Struktura przedsiębiorstw w obecnym rolnictwie czeskim

Wśród przedsiębiorstw sektora rolnego w Czechach bardzo duże znaczenie mają gospodarstwa osób prawnych (HLP) (tabela 1). Dominującą wśród nich formę prawną stanowią przedsiębiorstwa komercyjne zarejestrowane na podstawie prawa handlowego – spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (s.r.o.) i spółki akcyjne (a.s.), (natomiast udział spółek partnerskich i spółek celowych jest niewielki). Rolni-cze spółdzielnie produkcyjne również do tej pory miały znaczący udział, natomiast udział pozostałych osób prawnych jest marginalny (poniżej 1%). Samozatrudnieni rolnicy indywidualni (SEF, posiadający odpowiednie pozwolenia na prowadzenie

działalności gospodarczej w rolnictwie) mają największy udział w areale gruntów uprawianych przez gospodarstwa rolne osób fizycznych (HNP).

Gospodarstwa rolne osób prawnych (HLP) mają jeszcze większy udział w pogłowiu podstawowych gatunków zwierząt inwentarskich niż w obszarze użytków rolnych. Uwzględniając formy prawne gospodarstw rolnych, najwięk-szymi producentami bydła są spółdzielcze gospodarstwa rolne, a na drugim miejscu plasują się spółki akcyjne. Największymi producentami trzody chlewnej są także spółki akcyjne, a za nimi (bardzo daleko) plasują się gospodarstwa spółdzielcze i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Natomiast największy-mi producentanajwiększy-mi drobiu są spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzial-nością i samozatrudnieni rolnicy indywidualni.

Tabela 1. Struktura przedsiębiorstw w sektorze rolnictwa w Republice Czeskiej, według stanu na koniec roku 2007^a)

Udział głównych kategorii gospodarstw (%) Grunty rolne Pogłowie zwierząt

inwentarskich

a) dane wstępne; ^b) samozatrudnieni rolnicy indywidualni (z odpowiednim pozwoleniem na działalność gospodarczą w rolnictwie)

Źródło: Czeski Urząd Statystyczny (CZSO) – Rejestr Danych Dotyczących Rolnictwa.

Ogromne znaczenie gospodarstw osób prawnych rzutuje na wszystkie podstawowe cechy strukturalne czeskiego rolnictwa. Dotyczy to głównie dwo-istej struktury wielkości gospodarstw rolnych. Według aktualnego zbioru da-nych Czeskiego Urzędu Statystycznego za 2007 r. odnoszących się do rolnictwa 66,1% gospodarstw rolnych dysponujących gruntami o powierzchni maksymal-nie 10 ha użytkowało zaledwie 2,2% całkowitego obszaru użytków rolnych (a. l.) uprawia-nych przez wszystkie gospodarstwa rolne, natomiast 3,8% go-spodarstw rolnych dysponujących areałami gruntów powyżej 500 ha uprawiało 72,2% całkowitego obszaru użytków rolnych, w tym gospodarstwa rolne osób prawnychstanowiły 65,0%, natomiast gospodarstwa osób fizycznych 7,2%.

55

Duża liczba drobnych podmiotów (głównie gospodarstw rolnych osób fi-zycznych) znacząco wpływa na przeciętny areał wśród wszystkich zarejestro-wanych gospodarstw rolnych, tradycyjnie ustalany w postaci zwykłej średniej arytmetycznej. Według danych z 2007 r. wskaźnik ten wynosił 74 ha użytków rolnych. Jeżeli weźmie się pod uwagę zróżnicowanie wag różnych grup gospo-darstw rolnych według kryterium ich wielkości w stosunku do ogólnego obszaru gruntów użytkowanych rolniczo, arytmetyczna średnia ważona jest znacznie większa – 1403 ha.¹ Obliczony w ten sposób przeciętny areał gospodarstwa rol-nego opisuje rzeczywisty profil obszarowy gospodarstw rolnych bardziej rzetel-nie, ponieważ eliminuje wpływ większych wahań liczby marginalnych jedno-stek wpisanych do rejestru rolnego bądź ujętych w ramach ankietowych badań struktur rolnych.

Taką arytmetyczną średnią ważoną powinno się także stosować do porów-nań międzynarodowych. Opierając się na danych Eurostatu z 2005 r. możemy porównać odpowiednie wskaźniki Republiki Czeskiej i Zjednoczonego Króle-stwa Wielkiej Brytanii, które ma największy przeciętny areał na jedno gospo-darstwo rolne wśród „starych” państw członkowskich Unii Europejskiej: zwykła średnia arytmetyczna w Czechach była 1,6 razy wyższa, natomiast średnia wa-żona była trzy razy wyższa niż w Wielkiej Brytanii. W przypadku tego ostatnie-go wskaźnika, waga większych ostatnie-gospodarstw w Republice Czeskiej odgrywała większą rolę (czyli waga gospodarstw rolnych posiadających ponad 100 ha użytków rolnych).

