Struktura gospodarstw rolnych podąża własną drogą

Przekształcenie, prywatyzacja i przywrócenie praw własności, które prze-prowadzano na wczesnych etapach transformacji w kierunku gospodarki rynko-wej (prywatyzację państwowych gospodarstw rolnych zakończono w 1999 r.) doprowadziły do ukształtowania struktury rolnej, która była i w dalszym ciągu

jest zdominowana¹ przez wielkie gospodarstwa rolne prowadzone przez osoby prawne (przekształcone spółdzielnie, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne). W 2001 r., ponad 87% gruntów użytkowanych rolniczo było uprawiane przez gospodarstwa rolne przedsiębiorstw, około 10% stanowiło za-rejestrowane gospodarstwa rolników indywidualnych, a około 2,6% takich grun-tów było uprawiane jako 63 500 bardzo drobnych, działających samo-wystarczalnych gospodarstw nietowarowych. Przeciętna wielkość gospodarstw rolnych przedsiębiorstw liczona w hektarach uprawianych gruntów wynosiła 1241 ha, zarejestrowani rolnicy indywidualni gospodarowali średnio na 39 ha, a nietowarowe gospodarstwa rolne uprawiały przeciętnie 0,87 ha na jedno go-spodarstwo (Strukturalne badania, 2001, 2003, 2005).

Tabela 1. Gospodarstwa rolne w podziale według formy prawnej, areału i udziału w całkowitym obszarze gruntów rolnych

Liczba gospodarstw Źródło: Strukturalny Spis Gospodarstw Rolnych 2001. Ankiety Strukturalne 2003, 2005.

Urząd Statystyczny Republiki Słowacji.

1Pogłębione omówienie przyczyn tych zjawisk nie mieści się w zakresie niniejszego opraco-wania. Wskazujemy tylko, że przyczyny te były natury historycznej, społeczno-gospodarczej i instytucjonalnej. Dla przyczyn instytucjonalnych decydujący był legislacyjny sposób przy-wrócenia praw własności. Mathijs i Swinnen (1998) wysunęli tezę, że dla nowo powstałych struktur rolnictwa w krajach transformacji kluczowe znaczenie miało czy przyjęte ustawo-dawstwo wymogło przywrócenie historycznych praw własności gruntów (tak jak w byłej Czechosłowacji), czy też przyznało priorytet podziałowi ziemi pomiędzy osoby, które były

41

Na tendencje obserwowane w dekadzie poprzedzającej rok 2001 składały się: upadek państwowych gospodarstw rolnych, spadek liczby i areału spół-dzielni rolniczych, wzrost liczby i areału przedsiębiorstw i zarejestrowanych gospodarstw rolników indywidualnych. W latach od 2001 do 2006 nie nastąpiły żadne zmiany tej podstawowej prawidłowości. Liczba spółdzielni i ich udział we władaniu ziemią w dalszym ciągu spadały, natomiast udział przedsiębiorstw działających komercyjnie w liczbie gospodarstw rolnych i ich areale nadal wzra-stał, zwłaszcza w przypadku spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Nastę-powała także ekspansja gospodarstw rolników indywidualnych. W tym okresie przeciętny areał spółek z ograniczoną odpowiedzialnością zmalał z 877 do 595 ha, wielkość spółdzielni produkcyjnych spadła z 1582 do 1357 ha, natomiast towarowe gospodarstwa rolników indywidualnych powiększyły przeciętnie rzecz biorąc swój areał z 39 do 41 ha. Najbardziej typowym przedziałem wiel-kości (modalna wartość procentowego udziału na skali rozkładu przedziałów wielkości) dla spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, lecz także dla gospo-darstw rolników indywidualnych, stał się przedział wielkości od 100 do 500 ha (dla gospodarstw rolników indywidualnych drugim najbardziej typowym okazał się przedział od 10 do 50 ha).

Tabela 2. Ewolucja liczby gospodarstw rolników indywidualnych według ich wielkości (%)

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2006/01*

Bez ziemi 0,7 0,7 1,2 3,5 0,2 0,8 142,9

Poniżej 5 ha 1,3 1,2 0,6 0,4 0,9 1,1 92,9

5-10 ha 3,4 3,3 2,9 2,5 2,4 1,2 41,7

Ponad 10 do 50 ha 39,2 34,3 31,9 30,3 26,3 32,6 95,2 Ponad 50 do 100 ha 23,4 23,9 24,9 26,1 29,6 28,1 137,1 Ponad 100 do 500 ha 27,0 31,5 33,6 32,5 35,7 32,1 135,7

Ponad 500 ha 5,0 5,1 4,9 4,8 4,7 4,0 92,4

Suma 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 114,3

* wskaźnik obliczony na podstawie bezwzględnych liczb gospodarstw w poszczególnych kategoriach

Źródło: Centralna baza danych Ministerstwa Rolnictwa, RIAFE. Wyniki badań ankietowych gospodarstw rolnych 2001-2006.

Występuje wyraźnie widoczny trend zmierzania skali gospodarstw rol-nych, zarówno prowadzonych w formie przedsiębiorstw (z wyjątkiem spółdziel-ni), jak i gospodarstw rolników indywidualnych, do modelu gospodarstw o areale od 100 do 500 ha. Towarzyszy temu koncentracja własności kapitału.

