Wprowadzenie
Problematyka przemian społeczno-dem ograficznych w regionie katowickim stała się stosunkowo wcześnie przedm iotem zainteresowań badawczych. W yni
kało to z przesłanek zarówno teoretycznych, jak i praktycznych. Te pierwsze stanowiły, generalnie rzecz biorąc, pochodną wyraźnych odm ienności struktu- ralno-funkcjonalnych obszaru w stosunku do jakiegokolw iek innego regionalne
go układu osadniczego. W ysoka koncentracja ludności miejskiej (51,8% w ka
towickim w 1948 r. - dla obszaru adm inistracyjnego w ojewództwa z lat 1975-1998), maksymalna w grupie wszystkich sześciu województw Polski południowej (bielskie, częstochowskie, katowickie, kieleckie, krakowskie i opol
skie), była konsekwencją XIX- i XX-wiecznych procesów industrializacji i ur
banizacji.
Z kolei druga grupa przesłanek dociekań badawczych nad om aw ianym ob
szarem, tj. grupa uwarunkowań praktycznych, wiąże się z planistycznym i zain
teresowaniami regionem katowickim. W ystarczy tutaj wspom nieć, iż już w 1929 r. opracowano koncepcję utworzenia trójm iasta B ytom -G liw ice-Z ab- rze, pierwszym zaś powojennym planem regionalnym był plan odnoszący się do obszaru GOP-u z 1953 r. Szersze omówienie tej problem atyki znajdujem y cho
ciażby w publikacjach S. Berezowskiego [3], czy też J. Runge [50],
Na charakter tych procesów już w okresie m iędzywojennym zwrócili uwagę m.in.: S. Berezowski [1], T. Dybczyński [7], S. Leszczycki [28], czy też J. Łagoda [29], Po 1945 r. skala zainteresowań problem atyką m iejską wzrosła, powodując wyraźne wyodrębnienie się nurtu demograficznego, geograficznego i socjologicznego. W ram ach tego pierwszego spotykamy chociażby prace
J. Jacim irskiego [13, 14, 15], W. Knobelsdorfa [21, 22], E. Kozłowskiej [25];
w przypadku drugiego odnotowujem y opracowania M. Bytnar-Suboczowej [5], L. Kosińskiego [23, 24], J. Rajmana [37-40], J. Runge [41-48], Z. Rykla [53],’
A. Z. Szajnowskiej [55], T. Zadrożnego [60]; w obrębie trzeciego nurtu są to m in. publikacje: L. Frąckiewicz [8—10, 27], W. Jachera [12], B. Jałowieckiego [16, 17], W. M rozek [32-34], P. Rybickiego [52], M. S. Szczepańskiego [6, 57, 58], czy też J. W odza [59],
Obok licznych studiów em pirycznych spotykamy tutaj także opracowania teoretyczne, poświęcone pojęciu m iasta w obrębie różnych dyscyplin nauko
wych [30, 31], podstawowym problemom socjologicznym miasta [59], czy też koncepcjom kształtowania się złożonych układów osadniczych na przykładzie re
gionu katowickiego [2, 3; 26; 35; 53],
D otychczasowe badania przem ian demograficzno-społecznych w regionie katow ickim — a zwłaszcza w m iastach — pozwoliły na sformułowanie szeregu w niosków o charakterze uogólniającym. I tak, zwrócono uwagę na następujące fakty:
1. D ynam ika zmian liczby m ieszkańców województwa była w okresie powo
jennym nierównom ierna, zarówno w ujęciu całościowym, ja k i w obrębie po
szczególnych kategorii wielkościowych ośrodków miejskich. Dąbrowa Górni
cza, Jastrzębie-Zdrój, Tychy, W odzisław Śląski, Żory cechowały się ponad 300-procentow ym wzrostem zaludnienia, natom iast Chorzów czy Pyskowice są najbardziej widocznymi reprezentantam i procesu depopulacji w regionie.