Wyniki przeglądowych badań strukturalnych w sektorze rolnictwa w pań-stwach członkowskich Unii Europejskiej z 2005 r., publikowane przez Eurostat w latach 2006-2007, umożliwiają porównanie podstawowych cech struktural-nych charakterystyczstruktural-nych dla Republiki Czeskiej z innymi krajami członkow-skim Unii, a w tym przypadku z grupą państw UE-15 (tabela 2).

Przeciętna wielkość gospodarstwa rolnego pod względem obszaru posia-danych gruntów w Republice Czeskiej jest istotnie większa niż w krajach, z którymi ją porównywano (wśród państw UE-25, w 2005 r. wskaźnik ten był nieco wyższy tylko na Słowacji). Kilkakrotnie wyższy udział rocznych jedno-stek pracy (AWU) w gospodarstwach rolnych wielkości powyżej 100 ha użyt-ków rolnych niż w innych krajach (np. dwukrotnie wyższy niż w Danii i po-nad

1Średnią ważoną liczono według następującego wzoru:

100

∑

ivipi

, gdzie

vi = przeciętny areał gospodarstw rolnych w grupach obszarowych poniżej 5 ha, od 5 do 10 ha, od 10 do 50 ha, itd. aż do 2 tysięcy ha i większych.

pi =procentowy udział poszczególnych grup obszarowych w ogólnym areale gruntów rolnych.

sześciokrotnie wyższy niż w Austrii) także dowodzi wyraźnej dominacji wiel-koobszarowych gospodarstw rolnych w Republice Czeskiej.

Tabela 2. Wybrane wskaźniki struktury gospodarstw rolnych w rolnictwie w Republice Czeskiej i w grupie państw członkowskich UE-15 w 2005 r.^a)

Wskaźnik Republika

Czeska Belgia Dania Niemcy Holandia Austria Udział osób prawnych w ogólnej liczbie

gospodarstw rolnych 10,3 7,1 0,8 1,3 4,9 0,4

Przeciętny areał użytków rolnych

(ha/gospodarstwo rolne) 133,6 27,9 53,8 45,7 23,9 19,6

w tym – gospodarstwa o areale powyżej

50 ha użytków rolnych 514,6 84,9 124,7 146,4 82,1 99,1

Udział gruntów posiadanych

na własność (%) 13,6 32,0 75,2 36,1 60,8 67,5

Przeciętna liczba europejskich jednostek

wartości ESU na 1 gospodarstwo rolne 57,6 67,0 73,2 52,2 102,6 18,3 Udział gospodarstw rolnych o areale

powy-żej 100 ha użytków rolnych

w ogólnej liczbie rocznych jednostek pracy AWU^b) (%)

71,6 21,8^c) 36,1 22,8 16,4^c) 11,0^c) Udział rodzinnej siły roboczej w ogólnej

liczbie rocznych jednostek pracy AWU (%) 19,8 80,2 62,3 69,5 63,1 90,4 Proporcja kierowników gospodarstw

rol-nych pracujących w gospodarstwie

w niepełnym wymiarze czasu pracy (%) 44,2 32,0 59,6 53,5 33,6 56,9 Udział gospodarstw rolnych stosujących

ekologiczne metody gospodarowania (%) 2,2 1,1 5,0 3,6 1,5 12,9 Udział gospodarstw rolnych nie

posiadają-cych zwierząt inwentarskich (%) 26,2 12,1 37,0 27,5 31,7 21,3 Liczba SD (zwierząt) na 100 ha użytków

rolnych 58,1 280,7 170,8 106,8 326,2 90,6

Udział gospodarstw rolnych prowadzących

zarobkową działalność pozarolniczą (%) 13,9 4,2 18,3 23,1 22,5 24,7

a) dane dotyczą gospodarstw rolnych o żywotności ekonomicznej przekraczającej wielkość jednej Europejskiej Jednostki Wartości (European Size Unit: 1 ESU = 1200 euro). ^b) AWU – Roczna Jednostka Pracy; 1 AWU = 1 pracownik w przeliczeniu na roczny pełny wymiar pracy wielkości 1800 godz. ^c) dane dotyczące gospodarstw rolnych powyżej 50 ha użytków rolnych.

Źródło: Eurostat– Statistics in focus, 18/2006, 21/2006, 5/2007, 11/2007, 13/2007, 26/2007.

Udział ziemi posiadanej na własność w łącznym areale użytków rol-nych gospodarstwa w czeskim rolnictwie (poniżej 14%) jest najniższy spo-śród wszystkich porównywanych państw. Udział taki jest również stosunko-wo niski w Belgii i w Niemczech. Najwyższy jest on w Danii (ponad 75%), gdzie jest dosyć równo-miernie wyważony w przekroju różnych grup obsza-rowych gospodarstw rolnych. Waha się on od 90% dla gospodarstw poniżej 20 ha i 68% dla gospodarstw powyżej 100 ha; w Czechach waha się on, od-powiednio, od 73% do 9%. Większość gospodarstw w czeskim rolnictwie prowadzona jest przez dzierżawców uprawianej ziemi. Oznacza to narażenie

