Relacje bibliograficzne w środowisku online

Relacje bibliograficzne są organicznie związane z uniwersum bibliograficznym, aprzez to również z katalogami, więc nie zależąod medium i środowiska, w którym rekordy są tworzone, przetwarzane iudostępnianedo wyszukiwania. Nowe technologie pozwalają jednak efektywniej i elastyczniej przedstawiać oraz zarządzać relacjami bibliograficznymi.

Tak długo, jak struktura OPAC pozostaje związana z linearnąstrukturą katalogu kartkowego, udoskonalenie sposobu wyrażania relacji w środowisku online będzie tylko częściowe. Może ono polegać na łączeniu kolejnych wersji zawartości i struktury formatu MARC z językami kodowania hipertekstu. Jednak współczesne języki kodo­

waniahipertekstunadają się doskonale do tworzenia bezpośrednichpołączeń, ale mniej - do jasnej identyfikacji relacji. Format MARCjest obciążony redundancją, przez co wymaga wprowadzenia głębokich zmian,jeżeli ma być naprawdę efektywną strukturą danych w relacyjnej bazie danych [Smiraglia, Leazer 1996]. Stąd wynika potrzeba prowadzenia badań nad możliwością stosowania innych rodzajów modeli baz danych dla przyszłych katalogów, w których częściowo używać się będzie zmodyfikowanego formatuMARC jako pośredniej struktury danych, częściowo zaś struktury bazy danych niemającej związku z MARC68 [Vellucci 1998, s. 130].

6S Należyzaznaczyć, że takamodyfikacja formatu MARC możeznacznie zmienić jego funkcjonalność.

Jak twierdzi BarbaraTillett, po pełnej implementacji FRBR systemy służące tworzeniu opisów bibliogra­ ficznych mogąstosować MARC jako jeden z wielu formatów wymianydanych, niewidoczny dla kataloge-rów i użytkowników biblioteki [Tillett 2005, s.200].

Funkcjonowanie w rozproszonym środowisku online, takim jak systemy współka- talogowania, katalogi centralne, sieci międzynarodowe,powoduje zwiększoną potrzebę wyrażania relacji bibliograficznych, gdyż najprawdopodobniej wraz ze wzrostem współzależnych bibliotek i ich zasobów wzrośnie także liczba koniecznych do zarzą­

dzania Materializacji Dzieł. W takim środowisku dla użytkownika istotnajest możli­

wość identyfikacji relacjipomiędzy jednostkami i umieszczenia tych jednostekw hie­ rarchii bibliograficznej.

Relacjebibliograficzne nie istniejąjako wyizolowane pojęcia, leczsązintegrowane z niemal wszystkimiaspektami procesu katalogowania formalnego. Są one takżebar­

90 Opis dokumentów elektronicznych. Teoretyczny model i możliwości jego aplikacji

dzo istotne dla strukturyi projektu katalogu bibliotecznego. Ważne jest więc, aby za­

sady katalogowania pozwalały na jasne i bezpośrednie wykazywanie funkcjonowania relacji bibliograficznych. Zasady opisu relacji bibliograficznych służą rozszerzeniu funkcji katalogu, w którym wyrażanierelacji jest zintegrowanym celem,wspomaganie dostępu do jednostek bibliograficznych przechowywanych lokalnie lub zdalnie - za­ mierzonym celem, a wielopoziomowy opis jednostek bibliograficznych - sposobem osiągnięcia tych celów. Dla ich zrealizowania przepisy katalogowania powinny uwzglę­ dniać czteryzasady:

1. Zasadę identyfikacji relacji. Rekord bibliograficznypowinien identyfikować wszyst­ kie ważne relacje bibliograficzne, istniejące pomiędzy katalogowaną jednostkąi in­ nymi jednostkami. Wśród tych relacji znajdują się zarówno relacje zależne, jak i niezależne. Identyfikacjapowinna być zwrotna.

2. Zasadęumożliwienia powiązań. Elementy danych rekordubibliograficznegopowin­ ny umożliwiać tworzenie powiązań pomiędzy rekordami bibliograficznymi powią­ zanymi relacjami. Rekord bibliograficzny winien zawierać dostatecznąilość infor­ macji, abymożliwa była identyfikacja relacji i stworzenie połączenia. Połączenia pomiędzy rekordami bibliograficznymi powinny być zwrotne.

3.Zasadę opisu wielopoziomowego. Zasady katalogowania powinnyumożliwiać nie­ zależny opis pozycji na kilku poziomach, takich jak abstrakcyjne Dzieło, fizyczna materializacja i konkretny egzemplarz. Tego typu opisy, związane relacją hierar­ chiczną, powinny być ze sobą powiązane.

