Struktura czeskich gospodarstw rolnych – dziś i jutro
3. Uwarunkowania dalszego rozwoju
Mimo, że wzrost udziału gospodarstw rolnych osób fizycznych w ogólnej powierzchni uprawianych gruntów rolnych był dotąd znaczny w stosunku do ich mikroskopijnego udziału w okresie sprzed Rewolucji Listopadowej (wzrósł on stukrotnie: z 0,3% w 1989 do prawie 30% w 2007 r.), ich waga w czeskim rol-nictwie w dalszym ciągu zasadniczo odbiega od sytuacji w krajach Europy Za-chodniej i innych krajach o dominującej roli rodzinnych gospodarstw rolnych.
Dzieje się tak, mimo że podstawowe warunki prawne dla przywrócenia domina-cji własności prywatnej gospodarstw rolnych osób fizycznych zostały ustawowo zapewnione już osiemnaście lat temu poprzez restytucję i gwarancje własności prywatnej w kraju.
Na podstawie stosownych ustaw wraz z ich ostatnimi zmianami, w czeskim rolnictwie zachodziły trojakiego rodzaju specyficzne procesy trans-formacji: restytucja własności ziemi i innych składników majątku gospodarstw rolnych jako własności prywatnej; prywatyzacja majątku państwowych po-przednio gospodarstw rolnych, w tym ziemi; oraz przekształceń praw własności do majątku dotychczas istniejących spółdzielczych gospodarstw rolnych, które stanowiły dominującą formę prawną gospodarstw rolnych w czeskim rolnictwie
59
odradzanie się gospodarstw rolnych przenosząc 80% wartości księgowej skład-ników majątku spółdzielczych gospodarstw rolnych wyznaczonych do prze-kształcenia na rzecz indywidualnych właścicieli ziemi (50% z samego tytułu własności gruntów i 30% z tytułu własności innych składników majątku gospo-darstw rolnych sprzed utworzenia tak zwanych Ujednoliconych Spółdzielczych Gospodarstw Rolnych). Niemniej jednak, nie doszło do żadnej powszechnej transformacji spółdzielni rolniczych w indywidualne gospodarstwa rolne osób prywatnych.
Na dalszy rozwój struktury przedsiębiorstw działających w czeskim rol-nictwie wpływ wywierać będzie nie tylko zwykła konkurencja gospodarcza po-między różnymi grupami obszarowymi i formami własnościowymi gospodarstw rolnych. W najbliższej przyszłości na rozwój ten wpływać będą specyficzne ak-tualne czynniki, takie jak przyspieszenie sprzedaży gruntów będących własno-ścią państwa, nowe regulacje prawne określające podział udziałów własnościo-wych z tytułu przekształcenia praw własności dotychczasowłasnościo-wych spółdzielczych gospodarstw rolnych, oraz szereg innych wyznaczników.
Obowiązujące prawo regulujące sprzedaż gruntów będących w posiadaniu państwa sprzyja pożądanej konsolidacji rynku obrotu ziemią po stronie podaży.
Jednocześnie sprzedaż ziemi osobom prowadzącym rolniczą działalność pro-dukcyjną rolną traktowana jest preferencyjnie, przyczyniając się do stabilizacji praw własności ziemi oraz do wzrostu proporcji gruntów posiadanych na wła-sność, jak również do poprawy perspektyw ekonomicznych gospodarstw rol-nych osób fizyczrol-nych występujących w roli nabywców. Natomiast nie należy spodziewać się podobnej tendencji w związku ze sprzedażą państwowej ziemi w przypadku gospodarstw rolnych osób prawnych. Jedynie udziałowcy odpowied-nich spółek handlowych lub członkowie spółdzielni rolniczych mogą prywaty-zować grunty będące własnością państwa. Mogą wydzierżawiać je następnie
„swoim własnym” spółkom jako przedsiębiorstwom.
Prywatyzacja państwowych gruntów powinna zostać przyspieszona w na-stępstwie przewidywanej nowelizacji Ustawy o sprzedaży ziemi będącej własno-ścią państwa (wraz z nowelizacją Ustawy o gospodarce gruntami i Ustawy o Fun-duszu Ziemi Republiki Czeskiej, który administruje zasobami gruntów rolnych będących własnością państwa). Istotna część tych gruntów ma zostać sprzedana.
