Struktura FRBR

Użyty model ER tworzystrukturę, zapomocą której mogą być w sposób systema­

tyczny analizowanewymagania dla danych. Strukturata służyjako podstawa dla anali­

zy wykorzystania danych bibliograficznych posiadających konkretne odniesienie do jednostki,którajest obiektem zainteresowaniaużytkownika, oraz do atrybutów irelacji relewantnych do zadań realizowanych przez użytkownika. Każdy atrybuti relacja mo­

gą być bezpośrednio odniesione do wspomaganych przez nie zadań [Nahotko 2001a, s. 14].

Dla potrzeb FRBRokreślono następujące zadaniaużytkownika:

• wyszukiwanie (ang. find) jednostek, które odpowiadają kryteriom wyszukiwaw­

czym, określonym przez użytkownika (tzn. lokalizacja pojedynczej jednostki lub zestawu jednostek w pliku lub bazie danych,jakowynik wyszukiwania przyużyciu atrybutulubrelacji tej jednostki);

• identyfikacja (ang. identity) jednostki (tzn. zapewnienie, że opisana jednostka od­

powiada jednostce poszukiwanej bądź rozróżnienie pomiędzy dwiema lub więcej jednostkamio podobnych charakterystykach);

96 Opis dokumentów elektronicznych. Teoretyczny model i możliwości jego aplikacji

• wybór (ang. select) jednostki odpowiedniej do potrzeb użytkownika (tzn. zaspoka­

jającej żądania użytkownika co do treści, formy fizycznej itp.) lub jej odrzucenie jakonieodpowiedniej dopotrzeb użytkownika;

• uzyskanie dostępu (ang. obtain access) do opisanej jednostki (tzn. nabywanie jed­

nostki przez zakup, wypożyczenie itp. lub dostęp elektroniczny poprzez połączenie online z odległym komputerem) [IFLAStudy Group... 1998, s. 90].

Dzięki wykorzystaniu metodologii OM możliwe było strukturalne podejście do analizy wymogów dla danych, w tym przypadku kluczowych obiektów zainteresowa­ nia użytkowników bibliograficznych baz danych. Zidentyfikowano trzy grupy obiek­ tów kluczowych73:

73Polska terminologia modelu FRBR pochodzi z publikacji Andrzeja Padzińskiego [Padziński 2004a]

i jest powszechnie akceptowana wnaszympiśmiennictwie.

1. Produktydziałańintelektualnych lub artystycznych:

• Dzieło (Work) - wyodrębniony twór intelektualny lub artystyczny. Dzieło jest abstrakcyjnym tworem; nie istniejeokreślony materialny obiekt,na który można by wskazaćjakona Dzieło. Jest onopostrzegane poprzezjego pojedynczeReali­ zacje. Pojęcie Dzieła jest abstrakcyjne, trudno więcprecyzyjnie określić granice tejjednostki. Pojęcie dzieła i linie graniczne pomiędzy Dziełem a innymi jed­

nostkami mogązależećod warunków kulturowych. Wzwiązku z tym odmienne kulturylubnarody mogą przyjmować inne kryteria odróżniania danego Dzieła od innych jednostek. Natrudności w definiowaniuDzieławskazuje także Elaine Svenonius, stwierdzając, żepomimo swojej podstawowej roli w organizacji in­

formacji, pojęcie Dzieła nigdyniezostało zdefiniowane w sposóbzadowalający [Svenonius 2001, s. 35].

• Realizacja (Expression) - intelektualna lub artystyczna realizacja Dzieła, w formie alfanumerycznej, muzycznej, choreograficznej, jako dźwięk, obraz, obiekt, ruch itp. lub dowolna ich kombinacja. Realizacja jest określoną formą intelektualną lub artystyczną, którą Dziełoprzyjmuje za każdym razem,gdy jest

„realizowane”. Obejmuje np. określone słowa, zdania, akapity, będące rezulta­

tem realizacji Dzieła wformie tekstu. Granicetej jednostki mogąbyć określone, jednak z wyłączeniem aspektów dotyczących formy fizycznej, takich jak krój

czcionki czy układ strony. Konceptualnie każda odrębna Realizacja Dzieła re­ prezentuje działalność intelektualną lub artystyczną mającą nacelu aktualizację, rozszerzenielub inną modyfikacjękontekstu dzieła [O’Neill 2002].

• Materializacja (Manifestation) - fizyczna reprezentacja Realizacji lub Dzieła.

