Podstawowe konsekwencje systemowej transformacji dla wsi i rolnictwa Demokratyczno-rynkowe przemiany w Rosji, w początkowym ich

okre-sie, doprowadziły do głębokiego spadku produkcji rolnej. Spadek ten, w po-szczególnych latach okresu 1992-1998, wahał się od 5 do 13%. W rezultacie w 1998 r. globalna produkcja rolnictwa, w stosunku do 1990 r., obniżyła się do 56%, w tym roślinna do 66%, a zwierzęca do poniżej 50%.

W okresie tym w rolnictwie Rosji nastąpiły także zasadnicze zmiany struktury gospodarstw rolnych. Zmniejszyło się znaczenie dużych i średnich go-spodarstw (przedsiębiorstw różnych form prawno-własnościowych), natomiast wzrosło znaczenie gospodarstw farmerskich (w zdecydowanej większości typu rodzinnego)

i gospodarstw (działek) przyzagrodowych¹. W latach 1990-2000 udział przed-siębiorstw rolnych w użytkowaniu ziemi rolnej zmniejszył się z 98,1% do 80,0%, gospodarstw farmerskich wzrósł praktycznie z zera do 7,4%, a gospo-darstw przyzagrodowych z 1,4% do 2,9%.

Od 1999 r. w rozwoju rolnictwa zaznaczyły się pozytywne tendencje. Był to rezultat zmniejszania drożejącego importu produktów rolnych i spożywczych, powrotu do budżetowego wspomagania rozwoju rolnictwa, a także wzrostu za-interesowania prywatnych inwestorów inwestowaniem na obszarach wiejskich i w rolnictwie. Efektem tego był 34-procentowy wzrost produkcji rolnej w latach 1999-2006. Szczególnie szybko rosła produkcja w gospodarstwach farmerskich, w znacznie niższym stopniu, ale stabilnie w przedsiębiorstwach oraz nisko i nie-stabilnie w gospodarstwach przyzagrodowych. Jednak tempo tego wzrostu (li-czone średniorocznie) było wygasające: 6,8% w latach 1999-2001 i tylko 2,1%

w latach 2002-2005. W rezultacie w latach 1999-2005 globalna produkcja w po-równaniu do poziomu z 1990 r. wzrosła z 56% do nieco ponad 75%. Jednocze-śnie należy odnotować, że wzrost ten był szybszy w produkcji roślinnej, której poziom z 1990 r. osiągnięty został już w 2004 r. Jednak wciąż produkcja zbóż w 2005 r. była o 1/3 niższa niż w 1990 r. Jednocześnie niektóre rejony Rosji

1 W dosłownym tłumaczeniu nazwy wymienionych gospodarstw są następujące: rolnicze or-ganizacje (SHO), chłopskie (farmerskie) gospodarstwa (KFH) i osobiste pomocnicze

gospo-141

(południe Rosji, zachodnia Syberia) stają się centrami eksportu pszenicy i sło-necznika znaczącymi już na światowym rynku zbóż i roślin oleistych. Natomiast wielkość produkcji zwierzęcej pozostawała wciąż na poziomie 50% z 1990 r.

W 2005 r. pogłowie zwierząt gospodarskich było o 2/3 niższe niż w 1990 r. Pro-dukcja mięsa zmniejszyła się o 51%, mleka o 44%, a spożycie zmniejszyło się odpowiednio o 30 i 40%.

Tabela 1. Zmiany strukturalne w rolnictwie Rosji

Wyszczególnienie 1990 1995 2000 2004 2005 2006

Liczba gospodarstw według form prawno-organizacyjnych

Przedsiębiorstwa rolne (tys.) 25,8 26,9 27,6 20,6 19,0 16,9 Gospodarstwa farmerskie (tys.) 4,4 280,1 261,7 261,4 257,4 255,4 Gospodarstwa przyzagrodowe (mln) 16,3 16,3 16,0 16,0 16,0 17,4 Struktura użytków rolnych według użytkowników w %

Przedsiębiorstwa rolne 98,1 81,7 80,0 73,8 71,9 79,8 Gospodarstwa farmerskie 0,0 5,0 7,4 9,7 10,2 12,9 Gospodarstwa przyzagrodowe 1,4 2,5 2,9 3,4 3,4 4,8 Struktura produkcji rolnej według kategorii gospodarstw w %

Przedsiębiorstwa rolne 73,7 50,2 43,4 42,6 41,2 41,2 Gospodarstwa farmerskie . 1,9 3,0 5,9 5,6 6,5 Gospodarstwa przyzagrodowe 26,3 47,9 53,6 51,5 53,2 52,3 Źródło: Федеральная служба государственной статистики России. www.gks.ru

