3. CHARAKTERYSTYKA PRZEMYSŁU CHEMICZNEGO W POLSCE
3.1. P RZEMYSŁ CHEMICZNY A BEZPIECZEŃSTWO PRACY I OCHRONA ŚRODOWISKA
Przemysł chemiczny należy do niebezpiecznych gałęzi produkcji, co pociąga za sobą konieczność przestrzegania odpowiednich środków ostrożności. Główne zagrożenia wynikają z manipulowania materiałami łatwopalnymi, wybuchowymi lub toksycznymi, gazami sprężonymi, tlenem i silnymi utleniaczami. Poza tym zachodzi niebezpieczeństwo związane z eksploatacją maszyn oraz transportem materiałów i urządzeń, hałasem i zmniejszeniem widoczności przez opary i pyły. Potencjalne zagrożenia wymuszają wyraźne oznakowanie rurociągów i zaworów dla uniknięcia wypadków wynikających z pomyłek. Dotyczy to również chemikaliów do transportu, które powinny być oznakowane za pomocą piktogramów wskazujących na najważniejsze cechy niebezpieczne tych materiałów.
Zagadnienia bezpieczeństwa i higieny pracy nie dadzą się oddzielić od technologii produkcji, bowiem istotny wpływ na nie ma właściwa lokalizacja, odpowiednie rozmieszczenie obiektów zakładu i respektowanie wymogów bezpieczeństwa pracy przy projektowaniu instalacji i zakładów przemysłu chemicznego. Warto tu wspomnieć, że aparatura stanowi podstawowy element oddziału produkcyjnego, do którego dostosowuje się budynki. Instalacje wytwarzające masowo ciężkie chemikalia lokuje się w halach, wyposażonych w dźwigi do ustawiania aparatury i do transportu materiałów. Piętrowe budynki wykorzystuje się przy złożonych procesach produkcyjnych, wykorzystując wówczas jako środek transportu ruch grawitacyjny materiałów dostarczanych na najwyższe piętro. Wiele instalacji może być ustawionych tylko z częściową obudową, a w przypadkach dużych aparatów nawet zupełnie bez budynków na otwartej przestrzeni. W budynkach wówczas lokuje się tylko niektóre maszyny (sprężarki, pompy) i aparaturę kontrolno-pomiarową. Ze względu na duży udział kosztów budynków w kosztach budowy zakładu przemysłowego jest to bardzo efektywna droga obniżania kosztów inwestycyjnych. Liczba oddziałów produkcyjnych w jednym zakładzie chemicznym waha się od jednego lub kilku, a nawet kilkuset.
6 Strategia dla przemysłu chemicznego w Polsce do 2010 r., Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Skarbu Państwa, Warszawa 2002, [http://www.mg.gov.pl/Programy/Programy+gospodarcze/Strategia+dla+przemyslu+chemicznego+w+Polsce+do+2010+r.htm], [Data wejścia: 30.05.2007].
7 http://www.pipc.org.pl/ida/2, [Data wejścia: 30.11.2014].
Charakterystyka przemysłu chemicznego w Polsce
Powstawanie tak wielkiej ilości wiąże się z możliwością pełnego wykorzystania surowców oraz produktów pośrednich i ubocznych. Poszczególne oddziały połączone są ze sobą siecią dróg, transporterów i rurociągów. Do niezbyt odległych transportów surowców mineralnych, węgla itp., używa się często kolejek linowych, a do dalekiego transportu – specjalnych wagonów samowyładowczych. Do transportu cieczy używa się cystern samochodowych i kolejowych. Dla materiałów masowych szczególnie korzystny jest transport wodny. Obok oddziałów produkcyjnych w skład zakładu wchodzą liczne oddziały pomocnicze. Do najważniejszych można zaliczyć: siłownie, stacje przygotowania wody, oczyszczania ścieków, warsztaty mechaniczne, elektryczne i precyzyjne, laboratoria ruchowe i badawcze oraz biura projektowe i konstrukcyjne [J. Kępiński , 1974]. Należy dodatkowo podkreślić, że mechanizacja i automatyzacja procesów produkcyjnych to często jedyna droga uniknięcia zagrożenia wynikającego z wypadków i awarii.
Szerzej zagadnienie awarii i bezpieczeństwa pracy opisano w suplemencie do niniejszej pracy w punkcie 2.7.
Przemysł chemiczny należy do gałęzi przemysłu o dużym potencjalnym zagrożeniu dla środowiska. Z wydobywaniem surowców mineralnych łączą się niekorzystne zjawiska i szkody krajobrazowe (hałdy, zapadliska, obniżenie poziomu wód gruntowych, zanieczyszczenie wód powierzchniowych, zapylenie).
