Zwalczaniem agitacji komunistycznej w Wojsku Polskim zajmował się Oddział II Sztabu Generalnego WP, natomiast rozpracowywanie poszczególnych jaczejek na terenie okręgów korpusów należało do zadań samodzielnych referatów informacyjnych (SRI) oraz żandar-merii wojskowej. Główną rolę w zwalczaniu wpływów kompartii w armii mieli oficerowie informacyjni działający we wszystkich pułkach i samodzielnych batalionach oraz szpitalach okręgowych. Innymi jednostkami (zakładami i urzędami wojskowymi) zajmował się oficer informacyjny pułku (batalionu), który pełnił obowiązki oficera informacyjnego garnizonu.
Oficerowie ci mieli za zadanie między innymi: dokładne obserwować żołnierzy komunistów, prowadzić ewidencję podejrzanych politycznie, sporządzać opinie, informować władze zwierzchnie o urlopach, wyjazdach i zwolnieniach szeregowych podejrzanych o działalność wywrotową, ustalać skład narodowościowy i społeczny komunistów oraz ich rzeczywisty wpływ na miejscowe społeczeństwo26.
Ujawniona działalność komunistyczna w Wojsku Polskim była surowo karana, członków ko-mórek wojskowych aresztowano i skazywano na kary ciężkiego więzienia lub śmierci. W kwiet-niu 1919 roku w Koninie aresztowano 21 poborowych, którzy brali udział w zebrakwiet-niu urządzo-nym przez działaczy Związku Spartakusa27. W tym samym miesiącu w Łodzi zatrzymano czterech komunistów za kolportowanie odezw KPRP, natomiast w Słupcy aresztowano 30 osób podejrzanych o prowadzenie agitacji komunistycznej w wojsku. W sierpniu tego samego roku w Jabłonnie aresztowano kilku żołnierzy w związku z wykryciem jaczejki komunistycznej w batalionie wyszkolenia wojsk kolejowych oraz w 6 Pułku Piechoty Legionów28.
W 1919 roku jaczejki komunistyczne powstały w garnizonie Łódź: w kompanii sztabowej Dowództwa Okręgu Generalnego Łódź (DOGŁ) oraz w 1 Pułku Czołgów. W sierpniu tego sa-mego roku utworzono Radę Żołnierską Garnizonu Łódzkiego, jej delegatem został szeregowy S. Czarkowski z 1 p.cz. W lipcu i wrześniu 1919 roku w garnizonie łódzkim doszło także do buntów rekrutów, zostały one stłumione przez żandarmerię oraz pluton asystencyjny29.
W lutym 1920 roku żandarmeria wojskowa aresztowała we Włocławku pięciu rekrutów, którzy utrzymywali kontakty z działaczami komunistycznymi i prowadzili działalność
wy-25 Vide: np. CAW, Akta 9 DP, sygn. I.313.9.31, Ogólna instrukcja przeciwstrajkowa IX DOK z 10 V 1932 r.; CAW, Akta 9 DP, sygn. I.313.9.31, Zarządzenie ochronne na 1 maja 1934 r., k. 1–3.
26 CAW, DOK IX, sygn. I.371.9.24, Pismo dotyczące opracowania meldunku obrazującego sytuację na terenie Agentury pod względem politycznym, gospodarczym i społecznym. Sam. Ref. Inf. L.dz. 641/Inf. Tjn. Nar. z 18.II.1934 r., k. 4.
27 Związek Spartakusa – nielegalna organizacja niemieckiej socjaldemokracji powstała w 1916 r. Jej główni działacze, między innymi R. Luksemburg, K. Liebknecht. F. Mehring i W. Pieck, dążyli do rewolucji socjalistycznej.
28 T. Wawrzyński, Materiały źródłowe do działalności…, op.cit., s. 65.
29 K. Czernielewski, W. Jarno, Garnizon łódzki Wojska Polskiego w latach 1918–1939, Toruń 2008, s. 400–401.
wrotową w wojsku. O aresztowaniach żołnierzy podejrzanych o prowadzenie agitacji komu-nistycznej donoszono także w raportach dowódców i oficerów informacyjnych z oddziałów frontowych i etapowych. Najliczniejsze aresztowania przeprowadzono w litewsko-białoru-skim batalionie etapowym, zatrzymano w nim bowiem 50 osób30.