Mimo znacznego wzrostu w tym okresie produkcji rolnej jej rozwój nie nadążał za szybko rosnącym popytem wewnętrznym. Import rolno-spożywczy w latach 2000-2005 wzrósł 2,4 razy i przekroczył w swojej wartości 17,4 mld USD. W rosyjskiej gospodarce żywnościowej² trwał więc kryzys systemowy, dla wyprowadzenia z którego konieczna jest:

• jej restrukturyzacja zmierzająca do stworzenia odpowiednich proporcji mię-dzy sferą produkcji rolnej rolnictwa a sferą usług i przetwórstwa rolno-spożywczego, a w samym rolnictwie między produkcją roślinną i produkcją zwierzęcą. W 2005 r. z jednej strony nie wykorzystywana była w pełni pro-dukcja rolna, a z drugiej strony z powodu niedostatecznej ilości i słabej ja-kości bazy produkcji rolnej, moce produkcyjne przemysłu przetwórczego były wykorzystane w 50-70%;

• modernizacja techniczno-technologicznej bzy produkcji rolnej. W 2005 r.

wartość inwestycji realizowanych w rolnictwie stanowiła tylko 4% ogółu inwestycji w kraju. Proporcja wartości spisywanych ze stanu do przyjmo-wanych na stan środków trwałych w rolnictwie jest jak 2:1. W rezultacie

2W Rosji używa się terminu agrarno-przemysłowy kompleks (APK).

w 2005 r. zużycie środków trwałych w rolnictwie zbliżyło się do 50%, a ich aktywnej części do 60%. Według niektórych ocen stworzenie techniczno-technologicznej bazy w rolnictwie rosyjskim na współczesnym poziomie wymagać będzie w średniookresowej perspektywie nakładów 12-15 mld USD rocznie;

• stabilizacja sytuacji w sferze demograficznej i zasobach pracy na wsi. Licz-ba ludności wiejskiej zmniejsza się w 84% regionów Rosji, a prawie 9%

wiejskich miejscowości nie ma stałych mieszkańców (75% tych miejscowo-ści to „serce” Rosji – centralne i północno-zachodnie regiony kraju). Nastę-puje starzenie się ludności wiejskiej i rolniczej. Udział pracowników na wsi w wieku przed-emerytalnym i emerytalnym (50-72 lata) wzrósł do 20%, a pracowników młodych (20-39 lat) zmniejszył się do 43%. Jednocześnie udział wsi w ogólnym bezrobociu w kraju (38%) jest 1,4 razy wyższy niż udział w ogólnej liczbie ludności kraju. Przy tym 75% bezrobotnych na wsi to osoby w wieku 20-49 lat. Tak niekorzystna sytuacja jest przede wszyst-kim rezultatem pogorszenia się warunków życia ludności wiejskiej i rolni-czej. W latach 1992-2005 średnia płaca w rolnictwie zmniejszyła się z 66%

do 43% średniej płacy krajowej i stała się najniższą płacą ze wszystkich ga-łęzi gospodarki narodowej. Relatywnie pogorszyły się także warunki miesz-kaniowe, dostęp do placówek przedszkolnych i szkolnych, placówek zdro-wia itd. Można tu wskazać, że 1/3 wiejskich miejscowości pozbawiona jest pewnego dostępu do dróg lokalnych i krajowych. Wstrzymuje to rozwój na obszarach wiejskich miejsc pracy poza rolnictwem. Rzemiosło, handel, usłu-gi, agroturystyka itd., przynoszą nie więcej niż 10% dochodu w rodzinach wiejskich, a więc pięciokrotnie mniej niż w krajach UE;

• polityka wyrównywania ekonomicznych warunków gospodarowania w rol-nictwie w porównaniu do pozostałych gałęzi gospodarki narodowej. Niesta-bilność i zwiększone ryzyko produkcji rolnej, nieekwiwalentność rolnictwa w międzygałęziowych przepływach, a także konieczność wypełniania przez rolnictwo funkcji pozaprodukcyjnych (socjalnych, ekologicznych, rekreacyj-nych itd.), wymaga odpowiednich kompensacji. Dotychczas interwencja pań-stwa w tym zakresie jest znikoma. W okresie przed zmianami systemowymi udział rolnictwa w wydatkach budżetu był 1,5 krotnie wyższy niż udział w tworzeniu PKB, a do 2005 r. udział rolnictwa w budżecie centralnym i w federalnym był czterokrotnie niższy niż jego udział w tworzeniu PKB.

