Opublikowany pośmiertnie we Francji w 1954 roku esej Marcela Prousta Przeciw Sainte-Beuve’owi5, postulujący odłączenie dzieła pisarza od jego bio-grafii, uznawany jest za teoretyczną bazę dla Poszukiwania straconego czasu, w którym narrator niejednokrotnie wypowiada swoje rozczarowanie oso-bami fikcyjnych pisarzy spotykanych w salonach państwa Verdurin czy Swannów. Podstawą metody Sainte-Beuve’a jest rozmowa służąca groma-dzeniu informacji na temat autora w celu jak najlepszego zrozumienia jego dzieła. Przeciwstawiając się owemu „wścibskiemu wypytywaniu”6, Proust oddziela światowe „ja” pisarza i jego „ja” twórcze, intymne. Jak wiadomo, esej ten legł u podstaw francuskiego antybiografizmu późnej nowoczesno-ści, którego ważnym aktorem był sam Barthes. Podobnie dla Barthes’a mito-loga, demaskującego we współczesnym społeczeństwie utrwalone obiegowe opinie, w czym można dopatrywać się echa Proustowskiej niechęci do
„konwersacji” (wszak „mit jest słowem”7), odczytywanie dzieła pisarza przez pryzmat jego biografii nazbyt trąciło właściwą mieszczańskiej ideolo-gii ciekawością. Barthes’owski antybiografizm powiązany jest zatem ze spe-cyficznie literacką, podkreślaną przez Prousta zdolnością raczej uchylania znaczeń, niż ich utrwalania, co przejawia się w szczególnym sposobie rozu-mienia przez francuskiego semiologa relacji pomiędzy życiem a pisaniem.
Pozostaje on zarazem w związku z krytycznym dystansem Barthes’a wobec
„anty-biograficznej doksa”, czy też „mizo-biografii”, którą rozpowszechniły we Francji lat siedemdziesiątych środowiska intelektualne i akademickie8,
_______________
B. Blanckeman, A. Maura-Brunel, M. Dambre (red.) Le roman français au tournant du XXIe siècle, Presses Sorbonne Nouvelle, Paryż 2004.
5 Por. M. Proust, Przeciw Sainte-Beuve’owi, przeł. A. Dwulit, Eperons-Ostrogi, Kraków 2015.
6 Tamże, s. 74.
7 R. Barthes, Mitologie, s. 239.
8 J.-P. Martin, Les écrivains face à la doxa: Du génie hérétique de la littérature, José Corti, Paryż 2011, s. 139. O sile francuskiego antybiografizmu tych lat świadczy chociażby, odczuwana przez literaturoznawców zajmujących się pisarstwem biograficznym, konieczność każdorazo-wego ustosunkowania się dziś w badaniach do cytowanego już tutaj założycielskiego tekstu
Wymknąć się sobie. Autor i jego mit według Rolanda Barthes’a 173 a także odejściem od narracyjnego sposobu przedstawiania życia, jakie pro- ponuje tradycyjna biografia. Dotyczy to zarówno kwestii referencyjności, co linearnego przebiegu opowieści. Przypomnijmy, że od nowoczesności bio- grafia, oddzielona od swej pierwotnej, dydaktycznej funkcji, jaką – od starożytności i przez wieki średnie – pełniły tradycyjne „żywoty”, staje się gatunkiem podporządkowanym kryterium prawdy historycznej9. Jedno- cześnie w obszarze pisarstwa historycznego długo pełni ona właściwie dru-gorzędną rolę, wynikającą z faktu jej skupiania się na jednostce, a nie na dziejowych zdarzeniach10. Dominująca do XIX wieku biografia naukowa, pozostająca w opozycji do literackich przedstawień postaci, traktuje wszelkie odstępstwa od naukowego rygoru na korzyść literackiej jako niekompe- tencję biografa11. Wyłom w tym utrwalonym podziale na „fikcję” i „rze- czywistość” uczyni dopiero poststrukturalizm, zwracając uwagę na przedsta- wieniowy, skonstruowany (a więc literacki) charakter historycznego dys- kursu, w czym Barthes będzie zresztą miał swój udział12.
W latach osiemdziesiątych XX wieku, gdy do refleksji teoretycznolite- rackiej powraca – po okresie strukturalizmu – namysł nad podmiotem, jest on zdominowany przez paradygmat narracyjny, którego istotną część sta- nowi filozoficzna refleksja nad „tożsamością narracyjną”. W odwołaniu do kategorii czasowości, wychodzi ona z założenia o istnieniu związku po- między rozumieniem a tworzeniem zamkniętej, całościowej opowieści, której elementy są ze sobą powiązane na zasadzie przyczynowo-skutkowej. Szcze-gólną rolę odegra tu opowieść biograficzna, której zamknięta struktura (po-czątek i koniec narracji) funkcjonuje właściwie jako „model egzystencji”13 (rozwijającej się pomiędzy początkiem i końcem życia). Jeśli jednak koncepcja tożsamości narracyjnej dała asumpt do legitymizacji opowieści pojedynczych, często zmarginalizowanych, osób, co pozostaje w związku z zaistniałą od późnych lat siedemdziesiątych we Francji „erą świadka”14, cechującą za-
_______________
krytyki formalnej jakim jest Przeciw Sainte-Beuve’owi Marcela Prousta. Zob. np. M. Boyer-Wein-mann, La relation biographique. Enjeux contemporains, Champ Vallon, Paryż 2005. D. Maingue-neau, Contre Saint Proust ou la fin de la Littérature, Belin, Paryż 2006. D. Grau, Tout contre Sainte-Beuve, Grasset, Paryż 2013.