Obejmuje szeroki zakres materiałów, takich jak rękopisy, książki, czasopisma, mapy, zapisy dźwiękowe, filmy, nagrania wideo, CD-ROM-y, zestawy multi­ medialne itp. Reprezentuje wszystkie obiekty fizyczne, które posiadająte same charakterystyki, zarówno co do treści intelektualnych, jak i formy fizycznej. Po zrealizowaniu Dzieła powstaje w efekciejego Realizacja, która fizycznie może byćucieleśnionana takim nośniku jak papier,taśmaaudio, taśmawideo, płótno, gips itp. To fizyczne ucieleśnienie stanowi Materializację dzieła. Nowa Mate­

rializacjapowstaje więc po zmianiekroju czcionki,układustrony czy wydawcy.

W uproszczeniu to właśnie Materializacja jestjednostką bibliograficzną, która w takich zasadach katalogowania,jak ISBD i AACR, stanowiła podstawę kata­ logowania.

Ontologie dokumentów bibliotecznych 97 Egzemplarz (Item) - pojedynczy egzemplarz Materializacji, konkretny obiekt mate­ rialny. W wielu przypadkach jest to pojedynczy obiekt fizyczny (np. egzemplarz wy­ dawnictwajednotomowego, pojedyncza kaseta z nagraniem itp.). Jednak istnieją wy­ padki, gdy Egzemplarzzawiera więcej niżjeden obiekt fizyczny (np. monografia wy­ dana jako dwa oddzielnie oprawione tomy, nagranie wydane na trzech odrębnych CD-ROM-ach itp.). W zakresie treści intelektualnych i formy fizycznej Egzemplarz egzemplifikujący Materializację samjest Materializacją. Różnice mogąbyć spowo­

dowanedziałaniami niezwiązanymi z intencjami producenta Materializacji(np. uszko­ dzenia powstałe poprodukcji, oprawa wykonana w bibliotece itp.).

2. Jednostki odpowiedzialne za intelektualną lub artystyczną zawartość tych produk­

tów:

• Osoba (Person) - ludzie zmarli lub żyjący. Uwzględniono tylko osoby, które związane są z tworzeniem lub RealizacjąDzieła (np. autorzy, kompozytorzy, malarze, redaktorzy, tłumacze, dyrygenci, reżyserzy, odtwórcy) lub są przed­ miotem Dzieła (np.jako przedmiot pracy biograficznejlub historycznej).

• Ciało zbiorowe (Corporate body) - organizacja lub grupaosób i/lub organizacji działająca jako jedność. Jednostka ta obejmuje organizacje i grupy osób indywi­ dualnych i/lub organizacji, identyfikowanych zapomocąindywidualnej nazwy, w tym grupy tymczasowe i ukonstytuowanejako seminaria, konferencje, kon­ gresy, wyprawy, wystawy, festiwale, targi itp. Tu również zaliczono organiza­ cje, działające jako władze terytorialne, wykonujące funkcje rządu dla określo­ nego terytorium, takie jak federacje, stany, regiony, obszary miejskie itp., za­ równo aktualnie funkcjonujące, jak ijuż nieistniejące.

3.Jednostkitworząceprzedmiotdziałań intelektualnych lub artystycznych:

• Pojęcie (Concept) - pojęcieabstrakcyjne lub idea, która może być przedmiotem Dzieła', dziedzinawiedzy, dyscyplina, szkołynaukowe, teorie, procesy, techniki itp.

• Rzecz (Object) - rzeczy materialne, które mogą być przedmiotem Dzieła', ru­ chome lub nieruchomeobiekty występujące w naturze, stałe i ruchome obiekty będące wytworem ludzkim,obiekty już nieistniejące.

• Wydarzenie(Event)- działanie lub zdarzenie mogące byćprzedmiotem Dzieła:

wydarzeniahistoryczne, epoki, okresy itp.

• Miejsce (Place) - lokalizacja: ziemska i pozaziemska, historyczna i współcze­

sna, miejsca geograficzne i jurysdykcja geopolityczna [IFLA Study Group...

1998,s. 16-27].

Trzecia grupa zawiera wszystkie jednostki należące do dwóch pierwszych grup.