4. Zasadę konsekwencji. Identyfikacjai powiązania,wynikające zrelacjibibliograficz­ nych powinny byćrealizowane w sposób konsekwentny, bez względu na stosowany fizyczny format dokumentu. Dotyczyto także konsekwentnego stosowania tytułów ujednoliconych.

Według Sherry Vellucci, zasady te wskazują logiczny kierunek stosowania relacji bibliograficznych w katalogowaniu, umożliwiając jednakowe traktowanie relacji w od­ niesieniu do wszystkich rodzajów dokumentów. Stosowanie tych zasad ułatwi tworze­

nie strukturyrekordu i projektowanie katalogu, przyśpieszy międzynarodowy transfer danych bibliograficznych i umożliwi projektowanie systemu bibliograficznego, zawie­

rającego identyfikatory szczegółowych relacji i powiązań. Przede wszystkim zaś po­

zwoli na tworzeniekatalogów zdolnych dostarczyć użytkownikowi pełnącharaktery­ stykę poszukiwanego Dzieła, jego wiele różnych Materializacji oraz Dzieła iMate­ rializacjedzieł powiązane relacjami [Vellucci 1998, s. 132-134].

Badania nad zastosowaniem relacji bibliograficznych do budowy schematu wy­ świetlania danych w katalogach online prowadziła Allyson Carlyle [Carlyle 2000].

Zaproponowała ona wykorzystanie w tym celu kategoryzacji relacji bibliograficznych autorstwa Barbary Tillett i Richarda Smiraglii. Stwierdziła również, że ich wykorzy­

stanie związane jest z pewnymi ograniczeniami, szczególnie brakiem rozróżnienia pomiędzy Dziełami połączonymi relacją pochodzenia (których treść artystyczna lub intelektualna jest bliska)oraz tymi, między którymi brak tego związku.

Jak stwierdziłCarl Lagoze, łatwość,z jakąpowstająnowewersjeDzieł w środowi­ sku cyfrowym, prawdopodobnie wkrótce doprowadzi do tego, że niezbędne będzie stworzenie sposobów rozróżniania tych wersji. Będą onewyświetlane użytkownikowi wraz z odpowiednią informacją o kolejnych wersjach [Lagoze 2000]. Obecnie funk­ cjonujący model katalogu opartego na zasobach, w którym dyskretne rekordy są po­

wiązane zestałymi obiektami informacyjnymi, jest nieodpowiednidopotrzebinforma­

Organizacja wiedzy w bibliotekach 91 cji dostępnej w sieci. W środowisku tym zasoby informacyjne ulegają diametralnej zmianie, następuje decentralizacja produkcji i zarządzania informacją, powstają pro­ blemy dotyczące autentyczności i wiarygodności informacji. Wywołuje to potrzebę zmiany modelu nataki, który może pomóc w elastycznym wyrażaniu relacjipomiędzy zasobami, pojęciami abstrakcyjnymi i uwielokrotnionymi opisami tych zasobów i po­

jęć. Zwiększenie ilości wersji dokumentu stanie się po prostu jednym z wielu sposo­

bów rozrostu uniwersum bibliograficznego. Bardzo prawdopodobne, że to, co teraz wygląda na interesujący dodatek do kontroli bibliograficznej (grupowanie rekordów pod względem łączących je relacjibibliograficznych), stanie się koniecznością wświe­

cie wirtualnym, gdyż użytkownicy będą musieli szybko określić, która wersja/wyda- nie/adaptacja itp. spośródrosnącej ilości realizacjijest tą, której potrzebują.

Złożone relacjebibliograficzne nie są czymś specyficznymjedynie dla informacji cyfrowej - istniały one i prześladowały bibliotekarzy od dawna. Jednak z powodu natury zasobów elektronicznych znacznie wzrasta złożoność relacji, co pociąga za sobą potrzebę wypracowaniamodelu, który byłby w stanieje opisywać.

Tradycyjna biblioteczna technologia tworzenia powiązań między rekordamiwyko­

rzystywała danezawarte wrekordach. W środowisku onlinewszystkie punkty dostępu, zawartość pól haseł może być wykorzystana do tworzenia relacji pomiędzy różnymi rekordami o tym samym haśle. Obecnie dane pochodzące z pól zawierających odno­

śniki rzadko są wykorzystywane do tworzenia bezpośrednich odnośników między rekordami. Zamiast tego użytkownikposzukujący informacjiwykorzystuje dane doty­

czącepowiązań między obiektamijako podstawę do modyfikacji swojej strategii wy­ szukiwawczej.

W środowisku onlinekażdyrodzaj relacji może zostać utworzony zgodnie ze struktu­

rą, zawartością i możliwościami wyszukiwawczymi oferowanymi przez katalog kom­

puterowy. Katalogi online umożliwiająwyświetlanie rekordów bibliograficznych po­

wiązanych relacjami, grupowanych na podstawierodzaju relacji bibliograficznej mię­ dzy nimi. Powstaje sprzężenie zwrotne, w którym wyszukane informacje mogą ukie­

runkować proces dalszego wyszukiwaniarealizowanego przez użytkownika.