28 kwietnia 1924 roku aresztowano troje komunistów podczas manifestacji komunistycz-nej przeciwko Wojsku Polskiemu. Powodem jej zorganizowania był fakt rozstrzelania przez żołnierzy garnizonu łódzkiego działacza Związku Młodzieży Komunistycznej Samuela Engla – komunisty skazanego na karę śmierci za zabójstwo agenta policyjnego31. W lipcu 1925 ro-ku skazano dwoje członków wydziału wojskowego łódzkiej KPP: Łaję Staszewską (3 lata ciężkiego więzienia) i Chaima Polakowskiego (2 lata ciężkiego więzienia). Rozbito także wydział agitacji w okręgowym komitecie KPP32.
W sierpniu 1926 roku polski kontrwywiad zlikwidował komunistyczną organizację wywia-dowczą w Stanisławowie, którą kierował Piotr Błyźniuk. Jej placówki działały w Drohobyczu, Przemyślu, Jarosławiu i Żurawicy. W ramach tej akcji aresztowano siedmiu żołnierzy33.
Z kolei w marcu 1929 roku Samodzielny Referat Informacyjny DOK IX zlikwidował ko-mórkę wojskową KPP, która od października 1927 roku działała na terenie garnizonu Biała Podlaska. Równocześnie dokonano aresztowań w miejscowym wydziale wojskowym komi-tetu dzielnicowego, kierowanym przez OK KPP w Siedlcach34.
9 października 1929 roku Wojskowy Sąd Okręgowy nr IX w Brześciu nad Bugiem pod prze-wodnictwem ppłk. Tadeusza Gizińskiego skazał na kary ciężkiego więzienia, utratę praw pu-blicznych i wydalenie z wojska czterech żołnierzy 34 Pułku Piechoty i 9 Pułku Artylerii Polowej:
kanoniera 9 pap Boima Liweranta z Siedlec (8 lat więzienia), szeregowego 34 pp Icka Rechtmana z Kocka (8 lat więzienia), szeregowego 34 pp Jankiela-Lejbę Blitmana z Kocka (5 lat więzie-nia)35 oraz szer. 34 pp Antoniego Olesiejuka z Żerocina (8 lat więzienia)36.
W tym samym roku zlikwidowano jaczejkę komunistyczną w 22 pp. Wojskowy Sąd Okręgowy nr IX w Brześciu nad Bugiem pod przewodnictwem majora Wróblewskiego pod-czas rozpraw z 19 i 20 grudnia 1929 roku skazał na karę ciężkiego więzienia, wydalenie z wojska oraz utratę praw publicznych trzech żołnierzy 22 pp oraz jednego żołnierza 9 Pułku Artylerii Ciężkiej. Żołnierzy skazano między innymi za: utworzenie komunistycznej komór-ki wojskowej w 22 pp i 9 pac, utrzymywanie łączności z KD KPP i WW CK KPP w Siedlcach oraz rozrzucenie odezw komunistycznych na terenie koszar 22 pp37.
30 T. Wawrzyński, Materiały źródłowe do działalności…, op.cit., s. 65.
31 B. Wachowska, Struktura i działalność organizacji Komunistycznej Partii Polski okręgu łódzkiego 1918–1926, Łódź 1973, s. 370; 440–441.
32 K. Czernielewski, W. Jarno, Garnizon łódzki Wojska Polskiego…, op.cit., s. 405, 407.
33 M. Krzysztofiński, Działalność Wydziałów Wojskowych Komunistycznej Partii Polski…, op.cit., s. 151–152.
34 P. Borek, Garnizon Wojska Polskiego…, op.cit., s. 153.
35 Ci trzej już wcześniej byli karani dyscyplinarnie.
36 AAN, Najwyższy Sąd Wojskowy (dalej: NSW), sygn. 427/I/42, k. 4–6v, k. 9–15v. Liwerant, Rechtman i Blitman jeszcze przed służbą wojskową byli podejrzani o przynależność do KPP oraz utrzymywanie kontaktów z komunistycznymi agentami w Warszawie (Gucia Lewet i Skarbnik).
37 AAN, NSW, sygn. 427/I/70, k. 5–14; CAW, Akta 9 DP, sygn. I.313.9.31, Sprawozdanie o ruchu politycznym i stosunkach narodowościowych na terenie DOK IX za IV kwartał 1929 r., k. 7.