Ogólny model konceptualnyFRBR przedstawiony został na rysunku 10. Obrazuje on główne jednostki modelu, relacje między nimi oraz liczności poszczególnych jedno­ stek. PrzykładowoMaterializacja może być egzemplifikowanaprzez zero lub więcej Egzemplarzy, a Egzemplarzmoże egzemplifikować jedną i tylko jedną Materializację (co jest oznaczonejako 1..1 w prawym górnym roguprostokąta symbolizującego Ma­

terializację).

Każda z tych jednostek posiada odpowiednie atrybuty. Atrybutyjednostek służą ja­

ko środek do formułowania przez użytkownika zapytań i interpretowania odpowiedzi podczas poszukiwania informacji na temat określonej jednostki. Są one zdefiniowane w modelu ogólnie jako należące do dwóch szerokich kategorii. Pierwszą stanowią

98 Opis dokumentów elektronicznych. Teoretyczny model i możliwości jego aplikacji

atrybuty właściwe dla danej jednostki, a drugą inne atrybuty, które sąwprowadzane z zewnątrz. Pierwsza kategoria zawiera nie tylko charakterystyki fizyczne (np. nośnik fizyczny i wymiary obiektu), ale także cechy, które możnanazwać informacją etykie­

tującą (np. wyrażenia występujące na stronie tytułowej, okładce lub opakowaniu).

Druga kategoria zawiera identyfikatoryprzydzielone jednostce(np. symbol klasyfika­

cji z katalogu) oraz informację kontekstową(np. kontekst polityczny, w którym praca została stworzona). Atrybuty właściwe dla jednostki mogą być zazwyczaj określone przez badanie samej jednostki; atrybuty przydzielone często wymagająodniesienia do źródłazewnętrznego.

Atrybuty zdefiniowane dla każdej jednostki w modelu nie muszą być używane przezwszystkie wystąpienia danegorodzaju jednostki. Na początku listyatrybutów dla każdej jednostki wymienione są te, które mają być ogólnie stosowane dla tego typu jednostki. Te, które sąstosowane tylko do podrodzajów jednostki, są wyliczone po atrybutach ogólnego stosowania i uzupełnione przez termin wskazujący na podrodzaj, do któregosię stosują (np. „Dzieło muzyczne”jakopodrodzajDzieła). Jednaknie każ­ de wystąpienie jednostki anipodrodzaju jednostkibędzie wymagało użycia wszystkich atrybutówz listy.

Rys. 10.Ogólny model konceptualnyFRBR (diagramUML,oprać, własne)

Poniżej przedstawiona jest przykładowo listaatrybutów dlaDzieła:

• ‘Tytuł’,

• ‘Forma’ (powieść,dramat, poemat, esej, biografia, symfonia,mapa,rysunek itp.),

• ‘Data’(rokutworzenia),

• ‘Inne wyróżniające cechy charakterystyczne’,

• ‘Planowanezakończenie’,

Ontologie dokumentów bibliotecznych 99

• ‘Zamierzeni odbiorcy’,

• ‘Kontekst’ (historyczny, społeczny, intelektualny, artystyczny itp.),

• ‘Obsada utworu muzycznego’(Dzieło muzyczne),

• ‘Numer identyfikującydzieło’(Dziełomuzyczne),

• ‘Tonacja’ (Dzieło muzyczne),

• ‘Oznaczenie współrzędnych geograficznych’ (Dziełokartograficzne),

• ‘Oznaczenie równonocy’ (Dzieło kartograficzne) [IFLA Study Group... 1998, s. 32-33].

Atrybuty te mogą być konwertowane na elementy danych ISBD (International Standard BibliographieDescription) i GARE (Guidelines for Authority and Reference Entries) oraz na listę kodowanychpól danychw formacie UNIMARC. Współdziałanie ułatwił fakt korzystania z tych źródeł podczas tworzenia wykazów atrybutów.

W Library of Congress wykonano także prace służące, między innymi, określeniu relacji pomiędzy strukturami danych opisanymi w modelu danych FRBR i formacie MARC. Na tej podstawie stworzono model bazujący na FRBR, odzwierciedlający pełen zakres danych zawartych w formatach typu MARC[Delsey2002]. Jakstwierdza Tom Delsey, istniejesilna odpowiedniość pomiędzy elementami danych określonymi w MARC a jednostkami, atrybutami i relacjami zdefiniowanymi wFRBR.

