Początkowo okręgowe wydziały agitacji utworzono jedynie w Warszawie i Poznaniu. Ze względu na liczne aresztowania w organizacji warszawskiej w lipcu 1927 roku KC KPP w miejsce Wydziału Agitacji w Wojsku powołał Centralny Wydział Wojskowy (CWW), a za-miast okręgowych wydziałów agitacji w wojsku – okręgowe wydziały wojskowe (OWW).
Reorganizację tę przeprowadzono z myślą o głębszym zakonspirowaniu działalności komu-nistycznej w szeregach wojska. Opiekę nad CWW z ramienia KC KPP sprawował Stefan Królikowski „Bartosiewicz”, „Cyprian”. CWW miał być pomocny przy odbudowaniu w te-renie starych struktur wydziałów wojskowych lub założeniu nowych10.
OWW działały w skali obwodu, który grupował po kilka okręgów. W tym samym czasie przy komitetach dzielnicowych (KD) powołano tak zwanych pełnomocników do pracy wśród
6 O skali tego zjawiska zob. np.: Archiwum Państwowe w Siedlcach (dalej: APS), Starostwo Powiatowe Siedleckie (dalej:
SPS) 1918–1939, sygn. 2, Sprawozdanie sytuacyjne za okres 1 IV 1919–1 IV 1920 r., k. 15; APS, SPS, sygn. 4, Sprawozdanie sytuacyjne za I kwartał 1920 r., k. 12. Do czynnej służby wojskowej powołano 1203 popisowych z roczników 1900 i 1901 r.;
APS, Starostwo Powiatowe w Sokołowie Podlaskim 1918–1939, sygn. 2, Sprawozdanie sytuacyjne Starosty węgrowskiego za m.[miesiąc] marzec 1920 r., k. 32; APS, Starostwo Powiatowe w Sokołowie Podlaskim 1918–1939, Sprawozdanie sytuacyjne Starosty węgrowskiego za m.[miesiąc] kwiecień 1920 r., k. 53; APS, Starostwo Powiatowe w Sokołowie Podlaskim 1918–1939, Sprawozdanie sytuacyjne Starosty węgrowskiego za m.[miesiąc] maj 1920 r., k. 67; APS, Starostwo Powiatowe Węgrowskie, sygn. 1, Sprawozdanie sytuacyjne za czerwiec 1920 r., k. 187; J. Szczepański, Podlasie podczas wojny polsko-sowieckiej 1920 roku, w: Rok 1918 na Podlasiu, A. Kołodziejczyk i K. Pindel (red.), Siedlce 2001, s. 154.
7 T. Wawrzyński, Materiały źródłowe do działalności…, op. cit., s. 60.
8 KPP powstała na III Zjeździe KPRP (14 stycznia–5 lutego 1925 r.), na którym postanowiono między innymi, że komuniści powinni działać nie tylko w kręgach robotniczych, ale również wśród chłopów. Pod koniec 1925 r. kierownictwo partii podjęło także decyzję o powiązaniu swojej działalności z istniejącymi oraz dopiero powstającymi legalnymi organizacjami i partiami (PPS „Lewica”, Niezależna Partia Chłopska).
9 M. Krzysztofiński, Działalność Wydziałów Wojskowych Komunistycznej Partii Polski i Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy na terenie Dowództwa Okręgu nr X w Przemyślu w latach 1924–1938, „Glaukopis” 2007/2008 nr 9–10, s. 141.
10 I. Pawłowski, Polityka i działalność wojskowa…, op.cit., s. 208.
żołnierzy11. W listopadzie 1927 roku podczas III Plenum KC ZMK podjęto uchwałę o pra-cy wśród żołnierzy, w której podkreślono, że rewolupra-cyjna agitacja i praca nad wewnętrz-nym zdezorganizowaniem burżuazyjnej armii musi być centralwewnętrz-nym punktem naszej walki z wojną […]. Obowiązkiem rewolucjonisty jest stanąć na wypadek wojny w szeregach ar-mii, prowadząc w niej rewolucyjną propagandę i organizować w masach zbrojno-rewolu-cyjne wystąpienia żołnierzy12.