W 2006 r. państwowy Fundusz Ziemi miał oddane w dzierżawę 411000 ha użyt-ków rolnych, co stanowiło 12% całego obszaru gruntów rolnych w Republice Czeskiej. Osoby fizyczne dzierżawiły z tego 122000 ha, natomiast osoby prawne 289 000 ha.
Przekształcenia praw własności spółdzielczych gospodarstw rolnych, przeprowadzone w latach 1992-1993, potwierdziły podstawowe prawa (prawa
do posiadania, użytkowania i zbywania) właścicieli gruntów, na których gospo-darowały spółdzielnie rolnicze. Równocześnie dokonano podziału oraz/lub przekazania tak zwanych udziałów przekształceniowych w odpowiednich czę-ściach majątku – jako wartości netto spółdzielczych gospodarstw rolnych. Około 20% tego majątku przydzielono członkom będącym pracownikami danej spół-dzielni, około 40% członkom nie pracującym w gospodarstwie spółdzielczym (w większości członkom emerytowanym), oraz około 40% przyznano osobom nie będącym członkami spółdzielni (w większości drobnym właścicielom ziemi uprawianej przez spółdzielcze gospodarstwa rolne).
Ustawa transformacyjna nie określa żadnych ostatecznych terminów uregu-lowania udziałów własnościowych dla członków spółdzielni, które wynikają z ogólnych przepisów regulujących stosunki prawne w zakresie zobowiązań związanych z działalnością gospodarczą oraz ze statutów spółdzielczych gospo-darstw rolnych. Udziały z tytułu uprawnień tych członków, którzy podjęli pro-dukcję rolną miały być uregulowane niezwłocznie. Udziały osób nie będących członkami spółdzielni i nie prowadzących produkcji rolnej były „zamrożone” na okres siedmiu lat w myśl ustawy transformacyjnej. Następnie, po upływie tego okresu, takie osoby uprawnione mogły żądać uregulowania swoich roszczeń z tego tytułu. Ponieważ przekształcanie praw własności spółdzielczych gospo-darstw rolnych w pełni zakończono w 1993 r. w zakresie podziału udziałów własnościowych, termin uregulowania wynikłych stąd zobowiązań wobec osób uprawnionych nie będących ich członkami stał się wymagalny w 2000 roku.
Większość tych zobowiązań pozostaje nieuregulowana do dziś. Wiele spółdzielczych gospodarstw rolnych jako podmiotów zobowiązanych liczyło w tym względzie na rząd, w przekonaniu, że tak czy inaczej będzie on uczestniczył w uregulowaniu zobowiązań wynikających z ich transformacji.
Maksymalny szacunek odpowiadającej im wartości wynosi około 10 miliar-dów koron czeskich, co stanowi równowartość około 400 milionów euro. Po-nieważ w minionym okresie większość spółdzielczych gospodarstw rolnych została przekształcona w przedsiębiorstwa stanowiące spółki prawa handlowe-go, spółki te, a zwłaszcza spółki akcyjne, powinny uregulować część odpo-wiednich roszczeń. Sytuację tę powinna rozwiązać nowa ustawa „kończąca”, dotycząca uregulowania udziałów własnościowych powstałych w następstwie przekształceń gospodarstw spółdzielni rolniczych.
Może to stać się problemem podważającym dalsze istnienie spółdziel-czych gospodarstw rolnych. Jednakże większość z nich powinna być zdolna uporać się z ostatecznym uregulowaniem udziałów powstałych przy ich prze-kształceniu. Powinno im się to udać, ponieważ wygląda na to, że we wskazanej wcześniej ustawie „kończącej” ma być określony tryb spłaty tych zobowiązań w
61
rozłożeniu na szereg lat. Niemniej jednak, sytuacja finansowa ulegnie pogorsze-niu w tych gospodarstwach spółdzielczych, które mają większą skalę nieuregu-lowanych dotąd udziałów, zwłaszcza biorąc pod uwagę stosunkowo wysoki po-ziom całkowitego zadłużenia gospodarstw rolnych osób prawnych. Według da-nych FADN dotyczących Czech z roku 2006, przeciętnie wskaźnik stopy zadłu-żenia takich gospodarstw rolnych (finansowanie ze źródeł zewnętrznych/suma aktywów*100) wynosił 41,9% (w tym w przypadku spółdzielczych gospodarstw rolnych wskaźnik ten wynosił 48,4%), gdy tymczasem w gospodarstwach rol-nych osób fizyczrol-nych wynosił on średnio 16,0% (w tym dla gospodarstw o areale powyżej 300 ha użytków rolnych kształtował się na poziomie 22,0%). Gospodar-stwa rolne osób fizycznych działają wykorzystując znacznie większy wkład kapi-tału własnego i dlatego ich stopa zadłużenia jest wyraźnie niższa niż w spółdziel-czych gospodarstwach rolnych i w przedsiębiorstwach rolnych zarejestrowanych jako spółki prawa handlowego.