FRBRwyróżnia wiele relacji występujących pomiędzy jednostkami. Relacje temo­ gąbyć przedstawione w następujący sposób (tab.2):

Tab.2. Relacje pomiędzy jednostkami modeluFRBR[za: IFLA Study Group... 1998, s.20-27]

Jednostka Relacja Jednostka

Dzieło Jest wytworem Osoby

Dzieło Jest wytworem Ciałazbiorowego

Realizacja Ucieleśniona przez Materializację

Materializacja Egzemplifikowana przez Egzemplarz

Dzieło Ma zaprzedmiot Dzieła

Dzieło Ma za przedmiot Realizacji

Dzieło Ma za przedmiot Materializacji

Dzieło Ma zaprzedmiot Egzemplarz

Dzieło Ma za przedmiot Osoba

Dzieło Maza przedmiot Ciało zbiorowe

Dzieło Mazaprzedmiot Pojęcie

Dzieło Maza przedmiot Obiekt

Dzieło Ma za przedmiot Wydarzenie

Dzieło Ma za przedmiot Miejsce

Realizacja Jestwykonana Osobę

Realizacja Jestwykonana Ciało zbiorowe

Dzieło Wyrażone przez Realizację

100 Opis dokumentów elektronicznych. Teoretyczny model i możliwości jego aplikacji

Jak wynika z powyższego zestawienia, dokument IFLA określa sześć zdefiniowa­ nychrelacjipomiędzy jednostkami modelu:

• Jest wytworem,

• Ucieleśniona przez,

• Egzemplifikowany przez,

• Ma za przedmiot,

• Jestwykonana,

• Wyrażoneprzez.

Model IFLA definiujerelacje wykorzystane w tym modelu na dwóch różnych po­

ziomach: funkcjonujące na poziomie ogólnym oraz na niższym poziomie pomiędzy określonymi wystąpieniami jednostki. Relacje zdefiniowane na poziomie ogólnym są szersze w sensie konceptualnym i zawierają zarówno relacje bibliograficzne,jak i inne rodzaje relacji reprezentujących operacje logiczne lub funkcje w modelu ER. Relacje poziomu ogólnego są uważane za logiczną podstawę strukturalną,na której opierają się szczegółowe relacje niższego poziomu.

Relacje ogólne, czyli wyższego poziomu, modelowane na trzech grupach jednostek zawierają trzygrupyrelacji:

• Relacje pomiędzy Dziełem, Realizacją, Materializacją i Egzemplarzem1*’,

• Relacje z osobami i ciałami zbiorowymi (tzn. oznaczeniami odpowiedzialności);

• Relacje międzydokumentem ajego przedmiotem.

Relacje są binarne,co oznacza, że funkcjonują pomiędzydwomajednostkami, a także dwukierunkowe, co znaczy, żerelacja wyrażona jako odwrotność działa w dwóch kie­ runkach. Pierwszagrupa relacji łączy różne poziomy hierarchii jednostek, z których każ­ dy zawiera atrybutyjednostkinadrzędnej.

Drugi poziom relacji funkcjonuje pomiędzy określonymi wystąpieniami jednostek.

Relacje te mogąwystępować pomiędzy wystąpieniamijednostki tego samego typu lub jednostkami różnego typu, stąd celem FRBR było ukazanie sposobu działania relacji w kontekście czterech głównych jednostekmodelu. Również te relacje są binarne oraz dwukierunkowe.

Autorzy FRBR nie przyjęli dość ogólnych relacji wyróżnionych przez Barbarę Til- lett. Zamiast tego wyróżnili bardziej szczegółowe podklasy w obrębie kategorii relacji, rip. takie typy relacji, jak następca,suplement i adaptacja. Następca może być uważany za podklasę relacji porządkującej (będącej relacją wyższego poziomu), suplement jest rodzajemrelacji towarzyszenia, aadaptacja jest podklasą relacji pochodzenia.

Tego typu podejście precyzujące relacje ma wady i zalety. Uszczegółowienie nie­ zbędne jest dla dokładnej kategoryzacji natury podrodzajów relacji, gdyż głównie na poziomie podklas występują relacje pomiędzywystąpieniamijednostek. Każda podkla- sawykazuje własne, unikalne charakterystyki relacji,każda też różni sięze względu na określenie pary jednostka-relacja (ER). Problem polega na tym, że podklasy w każdej kategoriirelacji wyższego poziomu sąbardzo liczne orazwykazujątendencjędo zróż­

nicowania ze względu na rodzaj dziedziny. To jest jednym z powodów, dla których FRBR nie podaję wyczerpującego wykazu relacji. Zanim uzyskamypełnymodel typu ER, niezbędne jest dokonanie dalszych analiz, zarówno na poziomie ogólnym, jak i w zakresie dyscyplin szczegółowych. Podejście uszczegółowiające jest jednakdużym

1A Sątorelacje pomiędzy jednostkami bibliograficznymi[por. Tillett 2004].