W okresie związanym z akcesją Słowacji do Unii Europejskiej (UE), kon-centracja udziałów własnościowych w kapitale wszelkiego rodzaju gospodarstw rolnych rosła. Pomiędzy rokiem 2001 i 2006 przeciętna liczba udziałowców

spółdzielni spadła do 85%, a w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością (sp.

z o.o.) do 70%. Przeciętna spółka z o.o. ma obecnie 16 właścicieli, a przeciętna spółdzielnia 187 właścicieli. (tabela 3). Ostatnio obserwuje się wyraźne nasile-nie wchodzenia dużych inwestorów (grup finansowych) nasile-nie tylko do agrobizne-su, lecz także do rolnictwa jako takiego.

Tabela 3. Przeciętna liczba właścicieli kapitału w gospodarstwach rolnych w formie spółek i spółdzielni

2001 2002 2003 2004 2005 2006 Wskaźnik 2006/2001

Spółdzielcze 220 223 216 209 198 187 85,5

Sp. z o.o. i S.A. 23 23 20 20 21 17 70,6

Źródło: Badanie ankietowe gospodarstw rolnych Ministerstwa Rolnictwa 2003-2006.

Innym widocznym trendem ewolucji struktury gospodarstw rolnych jest postępująca specjalizacja co do produktów (tabela 4). W pewnym stopniu wiąże się to z jeszcze inną zauważalną tendencją, tj. malejącą skalą działania.

Tabela 4. Rodzaj produkcji a forma prawna gospodarstw rolnych – zmiany w okresie od 2001 do 2005 r.

Źródło: Zielony raport, Ministerstwo Rolnictwa 2007, Spis Strukturalny Gospodarstw Rol-nych, Urząd Statystyczny Republiki Słowacji 2001, Strukturalne badanie ankietowe gospo-darstw rolnych, Urząd Statystyczny Republiki Słowacji 2003, 2005.

Liczba gospodarstw rolnych – przedsiębiorstw, które specjalizowały się w ogrodnictwie spadła pomiędzy rokiem 2001 i 2005 do wartości wskaźnika 82, lecz jednocześnie trzykrotnie wzrosła (o wskaźnik 298) częstość występowania tej specjalizacji wśród gospodarstw rolników indywidualnych. Stanowi to typowe

43

przejście pomiędzy sektorami różnych typów form prawnych gospodarstw, a wynika głównie z załamania się rynków warzyw w latach 2004-2005, kiedy to masowy import po cenach dumpingowych zrujnował krajowych producentów.

Inne zauważalne zmiany wzorów specjalizacji przecinają podziały na sektory formy prawnej gospodarstw. Specjalizacja w zakresie uprawy roślin wzrosła zarówno wśród gospodarstw – przedsiębiorstw, jak i wśród gospo-darstw indywidualnych o wskaźnik 125, podobnie liczba gospogospo-darstw wyspe-cjalizowanych w hodowli zwierząt i w uprawach roślin wieloletnich rosła w zbliżonym tempie (odpowiednio o wskaźnik wartości 130 i 120). Z drugiej strony, na koniec rozpatrywanego okresu mieliśmy mniej gospodarstw o mie-szanym profilu produkcji i mniej gospodarstw specjalizujących się w hodowli trzody chlewnej i drobiu.

Tabela 5 przedstawia obserwowalny spadek liczby przedsiębiorstw spółek prowadzących gospodarkę rolną lub temu podobną działalność nie posiadają-cych żadnych gruntów.

Tabela 5. Ewolucja liczby przedsiębiorstw spółek (sp. z o.o. + S.A.) w podziale na kategorie wielkości (%)

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2006/001*

Bez ziemi 6,6 5,8 6,7 5,8 4,4 1,6 35,1 1 do 100 ha 8,8 10,3 11,4 11,6 18,2 17,5 285,7 101 do 500 ha 23,4 24,7 28,3 29,5 28,2 28,8 153,8 501 do 1000 ha 20,2 20,0 18,4 19,8 19,1 21,3 150, 1001 do 1500 ha 15,4 14,2 12,5 13,4 12,35 13,1 122,1

1501 do 2000 ha 7,7 7,6 8,3 7,5 7,0 6,5 120,9

Ponad 2000 ha 18,0 17,4 14,5 12,6 10,8 11,1 88,1

Suma 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 142,7

* Wskaźnik obliczony na podstawie bezwzględnych liczb gospodarstw w poszczególnych kategoriach Źródło: Centralna baza danych Ministerstwa Rolnictwa, RIAFE. Wyniki badań ankietowych gospodarstw rolnych 2001-2006.

Można to przypisywać wprowadzeniu jednolitych płatności obszarowych w rodzaju wsparcia WPR w kraju, które pozbawiło gospodarstwa nie posiadają-ce ziemi podstaw do ubiegania się o dotacje ze środków publicznych. Gospodar-stwa takie albo ulegały likwidacji, albo podejmowały starania o nabycie odpo-wiednich gruntów.

Podsumowując kwestię zmian strukturalnych można stwierdzić, że wdro-żenie WPR nie zmieniło dominacji rolnictwa uprawianego przez spółki w kraju, jednakże sprzyjało procesowi dostosowania jego skali w kierunku jednolitego modelu wielkości gospodarstwa, bez względu na formę prawną przedsiębior-stwa rolnego. Ponadto wpłynęło ono na nasilenie specjalizacji gospodarstw rol-nych, a zwłaszcza na masowe odchodzenie od produkcji zwierzęcej oraz na eks-pansję towarowej uprawy roślin z przeznaczeniem na rynek.

3. Prognoza perspektyw rolnictwa Słowacji w ramach zreformowanej WPR