Polski
Nie tizeba szczególnie udowadniać roli, ja k ą odegrały m igracje ludności w piocesie urbanizacji i w kształtowaniu się nowej rzeczywistości dem ograficz
nej naszego kraju w okresie powojennym. Jeżeli jednak na terenach zachodnich i północnych spełniały one określone funkcje w procesie zagospodarowyw ania tych ziem, to na pozostałym obszarze, w tym również w M ałopolsce, m iały nie
co inny charakter. Przede wszystkim rozładowanie przeludnionej wsi i zw ięk
szenie potencjału siły roboczej w rozwijającym się przem yśle prowadziło w konsekwencji do dynamicznego rozwoju miast i urbanizacji. Z czasem m igra
cje wewnętrzne ludności zaczęły słabnąć. Ich spowolnienie zaznaczyło się zwłaszcza na przełomie lat osiem dziesiątych i dziewięćdziesiątych, kiedy to przede wszystkim restrukturyzacja gospodarki, uwolnienie m echanizm ów w ol
norynkowych i kryzys budownictwa m ieszkaniowego wyraźnie osłabiły napływ ludności do miast, a spadek przyrostu naturalnego i efektywności migracji do- piowadził w skali kraju nawet do zaham owania procesu urbanizacji (rys. 1).
M igiacje, któie zawsze były nośnikiem potencjału ludzkiego ze względu na dominującą rolę roczników młodych, w wielu regionach kraju poprzez nadm ier
ne odpływy tej grupy ludności doprowadziły do starzenia się społeczeństwa i do wyludniania niektórych obszarów. Kształtowanie się w dzisiejszej rzeczyw isto
ści nowych warunków życia oraz przejmowanie m.in. zachodniego m odelu ro
dziny i stylu życia, szczególnie w większych miastach, spowodowało spadek urodzeń do takiego poziomu, że w wielu ośrodkach od kilku lat notowany jest ubytek naturalny ludności. Te oraz inne jeszcze uwarunkowania w pływ ają na kształtowanie się poziomu urbanizacji.
C\J t* OD 00 O CM Tf CD 00 m i n i n i n c D C D C D c o c D 0)01 0> 0> 0) 0) 0> 0) 0>
Rys. 1. E fektyw ność migracji w ew nętrznych na tle rocznego tem pa wzrostu ludności w miastach Polski.
Dlatego celem niniejszego opracowania było podjęcie analizy i udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy i ewentualnie w jakim stopniu w okresie przemian ustrojowo-gospodarczych w naszym kraju zmiany w poziom ie migracji ludnoś
ci w m iastach wywarły istotny wpływ na proces urbanizacji w południo- wo-wschodniej Polsce. W opracowaniu chodziło także o przybliżenie sytuacji dotyczącej podjętej problem atyki w nowym podziale administracyjnym.
Badaniem objęto obszar dwóch nowo utworzonych województw: m ałopol
skiego i podkarpackiego, w układzie powiatowym. Za m ateriał empiryczny posłużyły dane statystyczne według m iast i gmin za lata 1986-1997, przeliczo
ne w odniesieniu do podziału administracyjnego obowiązującego od 1 stycznia 1999 r., co stworzyło tym samym punkt wyjścia do przyszłych tego typu opra
cowań porównawczych. A nalizą objęto 46 jednostek szczebla powiatowego, w tym 3 pow iaty grodzkie i 19 powiatów ziem skich w województwie m ałopol
skim oraz 4 grodzkie i 20 ziem skich w województwie podkarpackim (rys. 2).
Poziom urbanizacji w Polsce, m ierzony odsetkiem ludności miejskiej w sto
sunku do ogólnej liczby m ieszkańców, wzrastał nierównomiernie. Jeżeli w la
tach pięćdziesiątych wzrost ten wynosił średnio rocznie 1,15 pkt. procento
wych, to w latach sześćdziesiątych obniżył się do poziom u 0,4 pkt., by w latach siedem dziesiątych wzrosnąć nieco do 0,65 pkt., a następnie w latach osiem dzie
siątych ponownie spaść do poziomu 0,3 pkt. W początkowych latach dziewięć
dziesiątych, do 1994, roczne zmiany w odsetku ludności miejskiej w Polsce wy
kazywały wahania ±0,1 pkt., natomiast później nastąpiła stabilizacja, a w 1997 r.
spadek o 0,1 pkt. procentowego. Tak więc, biorąc pod uwagę analizowany w opracowaniu okres (lata 1987-1996), odsetek ludności w miastach w Polsce utrzym yw ał się na tym samym poziomie.
Wpływ migracji ludności w miastach. 61
Rys. 2. Podział adm inistracyjny w ojew ództw m ałopolskiego i podkarpackiego, stan z 1 stycznia 1999 r.
latach 1987-1996
Rys. 3. Poziom urbanizacji i jej zm iany w w ojew ództw ach m ałopolskim i podkarpackim w latach 1987-1996.