2. Rok 1982 stanowił zakończenie powojennego okresu istotnego od
działywania sąsiednich województw na procesy migracyjne w województwie katowickim. W ystępujący do tej pory liczny napływ migrantów, zwłaszcza z bielskiego, częstochowskiego i kieleckiego, został znacznie ograniczony, cze
go zasadniczą przyczyną było narastanie w latach osiem dziesiątych problemów rozw oju społeczno-ekonom icznego nie tylko w Katowickiem, ale także w in
nych regionach kraju.
3. Spadek wielkości nakładów inwestycyjnych w gospodarce i w budownic
twie m ieszkaniowym przyczynił się od lat osiem dziesiątych do odwrócenia rela
cji m iędzy dynam iką urbanizacji oraz industrializacji. Od połowy wymienionej dekady lat dynam ika pierwszego procesu stała się szybsza w stosunku do dru
giego.
3. Konsekwencją zmieniających się w czasie charakterystyk ludnościowych wo
jewództwa katowickiego było ujawnianie się w przestrzeni regionu po 1975 r.
polaryzacji dem ograficzno-społecznej w postaci wystąpienia dwóch granic:
a) granicy natężenia cech dem ograficzno-społecznych, przebiegającej ogól
nie biorąc wzdłuż linii północny zachód-południow y wschód. Południowo-za
chodnia część województwa cechow ała się relatywnie w stosunku do drugiej części szybszym rozw ojem podstawowych wskaźników ludnościowych;
b) granicy natężenia procesów urbanizacji i industrializacji, przebiegającej w układzie w schód-zachód na wysokości dłuższej osi konurbacji katowickiej.
Tendencje przemian społeczno-demograficznych.. 71
W części północnej województwa w większym zakresie ujaw niały się procesy urbanizacji, natom iast w południowej - industrializacji.
Szersze om ówienie zasygnalizowanych tutaj jedynie jakościow ych przem ian ludnościowych regionu w okresie powojennym znajdujem y chociażby w pra
cach J. Rajmana [39, 40], J. Runge [45, 48], bądź A. Z. Szajnowskiej [56]. Na tym tle pojawia się pytanie: jaki wpływ na dotychczasowe tendencje przeobra
żeń demograficzno-społecznych w miastach województwa katowickiego w y
warł przełom ustrojowy 1989 r. i wprowadzenie zasad rynkowych w gospodar
ce? Próbę odpowiedzi zawarto w pracach autorstwa: F. Kłosowski, J. Runge [19, 20], J. Runge [47-50]. Dziesięcioletni okres trwania przeobrażeń gospodar
czo-społecznych i wprowadzenie z dniem 1 stycznia 1999 r. nowego podziału administracyjnego kraju pow odują iż sformułowane wyżej pytanie jest u progu XXI w. nie tylko nadal aktualne, lecz także wym aga istotnej aktualizacji empiryczno-teoretycznej. Celem niniejszego opracow ania jest zatem próba w y
kazania, czym charakteryzują się przem iany społeczno-dem ograficzne w m ia
stach województwa śląskiego, a zwłaszcza jakich tendencji należy w tym zakre
sie oczekiwać w najbliższej przyszłości.
Analiza empiryczna
tu jest przyłączenie do województwa śląskiego słabo zaludnionych rejonów wschodniej części dotychczasowego województwa częstochowskiego [...]”.
Przeprowadzona analiza zmian zaludnienia m iast obecnego województwa w latach 1977-1995 dowodzi występowania wyraźnej strefowości przem ian omawianej cechy. I tak, w m iejscowościach województwa bielskiego dom ino
wał przyrost ludności; w dotychczasowym województwie katow ickim sytuacja była zróżnicowana - w centralnej części odnotowano wzrost zaludnienia, a na jego obrzeżach ubytek; natom iast w częstochowskim zaznaczyły się dwie strefy przemian - w centralno-zachodniej przyrost, we wschodniej zaś regres ludnoś
ciowy. Jest to konsekwencja powojennych ogólnopolskich przemian demograficz
no-społecznych i ich regionalnych uwarunkowań. N a przykład Podbeskidzie, z jedynie 48,4-procentow ym udziałem ludności miejskiej (1995 r.), charakte
ryzuje się wysokim odsetkiem m iejscowości wiejskich, gdzie tradycyjnie dyna
mika wskaźników dem ograficznych jest wyższa niż w obszarach miejskich.