Z końcem sierpnia 1930 roku przerwano działalność jaczejki komunistycznej istnieją-cej wśród żołnierzy 5 Pułku Strzelców Podhalańskich. Aresztowano wówczas Mikołaja Lewandowskiego, Cyla Kohla i Leona Żminkę. Przy okazji tej sprawy kontrwywiad woj-skowy obserwował działalność Wydziału Wojskowego Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU) w Jarosławiu, Sanoku, Przemyślu, Lesku i Dynowie. Centralny Wydział Wojskowy KPZU rozpracowano i zlikwidowano dzięki wprowadzeniu w jej szeregi agen-ta kontrwywiadu (zarazem członka KPZU) Władysława Szczygła, który za wiedzą i zgod-nie z planami SRI DOK X zajmował się między innymi drukiem i kolportażem wydaw-nictw wywrotowych. Jako członek WW KPZU Szczygieł składał raporty oficerom informacyjnym; dzięki jego przekazom w styczniu 1931 roku aresztowano 18 członków KPZU, którzy prowadzili agitację komunistyczną na terenie DOK X. Ośmiu z nich skaza-no na karę więzienia38.
Jesienią 1931 roku w garnizonie Biała Podlaska po raz kolejny rozbito struktury komu-nistyczne (aresztowano pięciu żołnierzy 34 pp i 9 pap oraz ich łącznika). Wojskowy Sąd Okręgowy nr IX w Brześciu nad Bugiem podczas rozprawy głównej 27 października 1931 roku na karę ciężkiego więzienia skazał strzelców Piotrowskiego i Adelsztajna39. W tym samym roku zakończono także sprawę agitacji komunistycznej w 6 Pułku Strzelców Podhalańskich oraz zlikwidowano jaczejkę w 2 Pułku Piechoty Legionów w Sandomierzu (aresztowano kilku żołnierzy oraz dwóch cywilów)40. Z kolei w sierpniu 1932 roku w bial-skim garnizonie rozbito komórkę komunistyczną założoną przez kanoniera Jana Hołoda z 9 Pułku Artylerii Lekkiej41.
W garnizonie warszawskim wzmożona działalność „wojskówki” KPP przypadła na okres luty 1932–marzec1933 roku. Według komunistów, w tym okresie organizowano więcej prokomunistycznych wystąpień w koszarach oraz więcej masówek skierowanych do żoł-nierzy, poborowych i rezerwistów. Wówczas w obwodzie warszawskim miano utrzymy-wać ścisłe kontakty z 94 żołnierzami 16 formacji wojskowych42.
38 M. Krzysztofiński, Działalność Wydziałów Wojskowych Komunistycznej Partii Polski…, op.cit., s. 154.
39 AAN, KPP, sygn. 158/XII-17, t. 5, Sprawozdanie z Okręgu Siedleckiego za kwiecień–maj 1931 r., k. 11; AAN, NSW, sygn. 427/I/24, k. 11–12.
40 M. Krzysztofiński, Działalność Wydziałów Wojskowych Komunistycznej Partii Polski…, op.cit., s. 155–156.
41 Jan Hołod, ur. 21 lipca 1909 r. w Rusiłach, gm. Opole, pow. włodawskiego, woj. lubelskiego. Już przed poborem do wojska znany był policji za przynależność do KPP, organizowanie komunistycznych masówek i demonstracji oraz uderzenie policjanta, za co był karany sądownie trzymiesięcznym więzieniem. W wojsku miał złą opinię i był karany dyscyplinarnie za wystąpienia przeciwko podoficerom. Podczas II wojny światowej kontynuował swoją rewolucyjną działalność – pod pseudonimem „Kirpiczny”
dowodził 1 batalionem GL operującym m.in. w powiecie bialskim. Zginął w zasadzce żandarmerii niemieckiej pod Ostrowem Lubelskim w nocy z 5 na 6 stycznia 1944 r. Vide: AAN, NSW, sygn. 427/I/70, k. 6, 14; M. Bechta, Rewolucja, mit, bandytyzm.
Komuniści na Podlasiu w latach 1939–1944, Warszawa–Biała Podlaska, 2000, s. 147–148; E. Olszewski, Polska Partia Robotnicza na Lubelszczyźnie 1942–1948, Lublin 1979, passim; J. Wójtowicz, Na północ od Lublina, Warszawa 1966, s. 213.