W rezultacie rentowność w rolnictwie w 2005 r. wynosiła zaledwie 7%, przy inflacji 13%, a udział przedsiębiorstw przynoszących straty około 40%;

• ze względów ekonomicznych i ekologicznych konieczne jest sprzyjanie

143

przedsiębiorstw rolnych, gospodarstw farmerskich i przyzagrodowych go-spodarstw ludności wiejskiej i miejskiej. Przedsiębiorstwa rolne (średnio 2,6 tys. ha gruntów ornych i 132 pracowników) użytkują 72% gruntów rolnych, a wytwarzają tylko 41% globalnej produkcji rolnej. Dominują one w pro-dukcji zbóż, roślin oleistych i innych roślin przemysłowych. Gospodarstwa farmerskie (średni areał 75 ha) użytkują 10% gruntów rolnych i wytwarzają 6% globalnej produkcji rolnej. Natomiast gospodarstwa przyzagrodowe (średni areał 0,44 ha) użytkujące 3% gruntów rolnych wytwarzają aż 53%

globalnej produkcji rolniczej, w tym więcej niż 90% ziemniaków, 80% wa-rzyw, oraz 50% mleka, bydła rzeźnego i drobiu. Faktyczne wykorzystanie gruntów rolnych będących w dyspozycji poszczególnych form gospodarowa-nia jest bardzo zróżnicowane w przedsiębiorstwach 71%, w gospodarstwach farmerskich 81%, a w gospodarstwach przyzagrodowych około 100%.

Zbyt mała pomoc państwa udzielana gospodarstwom farmerskim i przy-zagrodowym nie sprzyja ich rozwojowi. W latach 1995-2005 około 50% gospo-darstw farmerskich ograniczyło produkcję rolną, 10% zarzuciło działalność, zaś 70% przestało utrzymywać bydło. Liczba gospodarstw przyzagrodowych jest stabilna, ale coraz mniej z nich produkuje na rynek (tylko na rynek produkuje poniżej 1% tego typu gospodarstw). Utrzymywanie się tych tendencji groziłoby radykalnym spadkiem produkcji w tych gospodarstwach, znacznym pogorsze-niem zaopatrzenia w produkty rolne na lokalnych rynkach oraz depopulacją re-gionów rolniczych i pogorszeniem krajobrazu obszarów wiejskich.

2. Cele i rezultaty realizacji Państwowego Priorytetowego Projektu „Rozwój APK”

Zatwierdzony w końcu 2005 r. projekt „Rozwój APK” jest traktowany jako pierwszy etap realizacji strategii ukierunkowanej na przezwyciężenie kry-zysu rolnego i zapewnienie rolnictwu warunków stabilnego rozwoju. Projekt ten zakładał szereg kierunków działań ukierunkowanych na likwidację najbardziej dokuczliwych barier w rozwoju sektora rolnego. Podstawowym kierunkiem działania było „Przyśpieszenie rozwoju produkcji zwierzęcej”. Realizacji tego celu miały służyć następne dwa kierunki działań: „Stymulowanie rozwoju ma-łych form gospodarowania w APK” i „Zaspokojenie potrzeb w zakresie miesz-kań na wsi dla młodych specjalistów”.

Na realizację tego projektu przewidywano około 25,2 mld rubli z budżetu (na bezpośrednie finansowanie i dopłaty do kredytów) oraz około 80 mld rubli z inwestycji prywatnych.

Realizacja celów w ramach tego projektu jest trudna do jednoznacznej oceny. Podstawowym celem projektu było osiągnięcie do 2008 r., w porównaniu do 2005 r., wzrostu produkcji mięsa wołowego i drobiowego o 7%, mleka

o 4,5% (przy pogłowiu krów nie mniejszym niż w 2005 r.) i ryb o 4%. Założone wielkości zostały osiągnięte. Produkcja mięsa wzrosła aż o 14,4%, ale w rezul-tacie wzrostu produkcji mięsa wieprzowego i drobiowego. Natomiast pogłowie bydła i produkcja mięsa wołowego nieco się obniżyła (o około 1%). Mimo wzrostu produkcji mleka, nierównowaga na rynku mleka, z powodu zmniejsze-nia importu mleka w proszku, nawet się pogłębiła, co skutkowało silnym wzro-stem cen (aż o 50%) na mleko w 2007 r. Końcowym celem drugiego kie-runku działań, a więc „Stymulowanie rozwoju małych form gospodarowania w APK”

miał być wzrost produkcji w gospodarstwach farmerskich i przyzagrodowych w latach 2005-2007 o 6%. Osiągnięciu tego celu miało sprzyjać preferencyjne kre-dytowanie gospodarstw farmerskich i przyzagrodowych³ oraz stymulowanie rozwoju spółdzielczości obsługującej gospodarstwa rolne⁴. Zabezpieczać reali-zacji tych zadań miał wyspecjalizowany państwowy bank „Rossielchozbank”

i system ziemsko-hipoteczny obejmujący swym zasięgiem co najmniej 5 tys.