Przemysł ten obok przemysłu papierniczego i hutnictwa stanowi najbardziej wodochłonną gałąź przemysłu.
Ścieki z zakładów chemicznych stanowią ilościowo jedną z największych pozycji bilansu ścieków i są niezwykle zróżnicowane co do składu i zawierają często składniki toksyczne lub oddziałujące w inny sposób niekorzystnie na odbiorniki wodne. Gazy odlotowe z zakładów przemysłu chemicznego zawierają obok pyłów również toksyczne składniki, takie jak mgły kwasów, dwutlenki siarki, tlenki azotu, amoniak, chlor, siarkowodór, dwusiarczek węgla, merkaptany oraz pary i mgły substancji organicznych. Pośrednio przemysł chemiczny często niekorzystnie oddziałuje na inne działy gospodarki narodowej. Tak np. z chemizacją rolnictwa (stosowanie nawozów sztucznych i pestycydów) wiąże się zanieczyszczenie wód powierzchniowych pozostałościami nawozów: fosforanami, azotanami i chlorkami oraz pestycydów. Te ostanie mogą ponadto, jak np. DDT, akumulować się w organizmach ludzkich i zwierzęcych i osiągać poziom szkodliwy dla zdrowia. Wreszcie wprowadzenie trwałych opakowań z tworzyw sztucznych potęguje trudności związane z zaśmiecaniem miast i szlaków komunikacyjnych. Oddziaływanie przemysłu chemicznego na powietrze, wodę oraz gospodarkę odpadami w ujęciu statystycznym w latach 2001 – 2012 przedstawiono w suplemencie w punkcie 2.8.
W dzisiejszych czasach podstawowym narzędziem regulującym i kontrolującym prawidłowe funkcjonowanie rzeczywistości są przepisy prawne i odpowiednie do nich akty wykonawcze. W oparciu o ten system działają wszystkie podmioty w kraju, w tym również branża chemiczna. Ostatnich kilka lat było okresem intensywnych zmian prawa krajowego. Zjawisko to wynikało głównie z przemian gospodarczych oraz faktu wstąpienia Polski w struktury Unii Europejskiej. Większość zakładów chemicznych była i w dalszym ciągu jest aktywnie włączona w procesy zmian legislacyjnych dotyczących ochrony środowiska [PIPCH, Raport roczny 2004]. Realizacja niektórych z nich wymaga od zakładów dużego wysiłku, który nie zawsze gwarantuje ich dotrzymanie, stanowiąc swoistą barierę w funkcjonowaniu. Zgodnie z prawem każdy podmiot gospodarczy (za wyjątkiem zwolnień zawartych w prawie ochrony środowiska, ustawie o odpadach i prawie wodnym) w celu prowadzenia działalności gospodarczej zobowiązany jest posiadać następujące pozwolenia:
− pozwolenie na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,
− pozwolenie wodnoprawne na pobór wód powierzchniowych lub podziemnych,
− pozwolenie wodnoprawne na wprowadzanie ścieków do wód lub ziemi,
− pozwolenia na odprowadzanie ścieków zawierających substancje szkodliwe do urządzeń kanalizacyjnych,
− pozwolenie na wytwarzanie odpadów lub decyzję zatwierdzającą program gospodarki odpadami niebezpiecznymi oraz/lub potwierdzenie przedłożenia informacji o wytwarzanych odpadach oraz sposobach gospodarowania wytworzonymi odpadami
− lub pozwolenie zintegrowane (obejmujące powyższe zezwolenia).
Wyżej wymienione pozwolenia wydawane są na czas określony. Najkrótsze terminy w większości dotyczą decyzji na emisję zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego. Pozwolenia na pobór wody oraz na odprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi mają terminy ważności nieprzekraczające 10 lat. Decyzje na odprowadzanie ścieków do urządzeń kanalizacyjnych lub na emisję hałasu są zwykle bezterminowe.
Wszelkiego typu dokumenty odpadowe (m.in. pozwolenia na wytwarzanie, odbiór, transport, odzysk i unieszkodliwianie odpadów niebezpiecznych i innych niż niebezpieczne, instrukcje eksploatacji stanowisk itp.) są wydawane zarówno z krótkimi jak i z długimi terminami obowiązywania lub też bezterminowo [PIPCH, Raport roczny 2003]. W 2004 firmy miały problem głównie z uzyskaniem pozwoleń administracyjnych wynikających z decyzji na odprowadzanie ścieków, z decyzji o dopuszczalnej emisji zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego oraz z dostosowaniem eksploatowanych składowisk do nowych przepisów [PIPCH, Raport roczny 2004].