Z kolei region częstochowski odznaczał się w ysoką suprem acją stolicy regionu w koncentracji zaludnienia (w 1994 r. Częstochowa 260 tys. mieszkańców, a następny w hierarchii M yszków jedynie 33,9 tys. mieszkańców), oraz słabnącą dynam iką zjawisk ludnościowych. „Średnioroczna dynamika wzrostu liczby ludności wynosiła tutaj [w województwie częstochowskim - przyp. J. R.]
2,1% w latach 1950-1959, 0,6% w latach 1960-1969, 0,1% w latach 1970- -1 9 7 9 oraz 0,4% w dekadzie lat 1980-1989. Przyjm ując natom iast podział na lata 1948-1974 i 1975-1994, średnioroczna dynamika przyrostu zaludnienia re
gionu częstochowskiego była odpowiednio równa 0,9% i 0,4%. W obu przypad
kach założonej periodyzacji cechą charakterystyczną procesów demograficz
nych jest stopniowe zmniejszanie się wielkości przyrostu rzeczywistego lud
ności” [44, s. 71].
Jeszcze inaczej procesy te przebiegały w obrębie województwa katowickie
go. Ze względu na szerokie spectrum wielkościowe m iast regionu, a jednocześ
nie zróżnicow aną ich rolę w kształtowaniu powojennej dynamiki zmian poten
cjału demograficznego, można zauważyć „nie tylko spadek ogólnowojewódzkiej dynamiki zaludnienia aż do w ystąpienia wielkości ujem nych w okresie 1990—
-1 9 9 5 , lecz również fakt «przejęcia» przez najmniejsze ośrodki miejskie funkcji biegunów rozwoju ludnościowego obszaru. Praktycznie w latach 1990-1995 rolę taką pełniły m iasta liczące poniżej 25 tys. mieszkańców, przede wszystkim Bukowno, Lędziny, Libiąż, Toszek i W olbrom ” [46, s. 71].
Obserwow ane zmiany strukturalne dotyczą także składowych przyrostu rze
czywistego, gdzie zarówno przyrost naturalny, jak i saldo migracji w ykazują su
prem ację przede wszystkim w ośrodkach miejskich średniej i małej wielkości.
Tendencja „przesunięcia” się bieguna rozw oju ludnościowego z grupy naj
większych do grupy najm niejszych ośrodków w strukturze omawianej sieci osadniczej obserwowana jest nie tylko w skali regionalnej, ponadregionalnej, ale także ogólnokrajowej (tab. 1 i 2). Analiza dynamiki zaludnienia Polski w la
tach 1950-1995 w podziale na klasy wielkościowe województw, obowiązujące w okresie 1975-1998 (dane przeliczone przez A. Jelonka [18]), wyraźnie uza
Podobny charakter miały ponadregionalne zmiany strukturalne w dynamice zaludnienia. Przykładem może tu być byłe województwo katowickie wraz z wo
jew ództw am i sąsiadującymi (tab. 2). Charakterystyka zmian zaludnienia w m ia
stach sześciu województw Polski południowej dowodzi występowania w każ
dym z nich tendencji słabnięcia roli ośrodka stołecznego i „przejm owania”
przez m iasta średniej bądź małej wielkości funkcji motorycznej pod tym wzglę
dem [51].
Tendencje przemian społeczno-demograficznych. 73
Odnotowywane przem iany ludnościowe skłaniają do pytania nie tylko o dal
sze demograficzno-społeczne konsekwencje obserwowanych tendencji, lecz także 0 ich wpływ na procesy gospodarcze regionu.
O pracow ana prognoza dem ograficzna Polski w układzie byłych w o je
wództw [4], a także prognoza dla m iast w ojew ództw a śląskiego [20]
dow odzą w ystąpienia regresyjnych tendencji dem ograficzno-społecznych w perspektyw ie 2020 r. I tak, biorąc pod uw agę były p odział ad m in istracy j kraczające 10% przyrosty zaludnienia (Bielsko-B iała, C zęstochow a, L ubli
niec, M yszków , Skoczów , Żyw iec).
D opełnieniem , a zarazem kolejnym dowodem potw ierdzającym ujaw nianie się sub- i kontrurbanizacyjnych tendencji przem ian społecznych w Polsce po 1989 r. m oże być charakterystyka dynamiki zm ian zatrudnienia w m iastach 6 w ojew ództw Polski południow ej (tab. 3). Pom im o istotnych odm ienności m etodologicznej rejestracji zjaw iska do 1989 r. (gospodarka uspołeczniona) 1 po 1989 r. (gospodarka narodowa), cechą szczególną we wszystkich uw zględ
nionych w ojew ództw ach był ubytek potencjału zatrudnionych w raz z zazna
czającym się w w ielu w ojew ództw ach wzrostem aktyw ności pod tym w zglę
dem ośrodków m iejskich średniej i małej wielkości.
Tabela 2
Tendencje przemian społeczno-demograficznych.. 75
Czy fakt zmiany podziału administracyjnego kraju, w tym i regionu katowic
kiego, w jakikolw iek sposób zmienił zarejestrowane wcześniej tendencje prze
mian? W celu zbadania powyższego dokonano niezbędnych przeliczeń danych z lat 1977-1994. W wyniku owych przeliczeń okazało się, iż ujawniający się ostatnio sub- i kontrurbanizacyjny charakter przeobrażeń społeczno-dem o
graficznych pozostaje niezależny od nowo przyjętych adm inistracyjnych ukła
dów odniesienia (tab. 4). Praktycznie poza miastami skupiającymi do 25 tys.
m ieszkańców we wszystkich pozostałych kategoriach wielkościowych miast odnotowano w latach dziewięćdziesiątych ubytki zaludnienia; maksymalne były one w ośrodkach liczących od 50 do 200 tys. mieszkańców. Jedynie miasta liczące do 25 tys. m ieszkańców wykazywały cały czas wzrost liczby ludności, czego zasadniczą przyczyną był udział wśród nich prorozwojowych demogra
ficznie m iast Podbeskidzia (m.in. Skoczów, Strumień, W ilamowice, Ustroń), niektórych m iejscowości regionu częstochowskiego (Koniecpol, Krzepice, Żar
ki), czy też katowickiego (Lędziny, Łaziska Górne, Łazy, Toszek). Jednocześ
nie w nowym układzie terytorialnym województwa przyrost naturalny, jak i sal
do m igracji ogólnie pozostawały dodatnie.
Tabela 4
D ynam ika zm ian przyrostu naturalne
go miast:
Tendencje przemian społeczno-demograficznych.. 77
Podsumowanie
Przedstawiona charakterystyka podstawowych cech społeczno-demograficz- nych miast województwa śląskiego (a w okresie wcześniejszym województwa katowickiego) sugeruje, iż wraz z narastającymi w skali ogólnopolskiej stabili- zacyjno-regresyjnymi tendencjami ludnościowym i [4] zmiany tego typu od
noszą się także do regionalnych układów osadniczych.
Ze względu na znaczącą koncentrację potencjału zarówno demograficznego, jak i gospodarczego w południowej części Polski, rozważane kierunki procesów urbanizacyjnych będą w istotny sposób rzutować na możliwości kształtow ania przestrzeni społeczno-ekonomicznej województwa śląskiego. Jak się zauważa, w krajach zachodnioeuropejskich, czy też na kontynencie północnoam erykań
skim, tendencje sub- i kontrurbanizacyjne stanow ią nie tylko odzwierciedlenie obiektywnego procesu rozrostu obszarów m etropolitalnych, przem ieszczania się stref aktywnych społecznie i gospodarczo w obszary peryferyjne aglomeracji, lecz także w ynikają z realizowanych zamierzeń w sferze gospodarki przestrzen
nej [11]. W polskich uwarunkowaniach terytorialno-funkcjonalnych sygnalizo
wane tendencje są przede wszystkim wskaźnikiem zaawansowania procesu transformacji przestrzeni społecznej, dopiero zaś na dalszym m iejscu - w skaź społeczne województwa katowickiego, red. W. M rozek, „G órnośląskie Studia S ocjologiczne” 1984, t. 16, s. 7 -28.
11. G r z e s z c z a k J., Tendencje kontrurbanizacyjne w krajach Europy Zachodniej, W rocław 1996.
Prace G eograficzne Instytutu G eografii i Przestrzennego Z agospodarow ania Polskiej A kadem ii N auk, nr 167.
12. J a c h e r W ., Badania socjologiczne w regionie wielkoprzemysłowym (na przykładzie Gór
15. J a c i m i r s k i J., Zmiany struktury demograficznej województwa katowickiego w Polsce Ludowej,
„Z eszyty N aukow e W yższej Szkoły Ekonom icznej w K atow icach” 1973, n r 2/47, s. 139-160.”
16. J a ł o w i e c k i B., Struktura spoleczno-przestrzenna miast Górnośląskiego Okręgu Przemysłowe
go, „Studia Socjologiczne” 1970, n r 3.
17. J a ł o w i e c k i B., Niektóre problemy rekonstrukcji przestrzeni społecznej Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, „G órnośląskie Studia Socjologiczne” 1985, t. 18, s. 28-44.
18. J e l o n e k A., Ruch naturalny ludności w Polsce w latach 1948-1988, „Zeszyty N aukow e U ni
w ersytetu Jagiellońskiego” 1992, t. 105. Prace G eograficzne, z. 92, Prace Instytutu G eograficzne
go, z. 114.
19. K ł o s o w s k i F., R u n g e J., Podziały obszaru województwa katowickiego a kształtowanie się zróżnicowań demograficzno-społecznych, „C zasopism o G eograficzne” 1999, w druku.
20. K ł o s o w s k i F., R u n g e J., Prognoza zmian zaludnienia miast województwa śląskiego do
23. K o s i ń s k i L., Specyfika struktury demograficznej miast Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, W arszaw a 1955. K om itet do Spraw U rbanistyki i A rchitektury, Seria Prac W łasnych, z. 31, m aszy
33. M r o z e k W., Podstawowe przeobrażenia społeczne w województwie katowickim w okresie XX-le- cia PRL, „B iuletyn Śląskiego Instytutu N aukow ego w K atow icach” 1965, n r 51, s. 5 ^ ł6 . 34. M r o z e k W ., Wiedza socjologiczna o Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, „G órnośląskie Stu
dia Socjologiczne” 1984, t. 16, s. 29-53.
35. P i e t r u c h a J., Współczesne koncepcje rozwoju aglomeracji gospodarczych, Katow ice 1977.
Tendencje przemian społeczno-demograficznych. 79
36. Problemy socjologii miasta, red. J. W ódz, K atow ice 1984. Prace N aukow e U niw ersytetu Śląskiego, nr 630.
37. R a j m a n J., Rozwój Górnośląskiego Zespołu Miejskiego. Wybrane problemy osadnicze i społecz
no-demograficzne, „R ocznik N aukow o-D ydaktyczny” 1977, z. 62, s. 5-2 1 . transformacji gospodarczej, w: Aglomeracje miejskie w procesie transformacji, cz. 6, red. P. Kor- celli, W arszaw a 1997, s. 3 9 -5 2 . Z eszyty Instytutu G eografii i P rzestrzennego Z agospodarow ania Polskiej A kadem ii N auk, n r 46.
41. R u n g e J., Dojazdy do pracy w przestrzennej strukturze powiązań miast województwa katowickie
go, K atow ice 1991. Prace N aukow e U niw ersytetu Śląskiego, nr 1198.
42. R u n g e J., Tendencje przemian demograficzno-społecznych województwa katowickiego, „W iado
mości Statystyczne” 1993, z. 9, s. 2 7 -3 3 .
43. R u n g e J., Przemiany urbanizacyjne w Polsce południowej, „W iadom ości Statystyczne” 1994 z. 9, s. 2 8 -3 3 .
44. R u n g e J., Przemiany demograficzno-społeczne w województwie częstochowskim, „W iadom ości Statystyczne” 1996, nr 11, s. 70-81.
45. R u n g e J., Struktura rynku pracy regionu tradycyjnego i jeg o otoczenia na przykładzie wojewódz
twa katowickiego, K atow ice 1996. Prace N aukow e U niw ersytetu Śląskiego, n r 1592.
46. R u n g e J., Zmiany demograficzno-społeczne wojództwa katowickiego, „W iadom ości Statystycz
ne” 1997, nr 7, s. 69-80.
47. R u n g e J., Przemiany demograficzne w województwach Polski południowej w latach 1975-1995,
„Zeszyty N aukow e W yższej Szkoły Inform atyki i Z arządzania w R zeszow ie” 1998, z. 5, s. 4 3 -5 8 . 48. R u n g e J., Ruchliwość przestrzenna ludności województwa katowickiego na tle przemian
społeczno-ekonomicznych regionu, w: Ruchliwość przestrzenna ludności w okresie przemian ustro
jowych, red. D. Szym ańska, Toruń 1998, s. 215-229.
49. R u n g e J., Ludność, w: Studium wiedzy o regionie śląskim, red. A. S zajnow ska-W ysocka, K ato
wice, w druku.
50. R u n g e J., Osadnictwo, w: Studium wiedzy o regionie śląskim, red. A. S zajnow ska-W ysocka, K a
towice, w druku.
51. R u n g e J., Podstawowe uwarunkowania przemian struktury przestrzenno-funkcjonalnej regionu katowickiego w procesie zmian systemu gospodarowania w Polsce po 1989 r., „Zeszyty N aukow e W yższej Szkoły Inform atyki i Z arządzania w R zeszow ie” 1999, w druku. 1989. Prace G eograficzne Instytutu G eografii i P rzestrzennego Z agospodarow ania Polskiej A k ad e
mii N auk, nr 151.
59. W ó d z J., Badania socjologiczne nad miastami GOP,„G órnośląskie Studia Socjologiczne” 1984, t. 16, s. 54-74.
60. Z a d r o ż n y T., Zmiany liczby ludności w miastach województwa katowickiego po II wojnie świa
towej,w : Geographia. Studia et dissertationes,K atow ice 1988, s. 6 5 -8 3 . Prace N aukow e U niw er
sytetu Śląskiego, t. 12.
TENDENCIES IN THE SOCIO-DEMOGRAPHIC CHANGES IN CITIES OF ŚLĄSKIE PROVINCE (SILESIA)
S u m m a r y
T he present w ork aim s at answ ering the question w hat are the characteristics o f the socio-dem ograp- hic transform ations occurring in cities o f Śląskie Province and, especially, w hat tendencies should be expected in this field in the nearest futurę.
T he analysis w as conducted in four tim e ranges, each com prising five years, from 1975 until 1995.
D ata obtained from six provinces o f Southern Poland w ere m ade use o f as com parative m ateriał. The ci
ties w ere divided into 5 groups, according to the num ber o f inhabitants.
It w as found, as a result o f the conducted research, that along w ith grow ing population tendencies, w hich display a stabilizing-regressive character, changes o f this sort also refer to regional settlem ent sy- stems. C hanges in the adm inistrative division o f the country do not have any significant influence on the em ergence o f sub- or counter-urbanization trends in Poland. Even if, in w est-European or north-A- m erican countries they are connected w ith an active spatial econom y, in the Polish conditions, they are effects o f advancem ent in the process o f social transform ation and - on a fiirther piane - a conseąuence o f transform ations in the socio-econom ic system.
SPOŁECZNE, GOSPODARCZE 1 PRZESTRZENNE PRZEOBRAŻENIA MIAST OPOLE 2000
Alicja Szajnowska-W ysocka, Elżbieta Zuzańska-Żyśko Uniwersytet Śląski