Ocena współczesnej sytuacji w rolnictwie Ukrainy

Przeprowadzone badania pokazują, że ocena aktualnej sytuacji nie jest i nie może być jednoznaczna. Omówione skutki reformowania gospodarki rolnej Ukrainy można w zasadzie podzielić na dwie główne grupy – bezpośrednie re-zultaty reform i oddziaływujące na nie czynniki. Wyznacznikami są dwie kate-gorie, które trzeba uwzględnić oceniając współczesne zmiany w gospodarce żywnościowej: społeczno-polityczna (zasadnicze zjawiska i procesy) oraz spo-łeczno-ekonomiczna (ich skuteczność). Prawdą jest, że na Ukrainie składowa społeczno-polityczna rozwinęła się szybciej przy przerażającym obniżeniu sku-teczności. Wcale to jednak nie oznacza, że taka sytuacja jest prawidłowa – ha-słami politycznymi o prywatyzacji, a nawet ich realizacją nigdy nie rozwiąże się problemów niezależności ekonomicznej.

Prywatyzacja w przemyśle przetwórczym odbyła się w sposób na tyle niekontrolowany, że do dzisiaj trudno ustalić, kto jest prawdziwym

właścicie-177

zakład, który niedawno produkował bardzo dobre jakościowo produkty żywno-ściowe, teraz jest zamknięty, a na rynku jest wiele produktów tego typu, ale pochodzących z importu. To właśnie są skutki niekontrolowanego przez pań-stwo, albo kontrolowanego w nieprawidłowy sposób, procesu przenikania do kraju kapitału zagranicznego.

Rolnictwo Ukrainy w ciągu całego okresu zadeklarowanej niepodległości znajduje się na bardzo niskim poziomie rozwoju ekonomicznego. Produkcja na ogół jest mało opłacalna, albo i nieopłacalna. Jest to jedna z głównych przyczyn niskiej atrakcyjności ukraińskiego rolnictwa dla inwestorów zagranicznych.

Tak więc okres wytężonych przygotowań do przystąpienia do WTO oraz przyszłej integracji z UE niefortunnie zbiega się z bardzo złą kondycją rolnictwa ukraińskiego, ilustrowaną zarówno wskaźnikami ekonomicznymi (dochody, opłacalność, inwestycje itp.), jak i społecznymi (powszechność rozczarowania efektami transformacji, skala ubóstwa, bezrobocia, utrudniony dostęp do usług społecznych itp.).

W 2006 r. na Ukrainie funkcjonowało 57,8 tys. przedsiębiorstw rolnych, w tym 13,1% były to towarzystwa gospodarcze (typu spółek z o.o.), 7,1% – przedsiębiorstwa prywatne, 2,4% –kooperatywy produkcyjne, 74,2% – gospo-darstwa farmerskie, 0,6% – przedsiębiorstwa państwowe. Porównując przedsię-biorstwa rolnicze według wykorzystywanej rolniczo powierzchni ziemi najwię-cej jest gospodarstw o powierzchni 20-50 ha – 25,6% oraz 100-500 ha – 13,1%.

Więcej niż 1000 ha ma tylko 10,9% gospodarstw, 22,4% ziemi znajduje się w gospodarstwach o powierzchni 1000-2000 ha, 17,3% – 2000 ha,1-3000 ha, 12,6% – 3000 ha, 1-4000 ha. Powierzchnię powyżej 10 000 ha mają tylko 52 gospodarstwa w kraju (3,3% ziemi przedsiębiorstw rolniczych).

Przedsiębiorstwa rolnicze produkują 39% produkcji rolnej, w tym przed-siębiorstwa państwowe – 3,5% tej ilości, niepaństwowe zaś 96,5% (w tym 11,1% gospodarstwa farmerskie).

Największe przedsiębiorstwa rolne znajdują się na wschodzie i południu kraju, skąd również pochodzi większość produkcji rolniczej – w rejonie Kijow-skim (6,7%), DniepropietrowKijow-skim (6,3%), Winnickim (5,7%), CharkowKijow-skim (5,3%), Czerkawskim (5,3%), Połtawskim (5,2%). Największy udział w produkcji roślinnej mają następujące rejony: Winnicki (6,4%), Dniepropie-trowski (6,4%) i Połtawski (6,0%), zwierzęcej zaś – Kijowski (8,2%), Dniepro-pietrowski (6,1%), Doniecki (5,7%). Wszystkie siedem zachodnich rejonów Ukrainy – Wołyński, Lwowski, Iwano-Frankowski, Równieński, Zakarpacki, Tarnopolski i Czerniowiecki – produkują 20,2% produkcji rolnej kraju (ogółem 24 rejony), w tym 17,5% produkcji roślinnej, 27,1% produkcji zwierzęcej.