Inaczej zjawisko to kształtowało się w badanych województwach: w małopol
skim zaznaczył się spadek z 51,7% o 1,2 pkt., a w podkarpackim wzrost z 39,6% o 1,5 pkt. Jednak pozostanie przy takim tylko stwierdzeniu byłoby zbyt
nim uogólnieniem , gdyż sytuacja w południowo-wschodniej Polsce była bardziej złożona. Odsetek ludności miejskiej w poszczególnych powiatach był silnie zróżnicow any i wahał się - według danych przeliczonych na stan z 1987 r. - od 5,7% w tarnowskim, 9,6% rzeszowskim, 11,8% w brzozowskim i 12,3% w kroś
nieńskim, a więc głównie w powiatach ziemskich, z których wyłączono jako grodzkie byłe m iasta wojewódzkie, do 60,5% w oświęcimskim, 61,8% w sta- lowowolskim i 63% w chrzanowskim. Rozkład przestrzenny tego zjawiska oraz zmiany w tym zakresie ilustruje rys. 3. W ynika z niego niezbicie, że w wielu powiatach nastąpił spadek odsetka ludności miejskiej. Dotyczy to przede wszy
stkim powiatów m ałopolskich otaczających Kraków i leżących w bezpośrednim sąsiedztwie większych ośrodków, takich jak Nowy Sącz, Zakopane czy Oświę
cim, a także mniejszych, jak np. M yślenice, Sucha, Gorlice czy Sanok w woje
wództwie podkarpackim.
Czy wyżej wykazany stan rzeczy należy wiązać z migracjami ludności?
M igiacje wewnętrzne w m iastach województwa małopolskiego i podkarpac
kiego m iały - podobnie jak w skali całego kraju (rys. 4) - wyraźnie regresywny charakter, natom iast migracje zagraniczne charakter ogólnie progresywny.
Tabela 1 1986-19881 1995-1997 1986-1988 1 1995-1997 1986-1988 1995-1997
w spółczynnik im ieracii
Analizując wielkość średnich param etrów ruchu wędrówkowego ludności (tab. 1), należy stwierdzić, że współczynniki imigracji w obu badanych regio
nach były na ogół wyższe od średnich krajowych, z wyjątkiem napływów wew
nętrznych w województwie małopolskim. Z kolei współczynniki emigracji, z wyjątkiem zagranicznych w latach osiem dziesiątych z małopolskiego i wew
nętrznych w latach dziew ięćdziesiątych z karpackiego, były niższe od średnich dla Polski. Efektem takich przepływów był ich bilans (średni współczynnik mi
gracji netto), który z wyjątkiem salda migracji zagranicznych w małopolskim
Wpływ migracji ludności w miastach. 63
i wewnętrznych w podkarpackim w latach osiemdziesiątych byl korzystniejszy dla obu województw niż w całym kraju. Jak więc m ożna zauważyć, w analizo
wanym okresie dynamika przyjętych podstawowych param etrów migracji w obu województwach w stosunku do średniej krajowej była zróżnicowana. Na wyższym poziom ie kształtowała się ona w obu województwach w przypadku wzrostu napływów zagranicznych i spadku emigracji z w ojewództwa m ałopol
skiego, natomiast przypadku wewnętrznych napływów w województwie małopol
skim i odpływów w podkarpackim dynamika spadku tych param etrów była niż
sza od średniej dla Polski. Taki stan rzeczy wpłynął na wielkość dynamiki salda migracji. Jedynie w przypadku przepływów zagranicznych w województwie małopolskim dynamika ich bilansu była korzystniejsza od średniej krajowej.
Ale, jak wiadomo, tylko w niektórych regionach kraju m igracje zagraniczne mogą w istotny sposób wpływać na ogólny bilans ludności. M imo że szczegól
nie na Podhalu, ziemi tarnowskiej i rzeszowskiej migracje zagraniczne m ają pew
ne znaczenie, to jednak głównym stymulatorem w poziom ie przepływów lud
ności są tu migracje wewnętrzne.
Zróżnicowanie przestrzenne trzech podstawowych parametrów migracji w tym względzie prezentuje rys. 5.
Zarówno średnie wewnętrzne napływy do miast, jak i odpływy z miast wyraź
nie obniżyły się w skali powiatów obu województw w analizowanym okresie.
W przypadku imigracji w latach osiem dziesiątych sięgały powyżej 25%o głów nie w województwie podkarpackim, a w latach dziewięćdziesiątych nie przekra
czały poziomu 20%o na całym badanym obszarze. Podobnie rzecz się miała w przypadku emigracji, z tym, że o ile w latach osiem dziesiątych współczynniki sięgały powyżej 16%o, o tyle w latach dziewięćdziesiątych — z wyjątkiem powiatu brzozowskiego - nie przekraczały 14%„. Także współczynnik salda migracji, który w latach osiemdziesiątych przekraczał w wielu powiatach poziom 10%o, obniżył się w latach dziewięćdziesiątych i - poza powiatami krakowskim, rzeszowskim i łań
cuckim — nie przekraczał 5%o. Dynamikę tych zmian ilustruje rys. 6.