Mniej korzystna sytuacja finansowa spółdzielczych gospodarstw rolnych i przedsiębiorstw rolnych w formie spółek handlowych będzie także osłabiać ich pozycję w konkurencji z gospodarstwami osób fizycznych o dzierżawę (lub za-kup) gruntów od indywidualnych właścicieli (nie rolników). Według wyników przeglądowych badań struktury agrarnej (FSS CZ) z 2005 r., udział gruntów dzierżawionych w gospodarstwach rolnych osób prawnych wynosił średnio 94,9%, w spółdzielczych gospodarstwach rolnych 96,7%, zaś w spółkach akcyj-nych 96,1%. W gospodarstwach rolakcyj-nych osób prywatakcyj-nych wielkość ta wynosiła średnio 63,6%, przy czym w takich gospodarstwach o areale poniżej 50 ha było to 31,4%, natomiast w gospodarstwach indywidualnych o areale powyżej 100 ha 73,2%. Dzierżawa ziemi ma niezwykle żywotne znaczenie dla gospodarstw rol-nych osób prawrol-nych. Duża różnica pomiędzy wielkością subsydiów (płatności bezpośrednich) przypadających na jednostkę gruntów a ceną czynszu z tytułu dzierżawy naturalnie powoduje wzrost popytu na ziemię ze strony użytkowni-ków gruntów.
Czynsz za dzierżawę ziemi w Republice Czeskiej jest kilkakrotnie niższy niż w sąsiednich Niemczech i w innych krajach Europy Zachodniej. Dla prze-ważającej większości dużych czeskich gospodarstw rolnych użytkowanie ziemi stanowiło dotąd spuściznę historyczną, czemu towarzyszył niedorozwój rynku ziemi po roku 1989. W połączeniu ze skrajnym rozdrobnieniem własności ziem-skiej (w Republice Czeziem-skiej mającej dziesięć milionów ludności, właścicieli gruntów rolnych jest około dwóch milionów) prowadzi to do utrzymania obec-nej przewagi praw użytkowników będących dzierżawcami nad prawami własno-ści. W takich warunkach, od wielu lat duże gospodarstwa rolne czerpały nad-zwyczajne zyski z użytkowania gruntów kosztem ich właścicieli.
Gdy tylko dojdzie do nasilenia się konkurencji o dzierżawę gruntów (co miedzy innymi zależy od postępu tak zwanej zbiorczej reparcelacji), może to doprowadzić do bardziej wyraźnej redukcji dotychczasowych wielkich areałów spółdzielczych gospodarstw rolnych i przedsiębiorstw rolnych w formie spół-ek. Niemniej jednak, samo zmniejszenie ich rozmiarów nie musi powodować ich ekonomicznej niewydolności ani niezdolności do zachowania stabilnej cią-głości gospodarowania.
Tabela 3 przedstawia dane sieci FADN dla Czech za rok 2006 oparte na próbie 1263 gospodarstw rolnych, wśród których 1 090 gospodarstw przynosiło dochód, a 173 ponosiły straty. Zgromadzony materiał empiryczny dokumentuje fakt, że w porównaniu do gospodarstw rolnych ponoszących straty, rentowne gospodarstwa rolne osób prawnych cechują się zwykle znacząco większymi rozmiarami – zarówno pod względem areału, jak również skali ekonomicznej, ujmowanej w Europejskich Jednostkach Wartości (ESU), a także większą liczbą rocznych jednostek pracy AWU przypadających na jedno gospodarstwo rolne.