Tymczasem 61% produkcji rolnej w Ukrainie powstaje w gospodarstwach przydomowych, w tym 57,7% – produkcji roślinnej i 65,5 – produkcji zwierzę-cej. Z punktu widzenia prawa takie gospodarstwa mają status osobistych gospo-darstw ludności („private peasant holding”). Największy udział w produkcji rol-nej Ukrainy Zachodniej takie gospodarstwa zajmują w rejonie Zakarpackim (95,6%), Czerniowieckim (87%), Lwowskim (87,1%), Iwano-Frankowskim (86,7%), w produkcji roślinnej – w Zakarpackim (94,1%), Lwowskim (88,2%), Czerniowieckim (89,2%), Równieńskim (81,1%), zwierzęcej – w Zakarpackim (96,9%), Tarnopolskim (86%), Lwowskim (86,0%).

Ogólna ilość takich gospodarstw w 2006 roku na Ukrainie stanowiła 4817,8 tys. (2005 r. – 4915,3 tys.), wśród nich 3699,7 tys. (2005 r. – 3824,2) to gospodarstwa z produkcją zwierzęcą. Gospodarstwa przydomowe uprawiają 6700,5 tys. ha ziemi, w tym dla potrzeb rolniczych 3015,3 tys. ha (12,8% jest dzierżawione) oraz chowają 3258,2 tys. szt. bydła, w tym 2204 tys. szt. krów, a także 3790,5 tys. szt. świń. To znaczy, że w przeliczeniu na jedno gospodarstwo przydomowe powierzchnia ziemi rolnej wynosi średnio 1,39 ha, ilość krów – 0,46 szt., świń – 0,79 szt. Krowy utrzymywane są tylko w 50,9% gospodarstw przy-domowych (2004 r. – 53,4%), świnie – 50,9% (2004 r. – 48,3%). Gospodarstwa przydomowe o powierzchni ziemi rolnej do 0,5 ha stanowią 51% ogólnej ilości, gospodarstwa 0,51-1,00 ha – 30,3 %. Tak, że 70,3% powierzchni ziemi rolnej go-spodarstw przydomowych jest w gogo-spodarstwach o powierzchni większej niż 1 ha, których jest tylko 18,9% (17,2% – 1,1-5,0 ha). Tylko 18% gospodarstw przydo-mowych ma swój traktor, 2% – kombajn, 48% – pług. Pracę najemną wykorzystuje stale tylko 5% gospodarstw przydomowych, sezonowo – 56,2%.

Rzecz jasna ten typ gospodarstw we współczesnych warunkach nie ma perspektyw, ponieważ ich produkcja z racji niskiej jakości nie może być wyko-rzystana jako surowiec dla przetwórstwa. Już od 2004 roku wyraźna jest tenden-cja stopniowego zmniejszania się roli tego sektora gospodarki rolnej w kraju.

Słabością współczesnego rolnictwa ukraińskiego oraz całej gospodarki żywnościowej jest niski poziom rozwoju procesów integracyjnych, kooperacji poziomej i pionowej. Praktycznie nie istnieje infrastruktura handlowa – w kraju oficjalnie istnieje prawie 800 giełd, w tym 48 giełd artykułów rolnych, a około 100 giełd w szerszy sposób powiązanych z rolnictwem. Jednak nie przepro-wadzają transakcji giełdowych takich jak future i forward.

Zaostrzył się problem żywnościowy w kraju, a struktura wyżywienia przeciętnego mieszkańca Ukrainy znacznie pogorszyła się. Jest to skutek zarów-no zmniejszenia się ilości wytwarzanej produkcji, jak i obniżenia dochodów re-alnych ludności. W roku 2004 produkcja rolnictwa w cenach porównywre-alnych w przeliczeniu na jedną osobę stanowiła 69% poziomu tego wskaźnika z roku

179

1990, a średnia miesięczna płaca w całej gospodarce narodowej 62%. Spożycie głównych produktów żywnościowych, szczególnie pochodzenia zwierzęcego, obniżyło się do poziomu zagrażającego zdrowiu ludzi. Jeżeli w roku 1990 sto-pień realizacji norm racjonalnego wyżywienia wynosił dla mięsa i produktów mięsnych 82%, mleka i produktów mlecznych – 98%, owoców, winogron i ja-gód – 52%, to w roku 2006 tylko (odpowiednio) 46, 59 i 34%.