Mimo zróżnicowania dem ograflczno-społecznego i ekonomicznego badane
go regionu, trendy w przepływach ludności w m iastach w analizowanym okre
sie nawiązywały do ogólnej sytuacji w kraju. Niewątpliwie m igracje miały i mają znaczący wpływ na ogólny bilans ludności, jednak - jak wynika z przy
toczonych tu danych w skali powiatów — zmiany w poziom ie urbanizacji nie koielowały ze spadkiem współczynnika efektywności migracji, gdyż w zrósł on w takich powiatach, jak krakowski, proszowicki, suski, tarnowski, tatrzański czy wielicki, gdzie zanotowano spadek liczby ludności miejskiej, ja k i w pozo
stałych, gdzie sytuacja była często odwrotna. Widać zatem, iż w skali powiatów globalny poziom zmian ich urbanizacji był efektem różnych czynników. Przede wszystkim wynikał on z indywidualnej sytuacji demograficznej w poszczegól
nych miastach danego powiatu. Tam, gdzie znajduje się jeden lub dwa ośrodki miejskie, zmiana w jednym z nich często rzutuje w zauważalny sposób na sytua
cję w całym powiecie. Drugim i — jak się wydaje — ważniejszym składnikiem
przyrostu rzeczywistego w badanym okresie był ruch naturalny ludności. Sądzić więc należy, że to właśnie w większości przypadków poziom urodzeń i zgonów, w znaczący sposób stymulujący rozwój ludności zarówno w miastach jak i na wsi, wpływał na ogólny stan zaludnienia powiatu - bazy obliczeniowej udziału procentowego ludności w miastach. A zatem, to przyrost naturalny, kształtowa
ny głównie przez najw yższy w tym regionie Polski współczynnik urodzeń na te
renach wiejskich, był głównym spraw cą zmian w globalnym zaludnieniu powia
tów, a tym samym w kształtujących się zm ianach odsetka ludności miejskiej.
Migracje wewnętrzne
lata
Migracje zagraniczne
lata
Rys. 4. M igracje w ew nętrzne i zagraniczne ludności m iast Polski.
Wpływ migracji ludności w miastach. 65
1986-1988 1995-1997
W sp ó łc zy n n ik i im igracji
H ...\ b rak m iast
W sp ó łc zy n n ik i em ig racji
b ra k m iast
Rys. 5. M igracje w ew nętrzne ludności w m iastach (na 1 tys. osób).
0 - 6 -1 2
Rys. 6 . D ynam ika w ew nętrznych m igracji ludności w latach 1986-1988 i 1995-1997 (na 1 tys. osób).
W nikliwsza analiza w tym względzie potwierdziła nie tylko ten fakt, ale wyka
zała także, iż utworzenie w analizowanym okresie nowych ośrodków miejskich (Alwernia, Ciężkowice, Now y W iśnicz, Skała i Świątniki Górne w wojewódz
twie m ałopolskim oraz Narol i Oleszyce w podkarpackim ) w istotny sposób wpłynęło na zm iany w poziom ie urbanizacji poszczególnych powiatów. Na ile i w jakim stopniu ruch naturalny i zmiany granic administracyjnych miast miały wpływ na poziom urbanizacji, pozostaje spraw ą otwartą do oddzielnego przeba
dania. Jedno wszakże wydaje się oczywiste, a mianowicie, iż m igracje ludności w m iastach województw małopolskiego i podkarpackiego na przełomie lat osiem dziesiątych i dziewięćdziesiątych miały wpływ - aczkolwiek ograniczony - na kształtow anie się poziom u urbanizacji w nowo utworzonych w 1999 r. po
wiatach.
Wpływ migracji ludności w miastach. 67
THE INFLUENCE OF PEOPLE’S MIGRATION IN CITIES ON THE URBANIZATION LEVEL
IN THE TIME OF CIIANGES IN THE SOCIAL AND ECONOMIC SYSTEM AS EXEMPLIFIED BY COUNTIES OF SOUTH-EASTERN POLAND
S u m m a r y
The article is an attem pt at answ ering the question w hether, and eventually - to w hat extent - chan- ges in the level o f people s m igrations in cities have affected the process o f urbanization in the period o f econom ic transform ations in Poland. T he research w as carried out on the territory o f tw o provinces, namely M ałopolskie and Podkarpackie ones. T he analysis show ed that the changes in the urbanization standards did not correlate w ith the drop in the m igration effectiveness. This m eans that on the level o f counties, the urbanization scalę appears to be an effect resulting from other factors, including the indi- vidual dem ographic situation in particular tow ns o f a given county. T he basie factors in the real popula- tion inerease com prised, during the exam ined period, the natural m ovem ent. A n additional result o f the analysis is the conclusion that establishing new urban centers influenced - to a great degree - the chan
ges in the urbanization level o f particular counties.
SPOŁECZNE, GOSPODARCZE I PRZESTRZENNE PRZEOBRAŻENIA MIAST OPOLE 2000
Jerzy Runge Uniwersytet Śląski