1. Wstęp
Austriacka polityka rolna przechodziła istotne reformy od czasu akcesji do Unii Europejskiej w 1995 r., poczynając od przyjęcia reformy Mac Sha-ry’ego, wprowadzonej do wspólnej polityki rolnej (WPR) w 1992 r. Zapocząt-kowała ona stosowanie dopłat bezpośrednich celem zrekompensowania redukcji wsparcia w postaci dotacji do cen. Ważny dla austriackiego rolnictwa krok sta-nowiło wdrożenie w ramach Agendy 2000 dotyczącej drugiego filara WPR, po-przez uwzględnienie wielofunkcyjności rolnictwa. W gruncie rzeczy było to rozwinięcie już istniejących środków wsparcia. Programy na rzecz środowiska w rolnictwie, wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodaro-wania (zwanych ONW, w tym obszarów górzystych) oraz wsparcie dla inwesty-cji służących poprawie wydajności i konkurencyjności nadal stanowią ważne rozwiązania w ramach obecnego programu rozwoju obszarów wiejskich Austrii.
Kolejna reforma została przyjęta przez ministrów rolnictwa UE w 2003 r., co zbiegło się z akcesją dziesięciu państw południowo- i wschodnioeuro-pejskich. Najważniejszym krokiem było oddzielenie płatności bezpośrednich od decyzji produkcyjnych rolników. Na podstawie historycznych płatności referen-cyjnych z lat 2000-2002 rolnikom przyznawane są określone uprawnienia do dopłat. W ramach tego rozwiązania, powszechnie określanego jako program Jednolitych Płatności Obszarowych (SFP), rolnicy zobowiązani są także do utrzymywania swoich gruntów w dobrej kulturze rolnej z poszanowaniem śro-dowiska naturalnego (zasada wzajemnej zgodności – tzw. cross-compliance).
Ponadto wprowadzono tzw. program modulacji mający na celu przenoszenie środków z pierwszego do drugiego filara WPR.
Oczekiwania sektora rolnego poprzedzające akcesję Austrii do UE ce-chowały mieszane uczucia, gdyż debatę na ten temat zdominowały problemy bieżące (np. redukcja cen dla producentów, konkurencja na rynkach rolnych).
Mimo wystąpienia pewnych pozytywnych zjawisk (np. wzrost eksportu produk-tów rolnych), akcesja do UE nadal stanowi temat krytycznych dyskusji wśród reprezentantów austriackiego sektora rolnego (Hofreither et al., 2006).
Głównym celem niniejszego referatu jest zarysowanie zasadniczych cech austriackiego rolnictwa po przystąpieniu do UE w 1995 r. Przegląd zmian roz-wojowych w rolnictwie Austrii może także posłużyć jako informacja umożli-wiająca lepsze zrozumienie specyfiki jej szczególnej polityki rolnej. W tym kon-tekście musimy pamiętać, że nie tylko przyjęcie WPR, lecz także inne zmiany otoczenia (np. na rynku światowym, negocjacje WTO, poszerzenie UE, ogólny rozwój gospodarczy i demograficzny i inne) wywierały i nadal wywierają wpływ na austriackie rolnictwo. Należy brać to pod uwagę interpretując przed-stawione dane.
Opracowanie szczegółowo podsumowuje najważniejsze zmiany w sekto-rze rolnym od czasu przyjęcia w Austrii WPR. Psekto-rzedstawione dane odwołują się do spisu rolnego, który po raz pierwszy został przeprowadzony zgodnie z wy-tycznymi UE w 1995 r. oraz do danych corocznego raportu o stanie rolnictwa (BMLFUW, 2007). W dalszych częściach niniejszego opracowania opisano zmiany struktury rolnictwa w Austrii ilustrując je kluczowymi danymi liczbo-wymi. Główne wnioski przedstawiono w ostatniej części niniejszego opraco-wania.
2. Sektor rolnictwa w Austrii
Austriackie rolnictwo działa w szczególnych warunkach górzystego kraju ze stosunkowo znacznym udziałem użytków zielonych. Hodowla bydła i pro-dukcja mleka stanowią tradycyjnie najważniejsze gałęzie austriackiego rolnic-twa. Uprawa polowa roślin oraz winorośli, warzyw i owoców dominuje we wschodniej części kraju. Także gospodarstwa zajmujące się hodowlą trzody chlewnej i drobiu położone są na tym obszarze. Austriackie gospodarstwa rolne są stosunkowo małe, położone zazwyczaj na obszarach o niekorzystnych wa-runków gospodarowania (ONW), a koszty produkcji poszczególnych rodzajów działalności rolniczej są stosunkowo wysokie w porównaniu do innych krajów (Kirner, 2005; InterPig, 2006).