Gdy podczas V Zjazdu KPP w 1930 roku wysunięto hasło powstania zbrojnego, komuni-ści postanowili zintensyfikować agitację w wojsku. W uchwale zjazdowej dotychczasową działalność uznano za niewystarczającą. Wystąpiono z postulatem jej uaktywnienia i uma-sowienia. Nakazano tworzenie komórek w oddziałach wojskowych i partyjnych komitetów pułkowych. Ich głównym zadaniem było organizowanie masowych wystąpień żołnierzy oraz popularyzowanie idei budownictwa socjalistycznego i Armii Czerwonej. Zalecano także pro-wadzenie pracy antymilitarystycznej wśród poborowych i rezerwistów oraz organizowanie kampanii werbunkowych polegających na agitowaniu żołnierzy, którzy przebywali na urlo-pach świątecznych13. Oprócz pracy w armii działalność tę miano prowadzić w organizacjach paramilitarnych i kombatanckich, między innymi takich jak: „Sokół”, Związek Strzelecki, Związek Legionistów czy Federacja Polskich Związków Obrońców Ojczyzny.
W piśmie przedstawicielstwa KPP przy Komitecie Wykonawczym Międzynarodówki Komunistycznej z 1931 roku ponownie zalecono umasowienie działalności w wojsku. Miało temu służyć zwiększenie liczby wydawnictw dla żołnierzy, organizowanie masówek i wie-ców, wykorzystywanie poborowych ze środowiska robotniczego, zwrócenie uwagi na poło-żenie socjalne żołnierzy oraz ich narodowość. Wszyscy członkowie KPP zostali zobowiąza-ni do zobowiąza-nieszczędzezobowiąza-nia wysiłków w celu polepszezobowiąza-nia pracy i zdobycia większych wpływów w armii14. Zdawano sobie sprawę bowiem ze słabych wyników pracy partyjnej w Wojsku Polskim.
Zgodnie z zaleceniami KC KPP wydziały wojskowe miały istnieć przy każdym okręgu KPP. W miastach garnizonowych każdy komitet dzielnicowy KPP wybierał pełnomocni-ka odpowiedzialnego za pracę w wojsku. Sprawozdania z pracy wojskowej odbierał od peł-nomocnika sekretarz komitetu dzielnicowego bądź miejskiego KPP, który omawiał rów-nież plan działań. Pełnomocnik z kolei dostarczał komitetom żołnierskim (kompanijnym, pułkowym lub garnizonowym) niezbędną literaturę propagandową oraz odbierał korespon-dencję zawierającą między innymi informacje o sytuacji w garnizonie. Dzięki pracy peł-nomocnika KPP chciała poznać na danym terenie wszystkie tajniki i szczegóły życia co-dziennego koszar, tzn. ile jest budynków, jakie są najważniejsze, o której żołnierze wychodzą na ćwiczenia i gdzie ćwiczą, gdzie uczęszczają żołnierze (do jakich kin, knajp, miejsc rozrywkowych)15.
11 M. Krzysztofiński, Działalność Wydziałów Wojskowych Komunistycznej Partii Polski…, op.cit., s. 141–142.
12 Cyt. za: E. Horoch, Komunistyczna Partia Polski…, op.cit., s. 293.
13 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej: CAW), Akta Dowództwa Okręgu Korpusu nr IX Brześć nad Bugiem (dalej: DOK IX), sygn. I.371.9.22, Komunikat sytuacyjny za miesiąc marzec 1935 r., k. 10–11.