Tabela 3. Rozmiary dochodowych i ponoszących straty gospodarstw rolnych w rolnictwie Republiki Czeskiej w 2006 r.1)
Siła robocza na 1 gospodarstwo rolne Areał użytków
rolnych na 1 gospodarstwo
rolne (ha) Liczba osób AWU2)
Wartość w ESU3) na 1 gospodarstwo
rolne Gospodarstwa rolne
A B A B A B A B Gospodarstwa osób fizycznych 149 104 4,4 4,0 2,8 2,9 49 38 w tym: powyżej 300 ha 581 345 9,2 8,0 7,2 6,0 172 84 Spółki z o.o. (s. r. o.) 973 812 32,9 32,9 28,3 21,9 373 317 Spółki akcyjne 1 800 1 639 80,7 76,6 67,2 64,4 823 709 Spółdzielcze gospodarstwa rolne 1 477 1 370 68,2 67,1 59,3 55,1 673 575
A – Gospodarstwa dochodowe; B – Gospodarstwa ponoszące straty
1) Z wyłączeniem gospodarstw nie gospodarujących na użytkach rolnych. Tabela nie uwzględnia respondentów nie dysponujących gruntami rolnymi. 2) 1 AWU = 1 pełnozatrudniony pracownik z przeliczenia pełnego wymia-ru czasu pracy. 3) ESU – Europejska Jednostka Wielkości (1 ESU = 1.200 Euro).
Źródło: FADN CZ.
Dotyczy to także gospodarstw rolnych osób fizycznych o areale powyżej 300 ha użytków rolnych. Na podstawie powyższych danych można wyciągnąć wniosek, że określona wielkość gospodarstw rolnych nie musi w danych warun-kach automatycznie stawiać ich w gorszym położeniu. Zaskakującym może być to, że według danych sieci FADN istnieje dodatkowa przestrzeń dla dalszego powięk-szenia dotychczasowych rozmiarów największych gospodarstw rolnych z
pożyt-63
Powyższe porównanie nie informuje o rentowności badanych kategorii gospodarstw rolnych. Niemniej jednak, można domniemywać, że udział gospo-darstw rolnych ponoszących straty w ogólnej liczbie respondentów w badanej próbie poddanej tej ankiecie jest w przeważającej mierze wyższy wśród spodarstw rolnych osób prawnych niż w odpowiedniej wielkości grupach go-spodarstw rolnych osób fizycznych. Wynosi on średnio 22,1% dla gospo-darstw rolnych osób prawnych, w najwyższej proporcji w przypadku spółek akcyjnych – 27,4% i najniższej wśród spółek z ograniczoną odpowiedzialno-ścią – 14,3%. Odpowiednia przeciętna dla gospodarstw rolnych osób fizycznych wynosi 8,5%, a 10,6% dla gospodarstw rolnych o areale od 5 do 50 ha. Wyniki tego badania nie informują także o tym, jak poszczególne kategorie gospodarstw rolnych rzutują na poziom warunków życia ani o ich wielofunkcyjnym działaniu w szerszym znaczeniu.
Przewidywana obowiązkowa modulacja płatności bezpośrednich może wywrzeć istotny wpływ na dochody dużych gospodarstw rolnych. Potwierdzają to analizy przeprowadzone w Instytucie Badawczym Ekonomiki Rolnictwa w Pradze. Analizy te oparto na strukturze gospodarstw rolnych – beneficjentów płatności bezpośrednich według Czeskiego Systemu Identyfikacji Działek Rol-nych (LPIS) i na propozycji Komisji Europejskiej z marca 2008 r. dotyczącej modulacji płatności bezpośrednich. W 2013 r., kiedy to płatności bezpośrednie w nowych państwach członkowskich mają być zrównane z ich poziomem w krajach UE-15, konsekwencje tego projektu wyglądałyby jak przedstawiono poniżej (tabela 4).
Tabela 4. Prawdopodobne następstwa propozycji Komisji Europejskiej z marca 2008 r. dotyczącej modulacji płatności bezpośrednich dla gospodarstw
rolnych w Republice Czeskiej w 2013 r.