W związku z akcesją Polski do Unii Europejskiej przedsiębiorstwa chemiczne musiały przystosować się do wymogów wspólnoty. Jedynie 15% (tj. 5,7 na 38) ankietowanych przez PIPC zakładów spełniała owe obowiązki, realizując programy dostosowawcze. Po wdrożeniu wszystkich regulacji unijnych, aż 17%
ankietowanych firm będzie zmuszona zamknąć produkcję pewnych wyrobów (dotyczy to m.in. niektórych procesów produkcji chloru, plastyfikatorów cynoorganicznych czy ziem bielących) [PIPCH, Raport roczny 2004]. Dodatkowo do końca 2006 roku około 127 przedsiębiorstw chemicznych musiało dostosować się do przepisów ustawy Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz.627 z późniejszymi zmianami; tytuł III, dział IV, rozdział 4), transponujących wymogi Dyrektywy 96/61/WE w sprawie zintegrowanego zapobiegania i kontroli zanieczyszczeń (IPPC). Oznacza to, że do końca grudnia 2006 roku zakłady musiały posiadać pozwolenie zintegrowane. W świetle prawa uzyskanie pozwolenia jest równoznaczne z pełnym rozpoznaniem szeroko pojętych oddziaływań na środowisko i z panowaniem nad procesami produkcyjnymi w celu systematycznej redukcji emisji zanieczyszczeń – przy zastosowaniu najnowszych osiągnięć technologicznych, kodyfikowanych w postaci wytycznych dla tak zwanych Najlepszych Dostępnych Technik (ang.BAT – Best Available Techniques). Do głównych instalacji wymagające pozwolenia w przemyśle chemicznym należą: instalacje do wytwarzania, przy zastosowaniu procesów chemicznych, podstawowych produktów i półproduktów chemii organicznej; instalacje do wytwarzania, przy zastosowaniu procesów chemicznych, podstawowych produktów i półproduktów chemii nieorganicznej; instalacje do wytwarzania, przy zastosowaniu procesów chemicznych, nawozów sztucznych na bazie fosforu, azotu lub potasu. Według stanu na maj 2006 roku w wykazie firm posiadających pozwolenie zintegrowane, zarejestrowanych w Ministerstwie Środowiska znalazło się 37 firm. Co oznacza, że do tego czasu swój obowiązek wypełniło tylko około 29% zakładów przemysłu chemicznego8.
Do 16 października 2005 roku kolejnym wyzwanie dla przedsiębiorstw było skreślenie z tzw. „Listy 80”, czyli „Listy 80 zakładów najbardziej uciążliwych dla środowiska w skali kraju” ogłoszonej przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w styczniu 1990r. Wykaz zakładów na liście został sporządzony w wyniku współpracy Inspekcji Ochrony Środowiska i wydziałów ochrony środowiska urzędów wojewódzkich. Wyboru dokonano m.in. na podstawie: wielokrotności przekroczeń zanieczyszczeń wprowadzanych do środowiska w stosunku do norm, stopnia koncentracji uciążliwości, zasięgu negatywnego oddziaływania w szczególności na obszary wyróżniające się gęstością zaludnienia, wybitnymi walorami przyrodniczymi. Podjęcie działań w stosunku do zakładów umieszczonych na tej liście stanowiło realizację jednego z najistotniejszych elementów Polityki Ekologicznej Państwa, jakim była wówczas szybka likwidacja ekstremalnych zagrożeń środowiska. „Lista 80” była przez cały ten okres prowadzona przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska i nie była dokumentem ostatecznym lub zamkniętym. Ogółem od chwili utworzenia „Listy 80” do końca 2004 r. skreślono z niej 57 zakładów, w tym 41 zakładów, które poprzez realizację szeregu zadań dostosowały swoją działalność do zgodności z wymogami ochrony środowiska oraz 16 zakładów w trybie warunkowym, po podjęciu przez nie realizacji przedsięwzięć zawartych w wynegocjowanych programach dostosowawczych. Według stanu na koniec 2004 r. na „Liście 80” znajdowały się 34 zakłady. 16 października 2005r. Minister Środowiska podjął - na wniosek Głównego Inspektora Ochrony Środowiska - decyzję o zakończeniu funkcjonowania „Listy 80” i szczególnego nadzoru Głównego Inspektora nad zakładami umieszczonymi na liście9, 10.
W 2002 roku przedsiębiorstwa uważały, że uregulowania prawne związane z ochroną środowiska mają w dalszym ciągu szereg wad, a nawet sama interpretacja prawa środowiskowego może sprawiać trudności. W dalszym ciągu najczęściej wymienianymi przepisami, które utrudniają funkcjonowanie zakładów lub powodują nadmierne koszty, są przepisy ustawy o odpadach i system opłat za gospodarcze
8 Szczegółowy zakres instalacji określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 lipca 2002 r. w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości.