5

ONTOLOGIE DOKUMENTÓW BIBLIOTECZNYCH

Jak już wspomniano, Ontologią jest nauką związaną z metafizyką, zajmującą się bada­

niem zagadnień naturybytu. W bardziej ścisłym znaczeniu jest to teoria dotycząca obiektów (przedmiotów), w szczególności obiektów abstrakcyjnych dozwolonych w danym języku opisu69. Willard Quine przedstawia przedmioty opisywane przez teo­ rię naukową jako będące wartościami zmiennych70związanych po to, aby twierdzenia przyjętew tej teorii były prawdziwe. Nie mówiwięc, jakieprzedmioty istnieją, ale jak ustalić, istnienia jakich przedmiotów wymaga dana teoria [Quine2000, s. 134]. We­ dług Elaine Svenonius w podobny sposób określona możebyć teoria bibliograficzna [Svenonius2001, s. 31]. Jej zmiennymi są obiekty, znajdujące się wuniwersum biblio­ graficznym. Przykładami takich obiektów są dzieła, wydania, autorzy i tematy. Sąto obiekty zasadnicze, abstrakcyjnei konkretne, dozwolone w języku opisu bibliograficz­ nego i stanowiącepodstawoweelementy teorii bibliograficznej.

69Zgodnie z poglądem Ludwiga Wittgensteina, język odwzorowujeświat: nazwy odwzorowują przed­ mioty, zdania- stan rzeczy, zdaniaprawdziwe - fakty, zktórych ostatecznie światsię składa [Stróżewski 2003, s. 31].

70 Zakresemwartościzmiennej nazywany jest zakres przedmiotów, do którego odnoszą sięzwroty

‘pewien przedmiot x’ i‘każdy przedmiot x’.

Wprzeszłości, gdy katalogi realizowały funkcje lokalne, obiektem opisu bibliogra­ ficznego były wszystkie dokumenty trafiające do biblioteki. Nie zachodziła potrzeba tworzenia formalnych definicji,a język opisu bibliograficznego w znaczniemniejszym stopniu odwoływał się do teorii dotyczącej obiektów abstrakcyjnych. Z wyjątkiem drobnychuwagwprzepisach katalogowaniaformalnego iobserwacji w zakresie natury Dzieła, ontologie bibliograficzne nie były postrzegane jako kłopotliwe. Obecnie stały się istotnym problemem, po częściw wyniku szybkiegorozszerzania się zjawiska glo­

balnego katalogowania, które obciążyło bibliograficzne bazy danych koniecznością tworzenia wielu rekordów dla tego samego obiektu. Próba „wyczyszczenia” tych baz spowodowała pojawienie się duplikacji i konieczności udzielenia odpowiedzi na pyta­ nie, kiedy dwa opisy dotyczą tego samego obiektu. Odpowiedź taka prowadzi do usta­ lenia warunków,pod jakimi można stworzyć nowy opis bibliograficzny. Tenproblem prowadzi nas zkolei do jednegoz głównych zagadnień ontologicznych: poszukiwania odpowiedzi na pytanie, co jestobiektem opisu bibliograficznego.

Jednym ze sposobówodpowiedzi na to ontologicznepytanie jest stworzenie modelu opisującego obiekty, atrybuty i relacje [IFLA Study Group... 1998]. Tworzenie modelu odzwierciedlatendencję (dostrzeganą wwielu dyscyplinach) do konceptualizacji bazy

94 Opis dokumentów elektronicznych. Teoretyczny model i możliwości jego aplikacji

danych poprzez proces formalizacjiabstrakcyjnej. Konceptualizacja ta jest przedmio­ tem pewnych ograniczeń, z których główne to sposób wykorzystania modelowanej bazy danych. W wypadku bibliograficznej bazy danych cel ten jest kodyfikowany przez cele przyjętedla systemu.

Ponieważ cele determinująontologię, po jej wyspecyfikowaniu tworzone mogą być różne, alternatywne modele. Na przykład jakiś model może traktować określone zmienne-takie jak autor lub temat - jako obiekty, natomiast inny możeokreślać je jako atrybuty,a jeszcze inny - jako jedno i drugie. Wybór określonego modeluspo­

śród kilku również zależy od sposobu i celu, w jakim chcemy go wykorzystać.Jeden modelmożebyć optymalny dla specyfikowania systemów wyszukiwawczych, inny - dla projektowania zasad katalogowania, a jeszcze inny - dla rozwoju teorii informa­

cji naukowej.