2.1. Wartość dodana brutto (WDB) a produkt krajowy brutto (PKB)
Wkład rolnictwa i leśnictwa do PKB stanowi wartość produkcji finalnej pomniejszonej o zużycie pośrednie. Powstała w efekcie Wartość Dodana Brutto ustalona według cen rynkowych określa wycenę produktów i środków produkcji w cenach dla producentów rolnych. Dodanie do tego dotacji i odjęcie podatków daje Wartość Dodaną Brutto (WDB) według kosztów poszczególnych czynni-ków, czyli PKB (BMLFUW, 2007). Wkład rolnictwa w produkt krajowy brutto
199
(PKB) spadł w ciągu ostatnich dziesięcioleci poniżej 2% w 2006 r. (dla porów-nania: 5,7% w 1980 i 3,95 % w 1990 r.). Dane te są jednak znacznie wyższe, jeżeli uwzględni się odpowiednie branże na początku i na końcu łańcucha pro-dukcyjnego, biorąc za przykład przetwórstwo żywności.
W 2006 r. 49% wartości produkcji generowała produkcja zwierzęca, 42%
produkcja roślinna i około 9% usługi rolnicze (Rysunek 1). W następstwie wy-sokie-go udziału użytków zielonych hodowla bydła mlecznego i rzeźnego sta-nowi tradycyjnie podstawową formę działalności rolniczej i daje blisko jedną trzecią wartości produkcji rolnictwa. Produkcja trzody chlewnej, jaj i drobiu sta-nowi około 16%. Głównymi składnikami wartości produkcji roślinnej są zboża, wino i produkty warzywnictwa.
Rysunek 1. Wartość austriackiej produkcji rolnej w 2006 r.
(wartość produkcji ogółem: 5,68 mld €)
Źródło: BMLFUW, 2007 [Federalne Ministerstwo Rolnictwa, Leśnictwa, Ochrony Środowi-ska i Gospodarki Wodnej Austrii]
Drób 2%
Inne produkty zwierzęce 1%
Usługi rolnicze
8.9%
Jaja 2%
Nasiona oleiste, Wysoko białkowe
3%
Wino 7%
Zboża 8%
Trzoda chlewna 12%
Warzywnictwo 7,1%
Owoce 5%
Inne produkty roślinne 11%
Mleczarstwo 17%
Bydło 15%
2.2. Aspekty regionalne
W myśl Rozporządzenia Rady (WE) Nr 1257/99, obszary o nieko-rzystnych warunkach gospodarowania (ONW) obejmują tereny górskie, inne obszary o niekorzystnych warunkach oraz obszary dotknięte szczególnymi czynnikami niekorzystnymi. Zazwyczaj wyznacza się je według jednostek po-działu administracyjnego na szczeblu gmin. Obszary górskie stanowią gminy położone na wysokości nie mniejszej niż 700 metrów nad poziomem morza oraz położone na wysokości od 500 do 700 metrów n.p.m., jeżeli nachylenie stoków wynosi co najmniej 15%. Zgodnie z klasyfikacją unijną obszary ONW stanowią 81% całego terytorium Austrii i 71% obszaru użytków rolnych (OUR). Określe-nie OUR oznacza całkowi-ty obszar wykorzystywany jako grunty orne (włącz-nie z gruntami odłogowanymi), przydomowe ogrody warzywne, sady, winnice, szkółki winorośli i drzew, szkółki drzew leśnych, uprawy roślin energetycznych, plantacje choinek na Boże Narodzenie, łąki koszone raz bądź kilka razy w roku, pastwiska podlegające pielęgnacji, dzikie łąki wykorzystywane na pastwiska i łąki górskie (BMLFUW, 2007).
Większość tego obszaru zaklasyfikowano jako tereny górskie, a tylko niewielką część jako inne obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowa-nia. W 2006 r. około 71000 zarejestrowanych górskich gospodarstw rolnych (38%) prowadziło uprawy na około 70% terytorium Austrii i wykorzystywało 58% obszaru OUR (960000 ha). Z przeciętną powierzchnią użytków rolnych 13,5 ha górskie gospodarstwa rolne plasują się poniżej średniej krajowej wyno-szącej 18,8 ha. W gospodarstwach górskich ważną rolę pełni rolnictwo ekolo-giczne – 75% wszystkich gospodarstw ekologicznych położone jest na obsza-rach górskich. Od roku 2001 rekompensaty finansowe oparte są na systemie punktowym, tak zwanym Katastrze Górskich Gospodarstw Rolnych (KGGR), który określa indywidualnie niekorzystne cechy warunków naturalnych po-szczególnego gospodarstwa rolnego.
3. Struktura austriackiego rolnictwa
Tabela 1 przedstawia zestawienie najważniejszych danych liczbowych opisujących rozwój austriackiego rolnictwa od czasu przystąpienia Austrii do UE w 1995 r. Dane te zostały szczegółowo wyjaśnione w następnych częściach niniejszego opracowania.