Kategorie
1) Procentowa redukcja wielkości dopłat bezpośrednich przypadających na jedno gospodarstwo rolne. 2) Suma-ryczna liczba hektarów tych gospodarstw rolnych, których całkowity areał mieści się w danym przedziale.
3) Redukcja względem hektarów mieszczących się w danym przedziale.
Źródło: Instytut Badawczy Ekonomiki Rolnictwa (RIAE), Praga 2008, z wykorzystaniem danych LPIS.
Ze względu na strukturę gospodarstw rolnych, Czechy należałyby do państw członkowskich Unii Europejskiej o największej redukcji płatności bez-pośrednich. Redukcja miałaby zastosowanie do połowy gospodarstw rolnych – obecnych beneficjentów tych płatności, uprawiających ponad 90% całego ob-szaru użytków rolnych ujętych w czeskim systemie identyfikacji działek rolnych LPIS. Przy obecnej strukturze gospodarstw rolnych, beneficjenci odpowiednich płatności, którzy podlegaliby zastosowaniu dwóch najwyższych wskaźników redukcji płatności (gospodarstwa rolne o areale mniejszym niż 800 ha i więcej) reprezentowaliby ponad 65% gruntów rolnych ujętych w systemie LPIS. Należa-łaby do nich większość spółdzielczych gospodarstw rolnych i gospodarstw w formie spółek akcyjnych, w mniejszym stopniu spółki z ograniczoną odpo-wiedzialnością i nieliczne gospodarstwa rolne osób fizycznych.
Przyjęcie wyżej wskazanej propozycji spowodowałoby roczną redukcję płatności bezpośrednich przypadających na jedno gospodarstwo rolne w stosunku do większych gospodarstw w następujących przedziałach: 20 000 euro wobec go-spodarstw wielkości 600-1500 ha, 100 000 euro wobec gogo-spodarstw wielkości 1500-3000 ha, oraz 224000 euro wobec gospodarstw rolnych o areale przekracza-jącym 3000 ha. W obecnym czeskim rolnictwie 84% wszystkich gospodarstw rol-nych w tej kategorii wielkości stanowią gospodarstwa rolne spółek akcyjrol-nych i spółdzielni rolniczych. Zwłaszcza w tej ostatniej grupie wdrożenie propozycji Komisji Europejskiej wraz z wyżej wymienioną nowelizacją ustawy transforma-cyjnej może doprowadzić do ich podziału na mniejsze jednostki i redukcję ich rozmiarów.
Nowe reguły wcześniejszego zaprzestawania działalności rolniczej przez starszych rolników (w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich), przy-jęte przez Ministerstwo Rolnictwa Republiki Czeskiej z końcem 2007 roku, mo-gą okazać się istotnym bodźcem dla dalszego rozwoju gospodarstw rolnych osób fizycznych. Ustalone warunki przyznawania odpowiednich świadczeń z tytułu wcześniejszego przejścia na emeryturę powinny motywować rolników starszych niż 55 lat do przekazywania ich gospodarstw młodszym osobom, przyczyniając się do osobowego odmłodzenia czeskiego rolnictwa.
Wnioskodawca występujący o takie świadczenia może być rolnikiem ma-jącym za sobą co najmniej 10 lat działalności zawodowej w rolnictwie i którego przeciętny dochód z podstawowej produkcji rolnej za ostatnie 3 lata wynosił co najmniej 20000 euro rocznie. Dochody te powinny stanowić co najmniej 55%
jego/jej całkowitego dochodu (włącznie z dochodami z działalności pozarolni-czej). Jednocześnie zmniejszono wymagany minimalny obszar użytków rolnych
65
danego gospodarstwa z 5 do 0,5 ha. Oznacza to, że rolnicy gospodarujący na drobnym obszarowo gospodarstwie, lecz prowadzący odpowiednio intensywną produkcję towarową przeznaczoną na rynek, np. warzywną, mogą teraz ubiegać się o wcześniejsze odejście z działalności w rolnictwie.