Ontologie dokumentów bibliotecznych 101 krokiem w kierunku przejścia od teoretycznych badań relacji wysokiego poziomu do bardziej pragmatycznych pracnad strukturami przydatnymi do projektowania baz da­ nych.

Model relacji IFLA służy analizie strukturalnej danych w celu określenia, które elementy danych są niezbędne w rekordach bibliograficznych spełniających potrzeby użytkowników. O ile problemy z definiowaniem określonych jednostek, atrybutów i relacji mogąpowodować nieporozumienia i wywoływać dyskusje, o tyle model rela­ cji pozwoliłna prezentację struktury, umożliwiającej przejścieodbadań teoretycznych w dziedzinie relacji bibliograficznych do bardziej pragmatycznej struktury, przydatnej doprojektowaniabaz danych.

Jak stwierdzono na początku tego rozdziału, specyfikacja FRBR określaczterypro­ ste zadania realizowane przez użytkowników (wyszukiwanie, identyfikacja, wybór i dostęp). Zastanówmy się,w jakim stopniu FRBR realizuje podstawowe cele wyrażo­ ne przez Anthony Panizziego, Charlesa Cuttera i Seymoura Lubetzky’ego (rozdz.

4.1.1).

FRBR idealnie spełnia postulaty Panizziego. Relacje pomiędzy dziełem i autorem pozwalają użytkownikowi odnaleźć wszystkie dzieła danego autora. Wszystkie tłuma­

czenia, wydania itp. (Realizacje i Materializacje) są rozróżnialne i osiągalne. Wszyst­

kie Realizacje i Materializacje Dzieła są zgrupowane wraz z nim, więc użytkownik poszukujący jednej znich będzie widział wszystkie pozostałe. Podobne Dzieła są po­

wiązane ze sobą.

FRBR jest znacznie bardziej rozbudowana niż wymagają tego zasady Cuttera.

Czytelnik może znaleźć książkę (Materializację lub Egzemplarz), znając jej autora, tytułlub temat. Może on przeglądać opisy katalogowewedług ‘Autora’, ‘Tematu’ lub

‘Rodzaju literackiego’(atrybuty Dzieła lub Realizacji). Łatwe jest takżewyszukiwanie według danych o wydaniu, dzięki wykorzystaniu atrybutów Materializacji. Środki wyszukiwawcze proponowane przez Cuttera (hasło autorskie, tytułowe itp.) są prymi­

tywnew stosunkudo bogatego zestawuatrybutów i relacji, które mogą być definiowa­

ne w FRBR. Katalog komputerowy spełniający założenia FRBRzrealizuje takżezasa­ dyCuttera, prawie jakoefekt uboczny.

Również zasady formułowane przez Lubetzky’ego są w pełni realizowane, co nie dziwi, gdyż - między innymi - jego prace inspirowały powstawanie FRBR. Dzięki kontroli autorytatywnej i hasłom autorskim można dowiedzieć się, czy bibliotekapo­

siada wydawnictwa opracowane pod określoną nazwą. Wyszukiwanie dokumentu wedługtytułu odbywa się poprzezjednostkę Dzieło ikontrolę autorytatywną. Identyfi­ kacja autora oraz Dzieła reprezentowanego przez publikację i powiązania pomiędzy różnymi Dziełami danego autora, różnymi wydaniami i tłumaczeniami Dzieła (jak chciał Lubetzky), jest dokładnie tym, do czego służy FRBR. Podobnie spełnione są Zasady paryskie. Użytkownik możeznaleźć dokument, znając autora, tytuł lub wersję tytułu (z wykorzystaniem kontroli autorytatywnej i możliwości wyszukiwawczych systemu). Wszyscy autorzy powiązani są ze swoimi Dziełami, a katalog pokazuje, które wydania (Realizacje lubMaterializacje) Dzieła znajdują się w zbiorach [Dentón 2003].

102 Opis dokumentów elektronicznych. Teoretyczny model i możliwości jego aplikacji

W dokumencie Opis dokumentów elektronicznych : teoretyczny model i możliwości jego aplikacji (Stron 97-104)