnie warunkiem ustalenia wartości godziwej jest dobrowolność transakcji z perspek-tywy każdej ze stron, czyli brak przymusu i przeprowadzenie transakcji w do-brze pojętym interesie gospodarczym każdej ze stron. Ostatnim z ważnych atry-butów wartości godziwej jest brak powiązań stron, co mogłoby prowadzić do braku rynkowości warunków transakcji, i jej nieobiektywny charakter.

Również w standardach US GAAP opracowywanych przez FASB (Finan-cial Accounting Standards Board) wskazano w ramach SFAS 157, iż przez war-tość godziwą należy rozumieć kwotę, która byłaby otrzymana w wyniku sprze-daży składnika aktywów lub zapłacona, aby przenieść zobowiązania na warunkach transakcji mające charakter regularny (ordery transaction) między uczestnikami rynku na dzień wyceny. Jako transakcję o charakterze regularnym należy rozumieć taką, która zakłada odpowiedni okres ekspozycji danego skład-nika aktywów lub zobowiązań na rynku i możliwość podjęcia zwyczajowych czynności marketingowych.

Rozbudowane i jednocześnie jednorodne uregulowania dotyczące wartości godziwej zawarte są w MSSF 13 Wycena wartości godziwej, którego treść wchodzi w życie 1 stycznia 2013 roku (zgodnie z propozycją Rady Międzynaro-dowych Standardów Rachunkowości (RMSF)). Podane przez RMSR w MSSF 13 wskazówki w zakresie wyceny wartości godziwej mogą być przydatne w do-określaniu sposobu ustalania wartości w przypadku kryteriów ogłaszania upa-dłości ze względu na niedobór kapitałowy. W sensie definicyjnym wartość go-dziwa to cena, jaką można osiągnąć przy sprzedaży danego składnika aktywów (lub przekazaniu zobowiązania) w rutynowej transakcji uczestnikowi rynku podstawowego (to jest rynku o największej liczbie transakcji i najwyższym

po-ziomie aktywności w odniesieniu to tego typu składników aktywów lub zobo-wiązań) na dzień wyceny. W przypadku, gdy rynek podstawowy nie istnieje, stosuje się cenę z najkorzystniejszego rynku (to jest takiego, na którym jednost-ka mogłaby osiągnąć najlepszą cenę). Co do zasady za najkorzystniejszy lub podstawowy uznaje się z reguły rynek, na którym dana jednostka rutynowo prowadzi transakcje, chyba że istnieją dowody świadczące o czymś przeciwnym.

Jeśli cechą charakterystyczną składnika aktywów jest jego lokalizacja, cenę koryguje się o możliwe koszty transportu tego składnika aktywów na lub z ryn-ku podstawowego (lub najkorzystniejszego). Natomiast co do zasady kosztów transakcji nie uwzględnia się przy określaniu wartości godziwej, ponieważ nie stanowią one cechy charakterystycznej danego składnika aktywów lub zobowią-zań. Takie podejście pozwala na jak najbardziej „bieżące” i „rynkowe” wyceny aktywów i pasywów, tak istotne dla procesu upadłości.

Wartość godziwą składnika aktywów niefinansowych określa się na pod-stawie najlepszego i w najwyższym stopniu wykorzystania tego składnika przez uczestnika rynku. W przypadku upadłości likwidacyjnej należy przyjąć założe-nie, że zasoby nie mogą być wykorzystane operacyjnie i ich wartość zasadniczo zostanie odzyskana przez zbycie, natomiast w przypadku upadłości z możliwo-ścią zawarcia układu należy dalej rozważać w aktualny sposób wykorzystanie danego składnika aktywów przez jednostkę.

Wycena zobowiązań i kapitałów własnych ma istotne znaczenie dla prze-słanek upadłości. I tak wartość godziwą zobowiązania lub instrumentu kapitało-wego określa się przy założeniu, że instrument zostanie przekazany na dzień wyceny, ale pozostanie niezrealizowany, tzn. stanowi ona wartość transferu, a nie stanowi ceny umorzenia czy kosztu rozliczenia. Z punktu widzenia procesu upadłości ważne jest, że standard przedstawia hierarchię metod obliczania tej wartości, stanowiąc, że jeżeli nie można ustalić rynkowej ceny transferu zobo-wiązania lub instrumentu kapitałowego, wartość godziwa tego zobozobo-wiązania lub instrumentu z perspektywy uczestnika rynku będącego jego właścicielem ma pierwszeństwo przed wartością określoną przy użyciu technik wyceny. Co waż-ne, dla sytuacji kryzysowych, niezależnie od zastosowanej metody, wartość godziwa zobowiązania musi uwzględnić ryzyko niewywiązania się, w tym wła-sne ryzyko kredytowe jednostki.

Wskazana w MSSF 13 hierarchia dotycząca stosowania danych wejścio-wych służących ustalaniu wartości godziwej jest istotna z punktu widzenia pro-cesu upadłości. Poniżej wskazano obligatoryjność bądź fakultatywność stoso-wania danych wejściowych z punktu widzenia procesu upadłości:

– dane wejściowe (poziom I – obligatoryjny dla procesu upadłości) – ceny z aktywnych rynków tych samych składników zasobów (aktywów lub pasy-wów), do których jednostka ma dostęp na dzień wyceny;

– dane wejściowe (poziom II – fakultatywny lub obligatoryjny dla procesu upadłości) – dane inne niż z poziomu I, które są możliwe do zaobserwowania bezpośrednio lub pośrednio;

– dane wejściowe (poziom III – fakultatywny dla procesu upadłości) – dane, które nie opierają się na danych rynkowych możliwych do zaobserwowania, w efekcie wykorzystane założenia muszą odzwierciedlać te, które byłyby za-stosowane przez uczestników rynku przy uwzględnieniu ryzyka.