Ontologia INDECS

GodfreyRust zaproponował zintegrowany model dla metadanych i praw autorskich [Bearmanet al. 1999; Rust 1998a,b]. Prace te są mocno związanez tworzeniem metada­

nychdla środowiska posiadaczy praw autorskich i innych praw własnościintelektualnej.

Rust twierdzi, że autorzy i właściciele praw autorskich będą głównymi twórcami meta­ danych w środowiskuWeb, w związku z czymmetadane będą powstawały równocześnie z dokumentem, którego dotyczą, i w tym samym miejscu, co pozwoli na zaspokojenie potrzeb dotyczących ich wyszukiwania, udostępniania, ochrony i oceny. Szczegółowy opis tych prac i opartej nanich ontologiiINDECS znajduje się winnejpracy autora [Na­

hotko 2004, s. 97-103],więc tutaj przedstawimy tylkojej najważniejszeelementy.

Podczas tworzeniamodeluprzyjęto następujące założenia:

• metadane musząobsłużyćwszystkie rodzajetwórczości (zob. niżej),

• bezpieczeństwo transakcji takich,jak wnioski i oferty, zależy od utrzymania zinte­ growanej strukturydlaumówdotyczącychpraw własności,

• wszystkie elementy metadanych (z wyjątkiem tytułu) mogą być także elementami umów.

Projekt CIS (Common Information System), na którym Rust oparł część swego modelu, używa terminu „utwór” (ang. creation) dla denotacji „produktu ludzkiej wy­ obraźni i/lub wysiłków wykonywanych przezjedną lub kilka stron, które powodują zaistnienie praw autorskich” [Rust 1998a]. Utwór występuje w czterech głównych rodzajachstruktur:

• Pakiet (package) - nośnik fizyczny(np. książka, CD-ROM, fotografia),

• Obiekt (object) - nośnik cyfrowy(np.tekst, obraz, audio),

• Przedstawienie(performance) - aspekt czasoprzestrzenny (np. przedstawienie utworu na żywo, emisja radiowa zapisu),

• Dzieło (work) - aspekt abstrakcji (np.kompozycjamuzyczna,utwórliteracki).

Rust zauważa, że utwórjest tworzony przez ludzi, którzy następnie mogą nadawać uprawnienia do niego innym ludziom przezpodpisywanieodpowiednich umów.

Metadane związanez prawami autorskimi mogą być wyrażone w trzech odrębnych kategoriach:

• wnioski (requests) - określone wykorzystanie utworu, uzgodnione przez strony,

• oferty (offers) -warunki, podktórymi utwór może zostać wykorzystany w określo­ nysposób,

• umowy (agreements)-warunkirealizowanych transakcji.

Warunki umów zależą od opisanych atrybutów utworów będących przedmiotem handlu. Sąone ustrukturyzowane w cztery grupy: identyfikatory, klasy, wydarzenia i zakresy. Oprócz tytułów wszystkie wartości atrybutów sąwyrażane przez specyficzne kody, pochodzące z odpowiednich schematów lub standardów.

• Identyfikatory zawierają tytuły i ustrukturyzowane kody, takie jak: ISBN, ISRC, ISWC i DOI.

• Klasy zawierają dowolnego rodzaju atrybuty utworu.

• Wydarzenia obejmują wszystkie zdarzenia istotne dla późniejszego wydania lub rozpowszechniania utworu, takie jak tworzenie,komponowanie, kompilowanie.

• Zakresy zawierają wszelkie miary dotyczące utworu. Są to miary czasu trwania, rozmiarów fizycznych i ilości elementów.