42 AAN, KPP, sygn. 158/X-9, t. 17, Sprawozdanie Centralnego Wydziału Wojskowego za okres od 15 II 1932 do 15 III 1933, k. 1, 3. Vide: szerzej na temat działalności WW KPP w Obwodzie Warszawskim w latach 1927–1938: R. Spałek, Działalność Wydziału Wojskowego KPP w Warszawie i dzielnicach podmiejskich (1927–1938). Zarys problemu, w: Komuniści w międzywojennej Warszawie, E. Kowalczyk (red.), Warszawa 2014, s. 137–150; również: M. Żuławnik, Eksplozja w Cytadeli 13 października 1923 r. Przyczynek do działalności komunistów w Garnizonie Warszawa, w: Komuniści w międzywojennej Warszawie, op.cit., s. 151–174.
We wrześniu 1933 roku w garnizonie Biała Podlaska SRI DOK IX zlikwidował Wydział Wojskowy KD KPP oraz komunistyczną komórkę żołnierską 34 pp. Ujawniony został także skład wydziału wojskowego w Białej Podlaskiej. Byli to: Pinkus Musawicz, Szael Szmur, Estera Lis [we wrześniu 1939 roku współtworzyła bialski komitet wojskowo-rewolucyjny, tak zwany rewkom – przyp. P.B.], Rywka Epelbaum, Joachim Przylepa i Jan Łuć43.
Sytuacja komunistów wyraźnie się pogorszyła również w koszarach siedleckich. 28 listo-pada 1933 roku aresztowano sekretarza KZMP i członka egzekutywy OK KZMP – Hersza--Arję Finkelsztajna, który agitował za kompartią między innymi w miejscowej szkole rze-mieślniczej oraz kontaktował się z nieustalonymi podoficerami garnizonu siedleckiego44. W tym samym roku sparaliżowano także funkcjonowanie komórki WW KPP w garnizonie rzeszowskim45.
W 1935 roku żołnierze 4 pac z garnizonu łódzkiego wydali czterech żydowskich komu-nistów, którzy próbowali prowadzić w jednostce agitację komunistyczną. 18 grudnia tego ro-ku Wojskowy Sąd Okręgowy w Łodzi skazał ich na wydalenie z wojska i kary czterech lat więzienia oraz sześciu lat pozbawienia praw obywatelskich46.
Latem 1936 roku ponownie uaktywniła się „wojskówka” KPP w 9 Dywizji Piechoty.
W garnizonach okręgu siedleckiego po raz kolejny przeprowadzono tak zwaną akcję sierp-niową, związaną z obchodami Dnia Żołnierza. Takie same działania podjęto również w gar-nizonie lubelskim, zamojskim, kraśnickim i puławskim. Aktywność ta była jednak bacznie obserwowana przez kontrwywiad wojskowy47.
W latach 1936–1937 licznych aresztowań komunistów dokonano na terenie Okręgu Korpusu nr VIII (Toruń). Władze wojskowo-policyjne wpadły tam na trop komórek żołnierskich w 14 Pułku Piechoty, 64 Pułku Ułanów i szwadronie zapasowym 2 Pułku Szwoleżerów.
Łącznie aresztowano kilkudziesięciu komunistów48.
Oprócz uprawiania propagandy na terenie koszar kompartia prowadziła ożywioną działal-ność agitacyjną podczas manewrów i ćwiczeń letnich. Oddziały wojskowe często napotyka-ły na drodze przemarszu rozrzucone ulotki czy wywieszone transparenty z hasłami komu-nistycznymi. Przykładowo, latem 1933 roku podczas ćwiczeń na terenie Okręgu Korpusu nr IX ujawniono 15 przypadków rozrzucenia ulotek komunistycznych i cztery przypadki wy-wieszenia transparentów49. Rok później, 26 lipca 1934 roku, żołnierze plutonu artylerii 22 pp podczas marszu z Brześcia do Siedlec natrafili w okolicach Międzyrzeca Podlaskiego na prawie tysiąc ulotek komunistycznych, w których nawoływano do masowych strajków i de-monstracji na znak protestu przeciwko obozom koncentracyjnym50. Wówczas komuniści roz-rzucali także swoje czasopisma – „Głos Żołnierza”, „Młody Proletariusz” i „Głos Robotniczy”
43 P. Borek, Garnizon Wojska Polskiego…, op.cit., s. 158–159.
44 APS, SPS, sygn. 18, Sprawozdania Sytuacyjne Nr 1–12 za 1933 r.: Miesięczne Sprawozdanie Sytuacyjne Nr 11 za czas od 1 do 30 XI 1933 r.), k. 81–82.