4. Wnioski
Obecną strukturę gospodarstw rolnych w sektorze rolnictwa w Republice Czeskiej cechuje wielka waga głównie nadzwyczaj wielkoobszarowych gospo-darstw rolnych (zwłaszcza w porównaniu z krajami UE-15). Jest to powodem, dla którego niezwykle wyraźnie dwoista struktura wielkości gospodarstw i wy-soki stopień koncentracji czynników produkcji, głównie ziemi i siły roboczej, stanowią typowe cechy charakterystyczne dla czeskiego rolnictwa. Do innych typowych cech należą wysoki udział pozarodzinnej siły roboczej, bardzo niski udział posiadanych na własność gruntów rolnych, oraz inne specyficzne cechy strukturalne.
Gospodarstwa rolne osób fizycznych (jako jednoosobowych właścicieli indywidualnych), zwłaszcza rodzinne gospodarstwa rolne, pozostają w centrum uwagi Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Ich waga w czeskim rolnic-twie jest bardzo niska. Większa indywidualizacja tak zwanych grupowych go-spodarstw rolnych w Republice Czeskiej jest promowana przez najnowsze roz-wiązania, takie jak nowelizacja Ustawy o prywatyzacji ziemi będącej własnością państwa, nowe prawo określające sposób uregulowania nierozliczonych dotąd udziałów własnościowych z przekształceń spółdzielczych gospodarstw rolnych z początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, oraz przez nowe reguły przyznawania (dotowania) emerytur rolnikom w wieku powyżej 55 lat, którzy przekażą swoje gospodarstwa rolne młodszym osobom. Wpływ redukcji dopłat bezpośrednich proponowanej przez Komisję Europejską będzie znacznie słabszy w przypadku gospodarstw rolnych osób fizycznych, z pewnymi wyjątkami, w porównaniu do gospodarstw rolnych osób prawnych.
Według wstępnych przewidywań autorów niniejszego opracowania, udział gospodarstw rolnych osób fizycznych w całkowitym obszarze uprawia-nych użytków roluprawia-nych może wzrosnąć w stosunku do stanu obecnego o mniej niż 30% do 40-45% w średnioterminowej perspektywie (do 2013 r.). Nastąpić może także znaczący spadek udziału gospodarstw rolnych osób prawnych.
Wśród tych ostatnich, udział spółek z ograniczoną odpowiedzialnością (s.r.o.), które mają pewne cechy wspólne z większymi gospodarstwami rolnymi osób fizycznych, także mógłby wzrosnąć (zwłaszcza kosztem spółdzielczych
gospo-darstw rolnych, a w pewnym stopniu także przedsiębiorstw rolnych będących spółkami akcyjnymi).
Literatura:
1. Bašek V. et al.: Analytické podklady k pozici ČR ke změnám Společné ze-mědělské politiky EU do roku 2013 a po roce 2013. VÚZE, Praha 2008.
2. Csaki C., Debatise M., Hinisch O.: Stav zemědělství v České republice: Od
„sametové“ transformace k otázkám vstupu do EU. Materiály Světové ban-ky. Agrospoj, Praha 1999.
3. Divila E.: Agrární struktura v České republice. Politická ekonomie, 2001, č. 2.
4. Farm Structure and Farm Characteristics – Links to Non-Commodity Out-puts and Externalities. [Struktura i charakterystyka gospodarstw rolnych – powiązania z nietowarowymi produktami i zewnętrznymi warunkami brze-gowymi.] OECD, Committee for Agriculture [Komitet ds. Rolnictwa], 2005.
5. Farm Structure Survey 2005. Statistic in focus. Agriculture and Fisheries.
[Badanie struktury gospodarstw rolnych 2005. Syntetyczny obraz staty-styczny. Rolnictwo i gospodarka rybna.] Eurostat, 2006-2007.
6. Strukturální výsledky za zemědělství ČR v roce 2005. ČSÚ, 2006.
7. Vaněk D., Divila E.: Multifunkčnost zemědělství a velikost podniků. In: Sbo-rník z mezinárodní vědecké konference Agrární perspektivy XVI (Agrarian Perspectives XVI [Perspektywy agrarne]). PEF ČZU, Praha 2007.
8. Zprávy o stavu zemědělství ČR 1994-2007 (Raporty nt. sytuacji w czeskim rolnictwie 1994-2007). Czeskie Ministerstwo Rolnictwa, VÚZE, Praha, 1994- -2007.
67 Matej Bedrač, Tomaž Cunder
Instytut Rolnictwa Słowenii Słowenia