Ontologie formalnesąodpowiednim narzędziem do modelowania relacji bibliogra­

ficznych. Pojęcia definiowane są w kategoriach innych pojęć, tworząc sieci relacji o złożonej strukturze odpowiedniej dla opisania bogactwa opisów bibliograficznych.

Tworzenie modelu ontologicznego przypomina wprowadzanie porządku w chaosie.

Celem takich działańjestpewne uproszczenie rzeczywistości przy jednoczesnym wier­ nymjej odwzorowaniu.

Precyzja ontologii formalnych wspomaga także wnioskowanie komputerowe, nie­ zbędne podczas tworzenia metadanych bazujących na ontologiach. Dzięki takim meta­ danym można osiągaćistotne korzyści:

• Możliwość formułowania bardzo precyzyjnych zapytań. Tradycyjna różnica po­

między metadanymi opisowymi a służącymi udostępnianiu zostaje zatarta, gdyż wszystkiedaneoparte na ontologiach mogą być stosowanedla osiągnięcia obu celów.

• Ułatwienie sprecyzowania potrzeb użytkowników poprzez większą dokładność zapytań. W ontologiach atrybuty są definiowane przez określenie ich relacji z in­ nymiatrybutami, co ułatwiaużytkownikom artykułowanie potrzeb.

• Integracja katalogów. Wnioskowanie prowadzone podczas porównywania opisów Dzieł, pozwalające natworzeniebazy wiedzy, może być także wykorzystane w pro­ cesie integracjiwielu różnychkatalogów w jeden, np. katalogcentralny.

• Obsługa opłat za licencjonowany dostęp do dokumentów. Ontologiczny model relacji pomiędzy Dziełami pozwala na wykorzystanie stosownego języka do opisu umów licencyjnych oraz narzędzi doobliczeń opłat za zrealizowane usługi.

Wdalszej części rozdziału przedstawionezostaną Ontologie, znane z literatury i za­

stosowań w działalności informacyjnej. Wybrane zostały tylko te, które przydatne będą podczas tworzenia ontologii sieciowych dokumentów elektronicznych, przedstawionej w następnym rozdziale.

5.1. FRBR

Informacje przedstawione w tym rozdziale w dużej części pochodząz wcześniejszej pracy autora [Nahotko 2004, s. 94-97]. Zostały tu powtórnieprzywołaneze względu na zasadnicze znaczenie FRBR dla dalszego wywodu przedstawionego w książce.

Tekst ten uległjednak w stosunku do poprzedniego licznym modyfikacjom,

dostoso-Ontologie dokumentów bibliotecznych 95 wującym go do aktualnego stanu badań i używanej w Polsce terminologii. Został on także rozbudowany o zagadnienia bezpośrednio dotyczące modelowania konceptual­

negow FRBR.

Podczasseminarium, sponsorowanego przezIFLAUBCIM71 oraz IFLA Division of Bibliographic Control, poświęconego rekordom bibliograficznym, w Sztokholmie w 1990 r. zaproponowano rozpoczęcie badań nad wymogami funkcjonalnymi dla re­

kordów bibliograficznych. W efekcie powstało opracowanie niezawierające apriorycz­ nych twierdzeń dotyczących zawartości lub struktury rekordów,zamiasttegowykorzy­ stującetechnikę analizyi modelowaniadanych do zidentyfikowania elementów,które są „kluczowymi obiektami zainteresowań dla użytkowników rekordów bibliograficz­

nych” [IFLAStudy Group... 1998, s.2].

71UBCIM - Universal Bibliographic Control and International MARCProgramme.

72 Realizowana we współpracyzISBDReviewGroup z tej samejSection on Cataloguing. Zmianynie są zbyt głębokie; polegająnp. na zmianie statusuniektórych elementów ISBD zobowiązkowych na opcjo­

nalne. O zmianach w ISBD dostosowującychgo do FRBR [zob.np.Padziński 2004b, s. 187-188].

W 1997 r. IFLA Section on Cataloguing zatwierdziła model FRBR. Od tegoczasu prace nad FRBR są w IFLA wciąż prowadzone. W 2002 r. powstała Working Group on FRBR, przekształcona w 2003 r. w FRBRReview Group (http://www.ifla.org/VII/

sl3/wgfrbr/wgfrbr.htm). Jej zadaniami są:

• modyfikacja ISBD72,

• prace nad włączeniem terminologii i pojęć FRBR domiędzynarodowychprzepisów katalogowania,

• wdrażaniezasadFRBR do formatów komunikacyjnych (UNIMARC),

• stały rozwój modelu,

• rekomendacja udoskonaleń w istniejących katalogach OPAC,

• przygotowanieszkoleń i bibliografii publikacji natemat FRBR,

• tworzenie przejść międzyFRBR a innymi modelamii ontologiami.