Dane te świadczą o niedostatecznym poziomie rozwoju i funkcjonowania gospodarki rolnej oraz całej gospodarki żywnościowej Ukrainy. Produkcja żyw-nościowa nie zapewnia osiągnięcia wyznaczonych normami minimalnych po-trzeb wyżywienia zarówno ilościowo, jak i jakościowo. Średnia dobowa racja energetyczna jaką dysponuje organizm przeciętnego mieszkańca Ukrainy znaj-duje się dziś na marginalnym poziomie wskaźnika ustanowionego przez FAO:

w roku 1990 wynosił on na Ukrainie 2800 kcal, podczas gdy w krajach UE(25) 3485 kcal. Według tego kryterium Ukraina znajduje się w grupie krajów z prze-ciętnym poziomem rozwoju: nie głoduje, ale istotnie odstaje od eurostandardów.

Ukraina ma również znacznie niższy od przeciętnego poziomu w krajach europejskich wskaźnik konsumpcji produktów mięsnych (2,5 razy) i owoców (3,5 razy). Przy czym na cele zakupu produktów żywnościowych ludność Ukra-iny przeznacza około 57,7% budżetu rodzinnego (na wsi 61,5%). Jest to charak-terystyczna cecha krajów biednych – wyżywienie ludności jest niedostateczne, ale pochłania większą część dochodów.

Zaostrzenie problemu żywnościowego powoduje wątpliwość co do moż-liwości zachowania zdrowego zasobu genetycznego narodu, co jest zagadnie-niem wagi państwowej. Bez adekwatnej reakcji na istniejącą sytuację i aktywnego działania negatywne zmiany i tendencje już mające miejsce, mogą nabrać patologicznego, nieodwracalnego charakteru, nie mówiąc o całkowitej utracie ekonomicznej, a więc i politycznej, niezależności.

W tych okolicznościach ogólna efektywność wykorzystania ziemi utrzy-muje się na bardzo niskim poziomie. Powierzchnia ziemi uprawnej Ukrainy wy-nosi 60,4 mln ha, w tym 41,8 mln ha – ziemia uprawna, w tym ziemia orna – 32,5 mln ha, trwałe użytki zielone – 7,9 mln ha, w tym pastwiska – 5,5 mln ha.

Stosunek gruntów ornych do ziemi uprawnej stanowi 77,8% i jest jednym z najwyższych na świecie. Blisko połowa gruntów ornych (19,3 mln ha) jest za-grożona deflacją, a 1/3 powierzchni (13,2 mln ha) erozją wodną. Coroczne straty humusu na skutek mineralizacji i erozji gleb wynoszą 32-33 mln t, co jest ekwi-walentem 320-330 mln t nawozów organicznych. Bardzo niski jest poziom wy-dajności ziemi: w ostatnich latach produkcja rolnictwa w przeliczeniu na 1 ha ziemi uprawnej na Ukrainie stanowiła około 270 euro, a w krajach UE – ponad

2 tys. euro. To znaczy, że ziemiochłonność rolnictwa na Ukrainie jest ośmio-krotnie wyższa niż w krajach UE.

Do tych problemów dodajmy jeszcze brak rynku ziemi, co jest problemem bardzo skomplikowanym i wieloaspektowym, zarówno ekonomicznie, politycz-nie, jak i społecznie.

Rolnictwo Ukrainy jak nigdy odczuwa deficyt środków finansowych. Po-nad połowa przedsiębiorstw rolnych jest nierentowna, a drobne gospodarstwa prywatne ludności nie są w stanie zgromadzić odpowiednich kwot niezbędnych do zorganizowania produkcji opartej na współczesnej technice i technologii.

Rezultaty przeprowadzonej analizy pokazują, że jedną z głównych czyn takiej słabości rolnictwa i rolników w procesie reform rynkowych i przy-gotowań do członkowstwa w UE jest bardzo słaba rola instytucji. Wystawiony na działanie globalnego mechanizmu rynkowego, ukraiński rolnik, jak do nie-dawna rolnik polski, czuje się zagubiony, pozbawiony ochrony i wsparcia orga-nizacyjnego. Do tego dołącza się niewiarygodny dysparytet cen na produkty rolnictwa, przetwórstwa i przemysłu. Oprócz tego nie ma należytej infrastruktu-ry infrastruktu-rynkowej, systemy obsługi bankowej, kredytowania i opodatkowania abso-lutnie nie są dostosowane do potrzeb rolnictwa i związanych z nim obszarów systemu ekonomicznego.

Niedostateczne instytucjonalne zaplecze gospodarki żywnościowej Ukra-iny działa w warunkach bardzo słabo rozwiniętego systemu państwowego regu-lowania gospodarki. Ponadto Ukraina praktycznie do dziś nie ma państwowej polityki ekonomicznej. Dotychczas nie wiadomo jak właściwie, pod względem ekonomicznym i społecznym, kraj ma być zbudowany.

3. Szanse i zagrożenia funkcjonowania rolnictwa Ukrainy w warunkach jej