14 P. Borek, Działalność KPP w garnizonie siedleckim w latach 1927–1938, „Szkice Podlaskie” 2007 z. 15, s. 48.
15 M. Krzysztofiński, Działalność Wydziałów Wojskowych Komunistycznej Partii Polski…, op.cit., s. 146–147.
W 1931 roku typowa komórka wojskowa KPP mogła istnieć zarówno w oddziałach linio-wych, jak i w różnych urzędach lub instytucjach wojskowych. Komórka składała się z trzech–
pięciu członków, w wypadku zaś większej ich liczby tworzono kilka komórek. W każdej mu-siał być sekretarz, technik oraz skarbnik. Sekretarz pełnił równocześnie funkcję przewodniczącego, reprezentował komórkę na zewnątrz, był odpowiedzialny za pracę i dys-cyplinę. Werbunek nowych członków przeprowadzał technik. Przykładano dużą wagę do te-go, żeby werbunek odbywał się poza koszarami, najlepiej gdy żołnierze byli na przepust-kach. Jeśli funkcjonowały dwie komórki, jeden z jej sekretarzy stawał się przedstawicielem obydwu. Trzy komórki wewnątrz jednego pułku tworzyły komitet pułkowy, nadrzędny w sto-sunku do komórek wchodzących w jego skład. Z kolei sekretarze poszczególnych komite-tów pułkowych tworzyli komitet garnizonowy. Kontakt komórek wojskowych z organami KPP położonymi poza koszarami przebiegał następująco. Sekretarz komórki wojskowej utrzy-mywał stałą osobistą łączność z sekretarzem bądź technikiem wydziału wojskowego. W ra-zie zerwania kontaktu lub na początku zawiązywania go komunikowano się listownie.
Natomiast sekretarz kontaktował się z pełnomocnikiem – instruktorem „wojskówki”, od któ-rego otrzymywał instrukcje i bibułę propagandową.
Zadaniem komórek wojskowych było informowanie o liczbie żołnierzy, ich stanie moral-nym, gotowości bojowej danej jednostki, rodzaju i ilości posiadanego przez nią sprzętu (w tym także według oceny jego własnych przełożonych) oraz stanie wagonów i magazynów mobi-lizacyjnych. Informacje te trafiały najpierw do wydziału wojskowego, a następnie do wywia-du sowieckiego. Aby je zdobyć, miano wykorzystywać niedomagania i usterki w życiu co-dziennym poszczególnych oddziałów pod względem zaprowiantowania, umundurowania, zakwaterowania, nieodpowiedniego traktowania szeregowych oraz rozdmuchiwania anta-gonizmów narodowościowych oraz sianie nienawiści szeregowych do podoficerów, a szcze-gólnie do oficerów, których żołnierze komuniści powinni wymordować przed przejściem na stronę Armii Czerwonej na froncie w czasie wojny lub przed dokonaniem zmiany ustroju w czasie wojny domowej16.
W terenie CWW pracował za pośrednictwem: obwodowców17, sekretarzy okręgów woj-skowych i łączników. Głównym zadaniem obwodowców było organizowanie tak zwanej roboty wywrotowej we wszystkich garnizonach. Polegać ona miała między innymi na:
nawiązywaniu kontaktów z żołnierzami, odbieraniu od nich sprawozdań z koszar i dawa-niu odpowiednich instrukcji, rozbudowywadawa-niu organizacji komunistycznej wśród żołnie-rzy, wciąganiu do akcji technicznej na terenie pułku oraz nakłanianiu do inicjatyw rewo-lucyjnych i wystąpień wśród pozostałych żołnierzy (np. do zbiorowych protestów i sabotowania zarządzeń władz wojskowych). Kierownikiem roboty rewolucyjnej w ko-szarach był łącznik, który utrzymywał bezpośredni kontakt z żołnierzami. To on rozpra-cowywał adresy, zwoływał zebrania, spotykał się z żołnierzami, wyznaczał im zadania i dostarczał bibułę. Na każdy oddział wyznaczano oddzielnego łącznika. Korespondencja z koszar była dostarczana bezpośrednio obwodowcowi, o ile ten był w garnizonie. Żołnierze komuniści nie płacili składek członkowskich, za to polecano im zbieranie składek wśród
16 Cyt. za: M. Krzysztofiński, Działalność Wydziałów Wojskowych Komunistycznej Partii Polski…, op.cit.
17 Obwodowiec – zawodowy rewolucjonista obsługujący dany obwód KPP.
niepartyjnych żołnierzy na różne cele (np. na Międzynarodową Organizację Pomocy Rewolucjonistom – MOPR)18.
Działalność agitacyjną KPP prowadziła głównie przez kolportowanie bibuły komunistycz-nej na terenie koszar czy placach ćwiczeń oraz wywieszanie transparentów z rewolucyjny-mi hasłarewolucyjny-mi. Przykładowo, w lipcu 1927 roku na terenie koszar 24 Pułku Ułanów w Kraśniku rozlepiono odezwy komunistyczne nawołujące do demokratyzacji i występujące przeciwko planom wojny z ZSRR. Jedna z odezw była skierowana do żołnierzy i poborowych19. Latem 1930 roku w garnizonie Biała Podlaska komuniści przeprowadzili akcję ulotkową, w której domagali się polepszenia wyżywienia żołnierzy, natomiast w marcu 1931 roku rozrzucono 517 ulotek w koszarach 23 Pułku Artylerii Polowej20. Rok później w 22 Pułku Piechoty w Siedlcach komuniści wydali dwie odezwy wojskowe w liczbie kilku tysięcy egzemplarzy oraz wywiesili kilka plakatów, między innymi w koszarach, przeciwko zbrojeniom i wojnie.