45 M. Krzysztofiński, Działalność Wydziałów Wojskowych Komunistycznej Partii Polski…, op.cit., s. 157.
46 K. Czernielewski, W. Jarno, Garnizon łódzki Wojska Polskiego…, op.cit., s. 408.
47 P. Borek, Działalność KPP w garnizonie siedleckim…, op.cit., s. 59.
48 T. Wawrzyński, Materiały źródłowe do działalności…, op.cit., s. 61.
49 Ibidem, s. 62.
50 CAW, Akta 9 DP, Komunikat sytuacyjny DOK IX za miesiąc lipiec 1934 r.
– oraz wysyłali do żołnierzy 9 DP listy z propagandowymi ulotkami. W sierpniu 1934 roku (podczas przemarszu oddziałów 9 DP) w Białej Podlaskiej, Siedlcach, Radzyniu Podlaskim i Międzyrzecu Podlaskim ponownie wywieszono kapepowskie transparenty.
Władze wojskowe dokładały starań, żeby podczas manewrów żołnierze nie byli narażeni na wpływ antypaństwowej propagandy. W tym celu żandarmeria wojskowa i policja oraz władze administracyjne przeprowadzały wnikliwe rozpoznanie terenu, aby odizolować po-tencjalnych kolporterów materiałów wywrotowych. Żołnierzom nakazano oddawać swoim przełożonym ulotki i wydawnictwa o treści komunistycznej. Uczciwych znalazców moty-wowano nagrodami pieniężnymi – jeden z kanonierów 9 pal, który przekazał dowództwu znalezione ulotki komunistyczne, otrzymał nagrodę w wysokości 20 zł51.
Dowództwo 9 DP nie zapominało również o konieczności ochrony tajemnicy wojskowej podczas manewrów. Do wyznaczonych na ten czas oficerów informacyjnych poszczegól-nych pułków zwrócono się w następujący spsosób: wobec wzmożonej działalności elemen-tów wywrotowych w okresie koncentracji przypominam o obowiązku ścisłego przestrzega-nia […] rozkazu w sprawie pozostawiaprzestrzega-nia na kwaterach bez dozoru amunicji, broni i ekwipunku żołnierskiego […]. Podczas przemarszu przez osiedla obowiązkiem poszczegól-nych dowódców jest ograniczyć do minimum kontakt żołnierzy z ludnością cywilną oraz prze-strzegać, aby wiadomości o nazwie oddziałów maszerujących, o miejscach wymarszu i ce-lach marszu nie dostały się na zewnątrz52.
Władze wojskowe już od początku lat dwudziestych były świadome zagrożenia bezpie-czeństwa wewnętrznego państwa działalnością komunistów. W marcu 1923 roku dowódz-two OK nr IX uwrażliwiało oficerów podległych sobie jednostek: przy ostatnim poborze rekruta wraz z powołanymi do ćwiczeń rezerwistami dostał się spory odsetek żywiołu na wskroś rozagitowanego i zdolnego do wszystkich występków, między innymi do dezercji z bronią. Wypadki dezercji rekrutów z bronią palną i to całymi grupami już się zdarzały, to wszystko zaś w tym celu […] ażeby stworzyć podatne podłoże do komunistyczno-bolszewic-kich aspiracji53.
Inną formą przeciwdziałania komunistycznej propagandzie w wojsku były starania do-wództwa mające na celu wyeliminowanie materialnego podłoża wrogiej agitacji. Zdawano sobie sprawę, że jedną z głównych przyczyn szerzenia się agitacji komunistycznej w od-działach było słabe zaopatrzenie, wyżywienie oraz niewłaściwy stosunek podoficerów i ofi-cerów do szeregowych żołnierzy. Już w maju 1923 roku na ten ostatni punkt zwrócił uwa-gę dowódca OK nr IX, gen. Karol Schubert. Pisał, że rekruci Rusini (Ukraińcy – przyp. P.B.) w prywatnej korespondencji do rodzin skarżą się, iż są źle traktowani przez podoficerów, są bici i wyzywani. W związku z tym dowódcom poszczególnych oddziałów polecono czę-sto kontrolować sposób obchodzenia się oficerów i podoficerów z żołnierzami narodowo-ści ukraińskiej54.