9 Por. F. Dosse, Le pari biographique. Ecrire une vie, La Découverte, Paryż 2005. Wszystkie cytaty z niepublikowanych w języku polskim dzieł w przekładzie autorki artykułu.
10 D. Madélenat, La biographie, Presses Universitaires de France, Paryż 1984, s. 14.
11 A. Gefen, dz. cyt., s. 308.
12 R. Barthes, Le discours de l’histoire (1967), [w:] Le bruissement de la langue, Seuil, Paryż 1984.
13 P. Jakubowski, La narration en tant que modèle de l’existence. Problèmes et réticences, [w:]
B. Kędzia-Klebeko et a. (red.) Croyance-vérité-mensonge, Wydawnictwo Uniwersytetu Szcze-cińskiego, Szczecin 2014, s. 127–136.
14 Aluzja do tytułu znanego dzieła francuskiej historyk Annette Wieviorka, L’Ere du témoin, Hachette Littératures, Paryż 2002. Cytuję za F. Dosse, Le pari biographique, s. 72.
174 KATARZYNA THIEL-JAŃCZUK
równo produkcję literacką, co nauki humanistyczne15, niemal jednocześnie został poddany krytyce przyjmowany przez nią zamknięty, całościowy model.
Na przykład na gruncie socjologii Pierre Bourdieu demaskuje „biograficzną iluzję” jako utrzymywany instytucjonalnie konstrukt ukazujący życie jako ciąg rozwijających się w czasie etapów16. Pośród owych krytyk interesujące są zwłaszcza te głosy, które wpisują się we wspomnianą już wcześniej „kulturę siebie”. Roma Sendyka, dokonując przeglądu jej rozmaitych przejawów (w róż- nych obszarach językowych, od Montaigne’a, przez Woolf, Komendanta, Fou-caulta po Barthes’a) i koncentrując na nienarracyjnych sposobach ustana- wiania tożsamości, upatruje wręcz, w uruchamianym przez ową kulturę geście refleksywności podmiotu, końca „imperializmu narracji”17. Odwołując się do pracy brytyjskiego krytyka i filozofa, Galena Strawsona, o znamiennym tytule Against Narrativity (Przeciw narracyjności), Sendyka stwierdza:
Wystąpienie to [Against Narrativity] ukazało się w momencie, gdy coraz wy-raźniej zaczynały pojawiać się rysy na – jak się dotąd wydawało – nienaru- szalnym ujęciu narracyjnym. Badania neurobiologów nie dawały się już dłużej ignorować i powoli akceptowano twierdzenie, że oto tożsamość jest nie tyle przedmiotem rekapitulacji, sprawozdawczości czy też opowieści, ale jest performatywnie ustanawiana w tekście w relacji i działaniach tak autora, jak i czytelnika, w dodatku jej tekstowe ujawnianie się nie ogranicza się do form pierwszoosobowych, ale może przejawiać się w innych elementach, na przykład w obszarze decyzji kompozycyjnych (…)18.
Literacka kompozycja – i to niekoniecznie układająca się w linearną opo- wieść – stanowi zatem również przejaw tożsamości tworzącego ją podmiotu, nawet jeśli dochodzi w ten sposób do rozluźnienia „autobiograficznego pak-tu”. Wydaje się, że kwestia ta była szczególnie ważna dla przywołanego również przez cytowaną autorkę Rolanda Barthes’a, jednak nie tylko w ra-mach autobiograficznego projektu, jakim jest dzieło zatytułowane Roland Barthes, lecz w kontekście wspomnianego już wcześniej zainteresowania życiem pisarzy, a ściślej mówiąc, wzajemną relacją między życiem a pisa-niem, którą francuski semiotyk określi zresztą, podczas prowadzonego w połowie lat siedemdziesiątych seminarium, jako stanowiącą część semio-logii „biografematykę”19.
_______________
15 François Dosse podkreśla na przykład metodologiczną odnowę historiografii, która do-konała się pod wpływem socjologicznych badań terenowych, z chwilą, gdy dopuściły one do głosu autentycznych świadków i uczestników wydarzeń. Por. F. Dosse, dz. cyt., s. 264.
16 Por. P. Bourdieu, L’illusion biographique, „Actes de la recherche en sciences sociales”, 62–63, 1986, s. 69–72.
17 R. Sendyka, dz. cyt., s. 382.
18 Tamże, s. 382–383.
19 R. Barthes, Le lexique de l’auteur, Editions du Seuil, Paryż 2010, s. 81.
Wymknąć się sobie. Autor i jego mit według Rolanda Barthes’a 175