Ciekawa jest informacja, jakoby dowództwo siedleckiego garnizonu wywieszało na terenie koszar swego rodzaju kontrplakaty, wymierzone przeciwko KPP i ZSRR21.
Wiosną 1933 roku na terenie garnizonu Siedlce „nieznani sprawcy” rozwiesili około 25 pla-katów skierowanych do żołnierzy oraz wywiesili wewnątrz koszar 22 pp sztandar komuni-styczny22. Z kolei 28 lipca 1933 roku pod Siedlcami rozrzucono 21 odezw komunistycznych, a dzień później w koszarach 22 pp ujawniono 60 ulotek o treści wywrotowej. Zatrzymana w tej sprawie kobieta uciekła23.
W garnizonie Łuków ze względu na znaczne oddalenie koszar od centrum miasta ko-munistom trudniej było dotrzeć do zapasowych szwadronów 25, 26 i 27 Pułku Ułanów Wielkopolskich. KPP tradycyjnie więc nastawiła się na wywieszenie sztandarów, plaka-tów i tak zwane kredkowanie, czyli pisanie haseł komunistycznych kredą na murach, as-falcie lub transparentach. Ukoronowaniem tej akcji miała być masówka (wiec komuni-styczny) pod koszarami24.
Inną formą działalności KPP w Wojsku Polskim II Rzeczypospolitej Polskiej było prze-prowadzanie akcji pierwszomajowych i antywojennych, agitowanie wśród poborowych oraz organizowanie tak zwanych kampanii werbunkowych, które polegały na zjednywa-niu sobie żołnierzy przebywających na urlopach świątecznych. W ramach akcji pierwsz-majowych i pierwszosierpniowych [obchodzony przez komunistów Międzynarodowy Dzień Antywojenny – przyp. P.B.] KPP starała się wciągać do manifestacji ulicznych szerego-wych żołnierzy. W związku z tym władze wojskowe corocznie wydawały specjalne zarzą-dzenia ochronne nakazujące zaostrzenie kontroli szeregowych podejrzanych politycznie
18 CAW, DOK IX, sygn. I.371.9.22, Komunikat sytuacyjny za miesiąc marzec 1935 r., k. 13–18.
19 T. Wawrzyński, Materiały źródłowe do działalności…, op. cit., s. 61.
20 Ibidem; P. Borek, Garnizon Wojska Polskiego w Białej Podlaskiej w latach 1918–1939, Biała Podlaska 2006, s. 154.
21 P. Borek, Działalność KPP w podlaskich garnizonach Wojska Polskiego w latach 1927–1938, w: Partia Komunistyczna w Polsce. Struktury. Ludzie. Dokumentacja, D. Magier (red.), Lublin–Radzyń Podlaski 2012, s. 60.
22 Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Komunistyczna Partia Polski Komitet Centralny (dalej: KPP), sygn. 158/X-9, t. 33, Sprawozdanie z obwodu Siedlce–Lublin–Radom–Kielce za lipiec 1933 r., k. 17.
23 APS, SPS, sygn. 17, Sprawozdania Sytuacyjne Nr 1–12 za 1933 r.: Miesięczne Sprawozdanie Sytuacyjne Nr 7 za czas od 1 VII do 31 VII 1933 r., k. 60.
24 AAN, KPP, sygn. 158/X-9, t. 49, Sprawozdanie z Okręgu Siedleckiego za miesiąc grudzień [19]32, k. 9–10.
oraz rewizje bagaży żołnierskich w poszukiwaniu bibuły komunistycznej. Dowództwa gar-nizonów starały się nie dopuścić do rozrzucania ulotek w koszarach i rozwieszania w nich transparentów komunistycznych. Ograniczono także liczbę przepustek wydawanych żołnie-rzom poza teren koszar, a dowódcy poszczególnych jednostek byli zobowiązani do wysta-wienia oddziałów asystencyjnych25.