106 Opis dokumentów elektronicznych. Teoretyczny model i możliwości jego aplikacji

Na bazie powyższych rozważań powstał model metadanych wykorzystywany przez projekt INDECS (http://www.indecs.org/) [Rust, Bide 2000]. Celem projektu jest stworzenie narzędzi i standardów, służących zabezpieczeniu praw własności

intelektualnej w handlu elektronicznym, ajego model metadanych został zaprojek­

towany w taki sposób, aby jak najlepiej realizować ten cel. Model ten jest bardzo ogólny, ale zostałprzygotowany dla organizacji (zarówno komercyjnych, jak i typu non-profit), które zajmują się wszelkimi problemami własności intelektualnej i po­

szukują rozwiązań, obejmujących szeroki zakres mediów zarówno elektronicznych, jak i tradycyjnych (dokumenty tekstowe, wizualne, dźwiękowe, audiowizualne).

Nowe wymagania kierowane sąprzede wszystkim w stosunku do dokumentów cy­ frowychi internetowych.

Model INDECS jestwyrażony w sposób abstrakcyjny, chociaż jego autorzypodają wiele przykładów zastosowań praktycznych. Ich intencjąbyło uniknięcie stosowania specjalistycznej, technicznej syntaktyki (takiej, jaką dysponuje np. XML) lub termi­ nologii związanej z modelowaniem danych, ponieważzadaniem modelu jestumożli­

wienie analizy podstawowych struktur i form metadanych związanych z własnością intelektualną, służących realizacji wielu celów. Model tworzy semantyczne i syntak-tyczne ramy odpowiednie dla systemów obsługujących projektowanie baz danych, zarządzanie prawami autorskimi, opracowanie danych bibliograficznych, wymianę danych i handel elektroniczny, dlatego ma być interesujący również dla użytkownika niemającego technicznego przygotowania.

Modelprzewiduje istnienie pięciu grup atrybutów: etykieta (label), ilość (quantity), jakość (quality), typ(type), rola (role),oraz pięciu pojęćpierwotnych: istoty (beings), rzeczy (things), pojęcia(concepts),wydarzenia (events), sytuacje(situations) (zob. rys.

12),a takżeklas własności intelektualnej (osoby, rodzaje własności, prawa autorskie) oraz klas twórczości i handlu (utworyi transakcje).

entity something identified

Rys. 12.Pojęcia pierwotne w modelu <fNDECS> [za: Rust, Bide 2000]

Szczególnie istotną cechą modelu INDECSjest przyjęta struktura Wydarzeń i ich relacje z innymi jednostkami. W tym zakresie model różni się znacznie od innych schematów metadanych, które są ukierunkowane na standardy służące opisowi „rze­ czy”. Chociaż opis „rzeczy” jest także ważnym elementem modelu INDECS, nie ma

Ontologie dokumentów bibliotecznych 107

on jednak zasadniczego znaczenia dla działania handlu elektronicznego- tu ważniejsze są właśnie wydarzeniadotyczące „rzeczy”.

Podstawowymi cechami charakterystycznymi modelu są:

• metadane odnoszące się do wszystkich rodzajów utworów,

• integracja metadanych z transakcjami handlowymii prawami autorskimi,

• metadane tworzone są raz,a używane wielokrotniedo różnych celów,

• hierarchiczna strukturaatrybutówdlawszystkich jednostek,

• słowniki danych dlahandlu własnościąintelektualnąodpowiedniedla dokumentów multimedialnych,

• badanie wydarzeńjakokluczdo opisu złożonych relacjimetadanych,

• możliwość realizacji procesów transformacji pozwalających na wykorzystanie tych samych metadanych na różnych poziomach złożoności dla różnych potrzeb.

Model INDECS bazuje na stwierdzeniu, że istniejąróżne sposoby widzenia ota­ czającej nasrzeczywistości, powodujące różnice w jej identyfikacji i opisywaniu. Gdy fakty te przełożymy na sytuację projektowania systemów i tworzenia metadanych, spowodują one problemykomunikacyjne, bardzo utrudniające handel własnościąinte­ lektualną. INDECS ma przezwyciężać tetrudności dzięki temu, że jego autorzy wzięli poduwagę cztery różne,choć mające wspólne elementy, punkty widzenia.