51 P. Borek, Działalność KPP w podlaskich garnizonach…, op.cit., s. 71–72.
52 CAW, Akta 35 pp, sygn. I.320.35.1, Plan ochrony ćwiczeń letnich na rok 1935. Tajne. Załącznik nr 7 do L.dz. 482/tjn., k. 132.
53 CAW, DOK IX, sygn. I.371.9.8, Wsparcie nadzoru nad korespondencją żołnierzy, pismo dowództwa Okr.[ęgu] Korp.[usu]
Nr IX. L.dz. 7049/II tjn. z dnia 27 III 1923 r.
54 CAW, DOK IX, sygn. I.371.9.23, Rozkaz tajny nr 21 z 19 V 1923 r. L.10196/I O. de B.
Członkowie KPP oraz jej sympatycy często byli zaangażowani w szpiegostwo na rzecz ZSRR, a akcję wywiadowczą koncentrowali na Wojsku Polskim. Jedną z metod pozyski-wania wiadomości było angażowanie do pracy wywiadowczej młodych kobiet. Starały się one zostać kochankami ordynansów i od nich uzyskiwały informacje o składzie personal-nym oddziałów, zmianach dowódców, animozjach kadry oficerskiej oraz o życiu intympersonal-nym oficerów i ich stanie majątkowym55. Typowym przykładem działalności szpiegowskiej ko-munistów w Wojsku Polskim była sprawa Piotra Olchowika i Bazylego Jakubowicza. Ten ostatni, służąc w 79 pp w Słonimie, prowadził działalność szpiegowską na rzecz ZSRR.
Przed odejściem z wojska zwerbował na swojego zastępcę Olchowika, członka miejscowej jaczejki komunistycznej. Dane wywiadowcze Olchowik przekazywał Jakubowiczowi. Udało mu się zdobyć między innymi instrukcje wojskowe użycia ckm i rkm, mapy Słonimia i Baranowicz w skali 1:100 000, stan szeregowych i podoficerów 79 pp w Słonimiu, sygna-ły lotnicze i szkic sieci telefonicznych podczas ćwiczeń obrony przeciwlotniczej oraz pro-gram kursu dla obserwatorów i zwiadowców. Ponadto Olchowik namawiał innych żołnie-rzy do ucieczki do ZSRR56.
Informacje szpiegowskie pomagali zbierać także posłowie komunistyczni, między inny-mi poseł Wojtiuk. Wysłał on do komórki KPZU list, w którym zażądał informacji na temat kontaktów partii w wojsku, w jakich rodzajach broni służą jej członkowie, jakie urzędy znaj-dują się w Chełmie oraz w jakich gmachach się mieszczą i czy mają wartę policyjną57.
Metody zwalczania działalności komunistycznej w wojsku były przedmiotem studiów i opracowań oficerów. W aktach 65 Pułku Piechoty zachowała się praca oficera tego pułku, w której omawia on przyczyny podatności żołnierza na hasła komunistyczne (niewłaściwe zachowanie się przełożonych w stosunku do podwładnych, brak troski o stan wyżywienia i zaopatrzenia szeregowych, brak zainteresowania oficerów życiem pozasłużbowym szere-gowych, brak dyscypliny i karności w oddziałach), a także cele działalności komunistycznej w wojsku oraz sposoby jej zwalczania58.
Wojsko Polskie było również przygotowane do likwidacji ewentualnych strajków lub za-mieszek. W tym celu w każdym garnizonie opracowywano instrukcję przeciwstrajkową, któ-ra zawiektó-rała wytyczne na wypadek stktó-rajku w zakładach użyteczności publicznej, stktó-rajku ko-lejowego oraz strajku pocztowo-koko-lejowego. We wszystkich wypadkach jednostki miały służyć pomocą specjalistów oraz zmilitaryzowanych pracowników powołanych do służby wojskowej z zadaniem przejęcia nadzoru nad obiektami użyteczności publicznej, nad kole-ją i pocztą59.
Przedsięwzięcia, jakie wojsko planowało zrealizować, były niezbędne do sprawnego prze-prowadzenia mobilizacji (poczta) i koncentracji (kolej). W związku z przewidywanymi za-mieszkami co roku 1 maja w garnizonach podejmowano nadzwyczajne środki ostrożności.
55 P. Kołakowski, NKWD i GRU na ziemiach polskich w latach 1939–1945, Warszawa 2002, s. 51.
56 A. Pepłoński, Kontrwywiad II Rzeczypospolitej, Warszawa 2002, s. 290–292.
57 Archiwum Państwowe w Lublinie, Urząd Wojewódzki Lubelski – Wydział Społeczno-Polityczny, sygn. 340, Tygodniowe sprawozdanie sytuacyjne z września 1927 roku, k. 34.