gospodarstw o średnim areale 100 ha. Plan ten został wykonany. Zorganizowano aż o 45% więcej niż zakładano spółdzielni wszystkich typów. „Rosielchozbank”

dzięki dofinansowaniu z budżetu stał się szóstym bankiem w Rosji pod względem wielkości aktywów i udzielił gospodarstwom farmerskim dwa razy więcej, a gospodarstwom przyzagrodowym sześć razy więcej kredytów niż planowano. Jednak, według ocen ekspertów, realnie funkcjonuje tylko poło-wa nowopowstałych spółdzielni, a preferencyjnym kredytopoło-waniem objęto za-ledwie 1,5-2% małych gospodarstw rolnych. Wzrost produkcji wyniósł 15%, jednak stabilizacja tego wzrostu zależy od zachowania pomocy budżetowej dla tych form gospodarowania.

W ramach trzeciego kierunku działania zakładano przygotowanie miesz-kań dla 31,6 tys. młodych specjalistów. Także w tym zakresie plan został nie tylko zrealizowany, ale nawet przekroczony w ilości mieszkań o 3% i w po-wierzchni mieszkalnej o 15%.

Okres lat 2005-2007, a więc okres realizacji omawianego projektu okazał się więc bardzo korzystny dla wsi i rolnictwa. W latach tych produkcja rolna rosła w tempie 3,4% średniorocznie (przy 2,1% w latach 2002-2005), rentow-ność produkcji rolnej osiągnęła 15% (7% w 2005 r.), a udział przedsiębiorstw przynoszących straty zmniejszył się do 27% (40% w 2005 r.). Jednak te dobre rezultaty nie doprowadziły jeszcze do jakościowej zmiany sytuacji w rolnictwie.

Płace w rolnictwie są ciągle znacznie niższe (prawie dwukrotnie) niż średnio w kraju. Przy tym wzrost rentowności przedsiębiorstw rolnych i zmniejszenie

3Planowano nim objąć 6 tys. gospodarstw farmerskich i 200 tys. przyzagrodowych

4 Planowano powołanie 1000 spółdzielni zaopatrzenia i zbytu, 1000 banków spółdzielczych do kredytowania gospodarstw rolnych oraz 550 spółdzielczych zakładów przetwórstwa

su-145

udziału przedsiębiorstw przynoszących straty w znacznym stopniu był rezulta-tem nad wyraz korzystnej koniunktury dla rolnictwa. Wzrost cen w okresie paź-dziernik 2006 − paźpaź-dziernik 2007 wyniósł 53-160% dla zbóż i słonecznika, 5- -21% dla mięsa wołowego i drobiowego, 15% dla jajek i 50% dla mleka. Także nie nastąpił przełom w zakresie inwestycji. Mimo rekordowych inwestycji w okresie po 1992 r. ich poziom, zdaniem ekspertów, jest około 1,2-1,5 razy niższy od koniecznego dla stworzenia warunków stabilnego rozwoju APK.

Niewielki postęp nastąpił także w stabilizacji rynku rolnego i w poprawie sa-mowystarczalności żywnościowej kraju. Udział rolno-spożywczych towarów w imporcie zmniejszył się z 18% w 2005 r. do 14% w 2007 r., ale wartość tego importu wzrosła do24mldUSD,costanowi 36%globalnejprodukcji rolnictwa Rosji.

Niezależnie od powyższych uwag w ocenach realizacji omawianego projek-tu przez zarządzających przedsiębiorstwami oraz właścicieli gospodarstw farmer-skich i przyzagrodowych przeważa ostrożny optymizm. Z badań wynika, że ponad 47% z nich uważa, iż realizacja tego projektu przyspieszy rozwój APK.

Mając na względzie rezultaty dwóch lat realizacji omawianego projektu, rosyjscy rolnicy oczekują kontynuacji i rozszerzenia pomocy państwa dla APK.

Przede wszystkim wskazują na konieczność opracowania i realizacji długo-okresowej strategii rolnej (uwzględniającej koncepcję samowystarczalności żywnościowej kraju) i wynikającej z niej bieżącej polityki rolnej. Oczekują oni stworzenia finansowo-ekonomicznych oraz prawno-organizacyjnych warunków dla rozwoju APK nie gorszych niż średnie dla całej gospodarki narodowej. Wi-dzą także konieczność usprawnienia całego instytucjonalnego otoczenia rolnic-twa i stworzenia, finansowanego z budżetu, systemu monitorowania rynków rolnych oraz służb doradczych dla rolników, w tym przede wszystkim dla wła-ścicieli gospodarstw farmerskich i przyzagrodowych.