Abstrakcyjny punkt widzenia. Jeston najbardziej ogólny. Dzieli rzeczy na sześć podstawowychtypów: rzeczy żywe (istoty),martwe, fizyczne (obiekty) lub niefizyczne (pojęcia), te, które się zdarzają(wydarzenia), oraz lokalizację w przestrzeni i czasie (czas i miejsce).

Twórczy punkt widzenia odnosi się do tego, co zwykle nazywa się metadanymi bibliograficznymi, i ogólnie określa, wjaki sposób rzeczy są wykonane.Z tego punktu widzenia ludzietworzą rzeczy. Często także robią rzeczyz innychrzeczy: są użytkow­

nikami i twórcamijednocześnie.

Komercyjnypunkt widzenia. Z tego punktu widzenia ludzie robiąinteresydoty­

czące rzeczy, takie jak: kupowanie, sprzedaż, wypożyczanie,rozdawanie (interesy nie muszą być związane z czynnościami finansowymi). Te interesy zazwyczaj związane są z używaniem jakiegoś rodzaju rzeczy.

Prawny punkt widzenia. Ztegopunktuwidzenialudzie tworzą i używają własno­ ści intelektualnej,poprzez którą nabywają prawawłasności.

Model metadanych INDECS zawiera zarówno elementy syntaktyki (struktury), jak i semantyki (terminologia). Na pewnym poziomie oba te elementy muszą ze sobą współdziałać, gdyż w innym wypadku stają się po prostu strukturą bez związku ze światem rzeczywistym (jak XML lub RDF) albo zestawem terminów bez relacji (jak lista kategorii).

Zastanówmysię także nadstopniempodobieństwa modelu INDECS do FRBR.Oba modele dotyczą podobnych obiektów rzeczywistości: opisują obiekty, do których sto­

suje się prawa własności intelektualnej. Składają się więcone zpodobnych elementów i związanychz nimi atrybutów orazopisują procesy na nich wykonywane. Cele przy­

świecające ich twórcom były jednak różne. Oile FRBR w centrum swoich zaintereso­

wań stawia użytkownika danych bibliograficznych i sposób wykorzystywania przez niego tych danych, to w modelu INDECS najważniejszym zadaniem jest poprawny opis transakcji związanych z przepisami prawa autorskiego, realizowanych na obiek­

tach. Stąd istotną rolę odgrywa w nim opis wydarzeń, wraz zagentami,rzeczami i za­

108 Opis dokumentów elektronicznych. Teoretyczny model i możliwości jego aplikacji

pisami związanymi z poszczególnymi wydarzeniami. Z tych różnic wynikają dalsze rozbieżności międzyprzedstawionymimodelami:

• Po pierwsze, różnicedotyczą sposobu traktowania ludzi igrup osób; wFRBR uwa­

żani sąoni za przedmiot wyszukiwania lub identyfikacji czegoś, natomiast w IN-DECS uwzględniasię przede wszystkim ich rolę w przebiegu wydarzeń.

• Po drugie, INDECS dostosowanyjest do opisywania wydarzeń, które same są dziełami, np. koncertów lub przedstawień scenicznych, oraz uwzględnia rolę ich uczestników -kompozytorów, muzyków lub aktorów.

• Po trzecie, występują różnicew zakresiestosowania obu modeli: FRBR ograniczo­ ny jest do problemów dotyczących bibliotek, natomiast INDECS opisuje wydarze­

nia wszelkiego rodzaju, przez co jest bardziej skomplikowany.

FRBRiINDECS mają też cechywspólne:

• Naoba modele wpływ mają nowe technologie telekomunikacyjne i informacyjne, a także problemystwarzane przez ich masową implementację (szum informacyjny, gwałtownywzrostilościinformacji).

• Oba kładą duży nacisk na właściwąidentyfikację obiektów.

• Występuje podobieństwo prowadzonej analizy zapisów i obiektów,zczego wynika stosowaniepodobnego modelu Dzieła [Snijder2001].