57

Duża liczba kierowników gospodarstw rolnych pracuje na roli w niepeł-nym wymiarze czasu: ponad 44% w Czechach, prawie 60% w Danii, nieco po-niżej 34% w Niderlandach. Wielkości te odzwierciedlają różny stopień inten-sywności produkcji rolnej w tych krajach, związany z różnym obciążeniem pra-cą właścicieli oraz/lub kierowników gospodarstw rolnych. W Holandii w 2005 r.

przeciętna skala ekonomiczna jednego gospodarstwa rolnego (przy stosunkowo małym średnim obszarze użytków rolnych) wynosiła 102,6 ESU, natomiast w Danii było to 73,2 ESU. W Republice Czeskiej gospodarstwa rolne uprawiają średnio pięciokrotnie większy obszar użytków rolnych niż w Holandii, lecz ich wielkość ekonomiczna jest niemal o połowę mniejsza (57,6 ESU). Wynika to zwłaszcza ze znacznie niższej intensywności produkcji rolnej, na co wskazuje mniejsza obsada zwierząt inwentarskich na jednostkę gruntu.

Udział gospodarstw rolnych osób fizycznych w ogólnej liczbie gospo-darstw rolnych w Republice Czeskiej jest najniższy pośród porównywanych państw. Jednakże również w Czechach ilość gospodarstw osób fizycznych zde-cydowanie przeważa liczebnie. Natomiast ich waga w gospodarce omawianego sektora była do tej pory stosunkowo niska. Dowodzi tego udział wkładu pracy członków rodziny w ogólną liczbę rocznych jednostek pracy (AWU). Udział ten wynosi mniej niż jedną piątą w Republice Czeskiej, gdy tymczasem waha się on od ponad dwóch trzecich do ponad dziewięciu dziesiątych w porównywanych krajach UE-15. Sektor o głównie „rodzinnym” profilu rolnictwa w Czechach, inaczej niż w innych krajach, ma wyraźny profil gospodarki opartej na pracy najemnej.

Bardziej szczegółowe porównanie wskazuje, że w przypadku gospodarstw osób fizycznych strukturalne cechy gospodarstw rolnych w Czechach i w wy-branych krajach UE-15 są różne. Jednakże znacznie większe różnice występują pomiędzy państwami członkowskimi w zakresie większości analizowanych wskaźników całego sektora rolnictwa z uwzględnieniem wszelkich form praw-nych gospodarstw rolpraw-nych. Dotyczy to zarówno wybranej grupy krajów jak i wszystkich państw członkowskich UE, na temat których Eurostat opublikował wyniki odpowiednich przeglądowych badań strukturalnych z 2005 roku.

Na przykład średni obszar gospodarstw rolnych w Czechach i na Słowacji (odpowiednio 134 ha i 143 ha użytków rolnych) jest ponad stukrotnie większy niż na Malcie (1,2 ha) a także wielokrotnie większy niż na Cyprze (4,8 ha), w Słowenii (7,4 ha), we Włoszech (9,0 ha) czy w Polsce (12,1 ha). Wśród in-nych państw Unii Europejskiej, gospodarstwa rolne w Wielkiej Brytanii, przy średniej powierzchni wynoszącej 81,3 ha użytków rolnych, zbliżone są do prze-ciętnych rozmiarów gospodarstw rolnych na Słowacji i w Czechach. Udział gruntów posiadanych na własność w całym areale uprawianym przez

gospodar-stwa rolne wynosił prawie 77% w Polsce i 82% w Irlandii, gdy tymczasem w Republice Czeskiej kształtował się on poniżej 14%, a na Słowacji poniżej 8%.

Udział pracy członków rodziny w sumie zasobów siły roboczej czynnych w rolnictwie (skorygowany w prze-liczeniu na pracę osoby pełnozatrudnionej):

poniżej 20% w Czechach i mniej niż 16% na Słowacji, gdy tymczasem jest to prawie 93% w Irlandii i ponad 93% w Polsce. Proporcja obszarów o niekorzyst-nych warunkach gospodarowania lub obszarów górskich: zero w Danii, na Cy-prze, Łotwie i w Niderlandach, lecz 100% w Finlandii, Luksemburgu i na Mal-cie. Udział upraw roślin wieloletnich w ogólnym areale użytków rolnych:

0,2% w Wielkiej Brytanii i w Estonii, 18% we Włoszech i w Hiszpanii, oraz prawie 26% na Cyprze (1,1% w Czechach). Obsada zwierząt w jednostkach SD (ang. LU) na 100 ha użytków rolnych: 32 na Łotwie i 362 w Niderlandach (58 w Republice Czeskiej).

Harmonizacja różnych preferencji i interesów poszczególnych krajów jest oczywiście bardzo trudna w warunkach tak heterogenicznych struktur agrarnych (gospodarstw i produkcji rolnej) w państwach członkowskich Unii Europejskiej.

W związku z poszerzeniem Unii w coraz większym stopniu postuluje się prze-strzeganie zasad subsydiarności oraz/lub istotnej roli krajowych polityk rolnych w ramach wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej.