Przekształcenia społeczno-gospodarcze - zarówno w skali globalnej, ja k i re
gionalnej - polegają przede wszystkim na wzroście udziału działalności usługo
wych w gospodarce narodowej. W spółczesne procesy serwicyzacji gospodarki .tają się wyznacznikami poziomu rozwoju gospodarczego obszaru. Jak słusznie )odkreśla N ow osielska [5], nie istnieje jeszcze nowy model - teoria rozm iesz
a n i a usług. N a razie zarysowują się pewne jego elementy, w większości sze- zej sprawdzone empirycznie w krajach zachodnich (europejskich i kontynentu imerykańskiego). Spośród nich wym ienia się:
wzrost udziału usług w gospodarce. Szczególnie dynamicznie rozw ijają się isługi determinujące postęp cywilizacyjny, w tym zwłaszcza instytucje otocze- ńa biznesu;
- odm ienne zasady lokalizacyjne usług produkcyjnych i konsumpcyjnych, zczególnie na początku procesu serwicyzacji gospodarki. Usługi produkcyjne vymagają wysoko kwalifikowanej kadry, a także odpowiedniego klim atu cywi- izacyjnego. Stąd ich znaczna koncentracja w m iastach dużych. Opisywane były ia ogół m odelem centrum -peryferie. Rozkład usług konsum pcyjnych jest prze- trzennie skorelowany z rozmieszczeniem ludności i opisywany modelem ośrod
ków centralnych. Jednak w ostatnich badaniach coraz częściej podkreśla się, że vraz ze w zrostem kapitału ludzkiego i poziomem zagospodarowania infrastruk- uralnego lokalizacje usług „nowych” ponownie naw iązują do zasad modelu iśrodków centralnych;
- dużą innow acyjność usług „nowych”, która wymusza m.in. wzrost aspira- ji edukacyjnych społeczeństwa, wzrost potrzeb rekreacyjnych, czy wreszcie vzrost jakości produktów ;
- zacieranie się granic m iędzy przemysłem a usługami, tworzenie się syste- nu integrującego oba typy działalności. Szczególnym wyrazem tych tendencji
jest tworzenie serwisów naprawczych przy zakładach produkcyjnych, działal
ność w ydaw nicza itp.;
— osłabienie podstawowej zasady funkcjonowania usług, tzn. bliskości pro
dukcji i konsumpcji, inaczej - bliskości usługodawcy i usługobiorcy. Poprzez postęp techniczny i rozwój telekomunikacji usługi m ogą być sprowadzane z centrum na peryferia, lub lokalizowane w miejscach o tzw. korzystnym klima
cie lokalizacyjnym , a następnie przesyłane do odbiorcy;
— dużą złożoność powiązań między ośrodkami usługow ym i, która osłabia kolejną zasadę funkcjonowania usług, tj. powiązania hierarchiczne „z góry w dół” . Częste są powiązania dwukierunkowe między ośrodkam i tego samego rzędu hierarchicznego, powiązania z „dołu do góry”, czy też omijające najbliż
szy ośrodek wyższego rzędu, a skierowane do ośrodka dalszego.
Struktura hierarchiczna i przestrzenna ośrodków usługowych w regionie
Sfera usług jako czynnik restrukturyzujący gospodarkę działa w sposób zróż
nicowany, i to zarówno w sensie strukturalnym, jak i przestrzennym. Region dolnośląski należy do obszarów o najwyższym poziom ie rozwoju usług w kraju [3]. W usługach zaangażowanych jest ok. 54% ogółu pracujących. Systematy
cznie w zrasta koncentracja działalności usługowych w miastach, w których sku
pia się prawie 90% pracujących w usługach regionu. W 1988 r. udział ten wy
nosił około 83% [2],
Tabela 1 K oncentracja ludności i działalności usługow ej w m iastach dolnośląskich
M iasta usług (w yrażoną koncentracją pracujących w usługach) a popytem miejscowym (wyrażonym koncentracją ludności) - wynosi jak 1:1,25, a w usługach
otoczę-Rola usług „nowych” w przekształceniach systemu miast.. 179
nia biznesu 1:1,34. We W rocławiu nadwyżki te są szczególnie wysokie. N ato
miast w m iastach pozostałych nadwyżki dotyczą tylko usług „now ych” . W odniesieniu do poszczególnych ośrodków usługow ych w ynik relacji po
między podażą usług a popytem miejscowym przyjm uje się jako miarę stopnia centralności, inaczej jako miarę opisującą zdolność ośrodka do obsługi poza- miejscowej. Równocześnie stopień centralności decyduje o m iejscu ośrodka w strukturze hierarchicznej ośrodków danego obszaru.
Przy obliczaniu współczynnika centralności przyjmuje się następujące założenia [6; 2]:
- centralność danego rodzaju usługi zależy od koncentracji pracujących w tymże rodzaju usługi względem rozm ieszczenia ludności. Jednakże miary centralności usług oblicza się tylko wtedy, gdy występuje nadw yżka znaczenio
wa pracujących w danym rodzaju usługi w stosunku do koncentracji ludności w danej miejscowości. W artość m iernika jest więc sum ą nadwyżki znaczenio
wej oferowanej przez dany rodzaj usługi, po odjęciu potrzeb ludności zam iesz
kałej w miejscu lokalizacji usługi;
- centralność ośrodka usługowego jest sum ą centralności poszczególnych placówek usługowych w nim zlokalizowanych i zależy od liczby pracujących w poszczególnych rodzajach usług.
Rys. I. Sieć m iast o najw yższym stopniu centralności na D olnym Śląsku.
Obliczone według podanej wyżej metody współczynniki centralności miast Dolnego Śląska pozwoliły na wydzielenie grup hierarchicznych miast. Podsta
wowy układ usługow y regionu tworzy 15 m iast (przy ogólnej liczbie 84 miast), o wartościach w spółczynników centralności powyżej 1,0 tys. S ą to:
- pierwsza grupa - o najwyższym stopniu centralności - do której należą 4 ośrodki regionalne: W rocław, Legnica, Jelenia Góra, W ałbrzych,
- druga grupa - ośrodki subregionalne: Świdnica, Lubin i Głogów, - trzecia grupa (8 m iast) - ośrodki w większości położone peryferyjnie, takie jak Kłodzko, Bolesławiec, Zgorzelec czy Oleśnica.
Cechą charakterystyczną tego układu jest wyraźne, silne pasmo miast: od K łodzka przez zespół dzierżoniowsko-wałbrzyski z Jelenią G órą i układ miast legnickich do Głogowa. Rozdziela ono obszar Dolnego Śląska na typowy miej
ski podregion wrocławski z dom inującym W rocławiem i polifunkcyjną część zachodnią z 4 równorzędnym i miastami.
Ośrodki usługow e o bardzo niskim stopniu centralności, wynoszącym poni
żej 0,2 tys., które stanow ią prawie 60% ogólnej liczby miast, położone są w większości w części sudeckiej regionu dolnośląskiego.
Ten układ hierarchiczny i przestrzenny jest w zasadzie stabilny od lat osiem
dziesiątych. Współcześnie uzupełniają go Bogatynia, Polkowice, Brzeg Dolny czy Chojnów, których ranga usługowa wzrosła kosztem spadku funkcji prze
mysłowej .
Centra usług „nowych”
N ajw yższym tem pem wzrostu cechują się określone grupy działalności usługowych. Są to tzw. usługi nowe, które wydziela się na podstawie ich roli w procesie transform acji gospodarki. Dlatego też są one uważane za ważny składnik i generator rozwoju społeczno-gospodarczego. N a zachodzie podejście takie po raz pierwszy zaproponow ał M. A. Katouzian w 1970 r. [4, s. 365], Do usług „now ych” zaliczono:
- usługi finansowe (sekcja J) i obsługę nieruchomości i firm (sekcja K). Na
zywane są one usługami produkcyjnym i lub usługami dla przedsiębiorstw. Ra
zem tw orzą grupę określaną również jako instytucje otoczenia biznesu;
- usługi kształcenia (sekcja M) i ochrony zdrowia (sekcja N). Podnosząc war
tość lub ochraniając kapitał ludzki są one - ze względu na podm iot oddziaływa
nia - zaliczane do usług konsumpcyjnych.
W ydzielona grupa to usługi, które pojawiły się stosunkowo niedawno na ryn
ku (np. ubezpieczeniowe, reklamowe, kom puterowe itp.), a więc w sensie dosłow nym są nowe. Do usług „nowych” zaliczono również te, które podlegają głębokim przekształceniom , czyli zostały odnowione strukturalnie. Jaka jest ich rola w strukturze gospodarczej m iast regionu?
Rys. 2.A. Rola usług „ n o w y ch ” w funkcji usługowej m iast dolnośląskich. B. Z m iana rang m iast d ol
nośląskich ja k o centrów ogółem i centrów usług „now ych” .
Zmiana miejsca o:
powyżej 9 pkt.
4 d o 9 p k t.
•3 do 3 pkt.
-1 0 d o -4 p k t.
poniżej -10 pkt.
W m iastach Dolnego Śląska prawie 2/3 osób pracujących w usługach związa
nych jest z usługam i nowym i, przy czym 1/3 skupiona jest w instytucjach finan
sowych oraz obsługujących biznes.
Usługi „now e” dom inują w sudeckich małych miastach o charakterze turystyczno-uzdrow iskowym , a także w ośrodkach obsługi rolnictwa (Ziębice, Gryfów Śląski). W obec regresu tych działalności, którym owe usługi służą i stosunkowo krótkiego okresu obserwacji, na razie trudno jest określić ich moc generującą rozwój. Chociaż Polanica-Zdrój jest przykładem miasta, w którym funkcja uzdrow iskow o-turystyczna stała się czynnikiem jego prosperity1. Nie
pokojąco niska jest rola usług „now ych” w zespole m iast wałbrzyskiej aglome
racji oraz w m iastach Legnicko-Głogowskiego Okręgu M iedziowego. W naj
większych ośrodkach usługow ych tego pasma, tj. w W ałbrzychu i Legnicy, ich udział kształtuje się poniżej średniego poziom u całego zbioru. Jest to strefa zw iązana z przem ysłem surowcowym, podlegająca obecnie, b ą d ź .przygoto
wująca się do restrukturyzacji podstaw ekonomicznego rozwoju. Rozwój usług
„now ych” powinien wyprzedzać te procesy, lub co najmniej być komplementar
nym wobec nich. Ale, jak widać, trudno byłoby udokumentować taką rolę owych usług na wskazanym obszarze.
W ostatnich 10 latach nastąpił praw ie 3-krotny wzrost udziału pracujących w instytucjach zaliczanych do otoczenia biznesu. Natom iast w pozostałych usługach zaliczonych do grupy „nowych”, tj. w kształceniowych i z zakresu służby zdrowia, ten wzrost był wprawdzie mniejszy, ale w obrębie tych działal
ności nastąpiły istotne przekształcenia strukturalne. Powstaje więc pytanie, czy zm iany te w zm acniają stary układ hierarchiczny m iast w regionie, czy też wpro
w adzają nowy, nazywany przez R acine’a i Cuhnę [7] „now ą logiką prze
strzenną”?
Stosunkowo duża rola analizow anych usług w strukturze funkcjonalnej m ałych m iast sudeckich podniosła ich rangę jako ośrodków usług „nowych”
w porów naniu z m iejscem, jakie zajm ują w hierarchii ośrodków usługowych ogólnych regionu. Jest to ciąg miast od Świeradowa-Zdroju poprzez Karpacz, M ieroszów, N ow ą Rudę, Kudowę-Zdrój, Polanicę do M iędzylesia. Prawdo
podobnie położenie przygraniczne jest również czynnikiem aktywizującym działalność tych usług, obok funkcji uzdrowiskowo-turystycznych. Natomiast znaczny spadek rangi dotyczył miast, w których dominuje w dalszym ciągu funk
cja przem ysłow a lub transportowa (Bogatynia, Polkowice, Twardogóra, Jawo
rzyna czy Pieńsk). M iasta największe utrzym ały sw oją pozycję, ich miejsce jako ośrodków usług „nowych” jest podobne do miejsca, jakie zajm ują w syste
mie hierarchicznym centrów usług ogólnych.
W ażna rola m iast jako ośrodków polaryzacyjnych w regionie wyraża się z jednej strony w zdolności do obsługi pozamiejscowej, a z drugiej w rozkładzie
1 W m iastach m ałych optym alne w ykorzystanie czynników endogennych je s t szczególnie uzależnio
ne od kreatyw ności sam orządów , czego przykładem w łaśnie je s t Polanica-Zdrój.
Rola usług „nowych” w przekształceniach systemu miast.. 183
przestrzennym ośrodków usługowych i ich zagęszczeniu. Rozkład przestrzenny i zagęszczenie ośrodków usługowych determ inują ich dostępność dla usługo
biorców m ieszkających lub działających poza ośrodkam i obsługi.
Na obszarze regionu dolnośląskiego najgęściejsza jest sieć ośrodków obsługi z zakresu służby zdrowia, a najmniej jest ośrodków dysponujących nadwyżkami znaczeniowymi usług edukacyjnych (rys. 3). Znaczna liczba i duże zagęszczenie tych pierwszych w Kotlinie Kłodzkiej wynika z funkcji ponadregionalnej, jak ą pełnią uzdrowiska tego obszaru.
Rys. 3. Sieć ośrodków obsługi z zakresu usług „now ych” na D olnym Śląsku.
W zakresie trzech grup usług, tj. finansowych, kształceniow ych i zdrow ot
nych, najkorzystniejsza sytuacja w ystępuje w podregionie w rocław skim . Oprócz dużego, korzystnie położonego W rocławia, rozkład przestrzenny po
zostałych ośrodków obsługi je s t dość równom ierny. Słabszą dostępnością przestrzenną cech u ją się ośrodki obsługi biznesu. Jest to praw dopodobnie w y
nikiem dużej atrakcyjności lokalizacyjnej dla tych usług, ja k ą dysponuje Wrocław, stanow iący sw oistą pom pę ssącą. Korzystna sytuacja w tym zakre
B iz n e s
sie występuje również w Legnicko-Głogowskim Okręgu M iedziowym , a także w m ałych m iastach zespołu wałbrzyskiego. Jak w ykazały szczegółowe bada
nia dotyczące procesów rozwoju podmiotów gospodarczych w aglomeracji w rocław skiej [1], większość tych usług pow staw ała w m iejscu rozpadających się zakładów produkcyjnych. Nowe podmioty, o charakterze usługow ym , ko
rzystały z tradycji danego typu produkcji (usługi napraw cze czy projektowe), lokując działalność w obiektach po likw idow anych lub ograniczających działalność zakładach produkcyjnych.
N atom iast bardzo niepokojąca i nie rokująca dobrze na przyszłość jest mała liczba i nierównom ierny rozkład przestrzenny ośrodków dysponujących zdolno
ścią do obsługi pozamiejscowej w zakresie kształcenia. N ajkorzystniejszą sytu
ację posiadają m ieszkańcy zaplecza miast podregionu wrocław skiego i Jeleniej Góry. Utrzymuje się, zarejestrow ana już w latach siedem dziesiątych, nieko
rzystna sytuacja kształceniowa mieszkańców aglomeracji wałbrzyskiej [2], W okresie transformacji powstała podobna sytuacja w odniesieniu do miesz
kańców Legnicko-Głogowskiego Okręgu M iedziowego, a właściwie całej północno-zachodniej i zachodniej części regionu.
L ite r a t u r a
1. C i o k S . , J a k u b o w i c z E., Ł o b o d a J., Konkurencyjność i przekształcenia strukturalne aglo
meracji wrocławskiej w okresie transformacji, „B iuletyn K om itetu Przestrzennego Zagospodarow a
nia K raju Polskiej A kadem ii N auk” 1998, z. 182, s. 6 7 -8 0 .
2. J a k u b o w i c z E., Ośrodki usługowe Dolnego Śląska (na przykładzie szkolnictwa średniego), w: Przemiany ludnościowo-osadnicze i społeczno-gospodarcze na Dolnym Śląsku po II wojnie świa
towej, red. J. Łoboda, W rocław 1994, s. 69—97. Studia G eograficzne, n r 61.
niego dwudziestolecia i aktualne problemy badawcze,„Zeszyty Instytutu G eografii i Przestrzennego Z agospodarow ania Kraju Polskiej A kadem ii N auk” 1994, nr 22.
Rola usług „nowych” w przekształceniach systemu miast. 185
focus on an attem pt at fum ishing a precise m eaning o f the term o f the scope and the function o f the new services. It was underlined that the process o f „servicization” o f the social and econom ic life is a global occurrence and develops independently o f a particular region o r country. In the Polish conditions, and also in the European ones, the spatial structure o f servicing econom y and servicing inhabitants is orga- nized by the urban settlem ent system .
SPOŁECZNE, GOSPODARCZE 1 PRZESTRZENNE PRZEOBRAŻENIA MIAST OPOLE 2000
Janusz Słodczyk Uniwersytet Opolski