58 T. Wawrzyński, Materiały źródłowe do działalności…, op.cit., s. 68–69.
59 CAW, Akta 9 DP, sygn. I.313.9.31, Ogólna instrukcja przeciwstrajkowa IX DOK z 10 V 1932 r.
Już 30 kwietnia od godziny 21.00 zarządzano pogotowie asystencyjne, które trwało do 2 ma-ja do godziny 6.00. Wówczas żołnierze otrzymywali ostrą amunicję, a żandarmeria obser-wowała wydarzenia związane z obchodami pierwszomajowymi60.
Komuniści prowadzili działalność w wojsku nawet po rozwiązaniu KPP przez Komintern.
Cały czas starano się też agitować żołnierzy, między innymi za dezercją. W niektórych przy-padkach odnosiło to zamierzony skutek61, w innych zaś doprowadzało do ujawnienia komu-nistycznych agentów62.
Podsumowanie
Antypaństwowa działalność Komunistycznej Partii Polski w Wojsku Polskim w dwudzie-stoleciu międzywojennym należała do najsłabszych ogniw pracy partyjnej. Mimo wielokrot-nych zarządzeń, apeli i starań nigdy nie przybrała ona masowego charakteru. Działalność ta odzwierciedlała obowiązującą wówczas doktrynę programową KPP, zakładającą pozyska-nie wojska do przygotowywanej rewolucji, w co szczerze wierzyli prowadzący w wojsku działalność szpiegowską członkowie KPP (a także KPZU i KPZB). Słabość „wojskówki”
KPP wynikała głównie z faktu, że wojsko mimo wszystko było społecznością zamkniętą i że w ciągu dwóch lat wymieniał się cały stan osobowy żołnierzy. Pełniący służbę w armii byli kontrolowani zarówno przez kadrę dowódczą, jak i przez kontrwywiad wojskowy. W tej sytuacji nieliczne jaczejki oraz ich członkowie lub sympatycy komunizmu w poszczegól-nych jednostkach byli dość szybko demaskowani. Ponadto nie można zapominać, że odro-dzone Wojsko Polskie w okresie międzywojennym cieszyło się wielkim autorytetem, co rów-nież miało niebagatelny wpływ na trudności związane z agitacją komunistyczną.
Antypaństwowa, wywrotowa działalność KPP w Wojsku Polskim była prowadzona we-dług wzorców sowieckich i z inicjatywy organów wywiadu Związku Sowieckiego. Miała doprowadzić do obniżenia w jak największym stopniu zdolności obronnych II Rzeczypospolitej i przygotować armię do wybuchu rewolucji. Postawa członków KPP prowadzących w woj-sku działalność szpiegowską wynikała z powszechnego wówczas przekonania, że ZSRR ja-ko ojczyzna światowego proletariatu wymaga szczególnej ochrony przez dążącymi do ja- kon-frontacji z nim pozostałymi państwami, zwłaszcza zaś z „białą” Polską.
60 Komendanci garnizonów według własnego uznania i w zależności od warunków mogli w tym czasie zabronić szeregowym opuszczania koszar.
61 W nocy z 19 na 20 września 1938 r. z 34 pp zdezerterowało dwóch strzelców, prawdopodobnie do ZSRR. CAW, Akta 9 DP, sygn. I.313.9.31, Sprawozdanie z ochrony koncentracji ćwiczeń letnich w okresie 22 VIII do 22 IX 1938 r.
L.dz. 1439/Tjn.
62 Tak było na przykład podczas ćwiczeń międzydywizyjnych z udziałem 9 DP na Wołyniu, gdzie w miejscowości Karpiłówka (powiat Sarny) miejscowy agent komunistyczny kilkakrotnie namawiał strzelca 22 pp (Białorusina) do dezercji do ZSRR. Ten jednak zameldował o wszystkim swoim przełożonym i pomógł w schwytaniu agenta. CAW, Akta 9 DP, sygn. I.313.9.31, Półroczne sprawozdanie sytuacyjne sporządzone przez 22 pp o stanie moralnym wojska oraz innych zdarzeń wewnętrznych Sił Zbrojnych za czas od 1 IV–30 IX 1938 r.
n