9 Lista 80 15 lat funkcjonowania, WIOŚ Kraków 2006, [http://www.krakow.pios.gov.pl/pobierz/2006/050106.htm], [Data wejścia: 09.08.2007].
10„Lista 80” 1990-2005. Cele – realizacja – efekty, Główny Inspektor Ochrony Środowiska, Biuletyn Ministerialny 11/28/05, [www.ekoportal.pl/sep/cms/export/sites/default/artykuly/tekstyartykulow/lista80.pdf], [Data wejścia: 09.08.2007].
Charakterystyka przemysłu chemicznego w Polsce
korzystanie ze środowiska, a szczególnie korzystanie z wód i opłaty za emisję gazów i pyłów do atmosfery, ustawy o opakowaniach oraz zapisy ustawy POŚ (wraz z aktami wykonawczymi) wprowadzające obowiązek uzyskiwania przez operatorów instalacji pozwoleń zintegrowanych [PIPCH, Raport środowiskowy 2002].
Dodatkowo przynależność do UE wymusza na polskich przedsiębiorstwach dostosowywanie się i udział w europejskiej polityce ochrony środowiska. Przykładem może mogą być [Lubiewa-Wieleżyński W., Majchrzak J., 2010]:
1. Europejski Rejestr Uwalniania i Transferu zanieczyszczeń (PRTR), w ramach którego kraje członkowskie zobowiązane są do stworzenia bazy danych dostępnej w Internecie, gdzie muszą raportować emisje do powietrza, dane dotyczące ścieków i odpadów. W ten sposób powszechna, publiczna prezentacja poziomu oddziaływania na środowisko staje się istotnym elementem oraz ma wpływ na konkurencję.
2. Polityka klimatyczna, której filarem jest Europejski System Handlu Emisjami (EU ETS). System zakłada płatność przez emitentów za wyemitowane gazy cieplarniane. Do 2013 roku poziom darmowej emisji wyznaczany był na podstawie wcześniejszej emisji z danej instalacji. Jednak od 2013 roku poziom ten jest wyznaczany na podstawie średniej z 10% najbardziej efektywnych instalacji danego typu w UE, a za emisje przekraczające ten poziom trzeba zapłacić. Założeniem ETS jest skłonienie emitentów do wprowadzania bardziej wydajnych pod względem emisyjnym technologii oraz stosowanie niskoemisyjnych paliw.
3. Unijna polityka dotycząca odpadów – mająca na celu minimalizację negatywnego wpływu odpadów i gospodarki nimi na środowisko naturalne oraz optymalizację zużycia zasobów naturalnych. Nowością jest również wprowadzenie odpowiedzialności producenta za produkt, po jego technicznej śmierci oraz nacisk przekształcania odpadów w energię.
4. REACH – pakiet legislacyjny składający się na Rozporządzenie REACH zakładający obowiązkową rejestrację substancji chemicznych, ocenę dokumentacji technicznej oraz ocenę substancji, udzielanie zezwoleń na wykorzystanie substancji do produkcji i obrotu spowoduje przegrupowanie w stosowanych związkach i produktach, wymuszając stosowanie zamienników. Obowiązek ten, nałożony przez organy Unii Europejskiej dotyczy każdej firmy będącej częścią składową łańcucha dostaw substancji chemicznych na wspólnym rynku europejskim, a więc dotyczy producentów środków chemicznych, importerów substancji oraz firm handlowych.
System REACH wpisuje się w zasadę bezpiecznego stosowania substancji chemicznych eliminującej lub przynajmniej mocno ograniczającej szkodliwe ich oddziaływanie na człowieka i środowisko. Zgodnie z zasadą „lepiej zapobiegać, niż naprawiać” podstawowym warunkiem bezpiecznego stosowania substancji chemicznych jest posiadanie wiedzy o zagrożeniach przed rozpoczęciem stosowania substancji chemicznych i obowiązkiem tym obarczono firmy wprowadzające substancje do obrotu w ilości powyżej 1 tony rocznie.
W Polsce używa się około 30 tyś. tego typu substancji11. Dodatkowo, substancje wprowadzane w znacznych ilościach do obrotu (powyżej 100 ton) oraz takie, które uznane są za niebezpieczne podlegają procedurze rozszerzonej polegającej na ocenie, tzw. Ewaluacji, oddziaływania danej substancji na człowieka i środowisko przez kompetentne organy władzy państw UE. Dotyczy to ok. 5 tyś substancji w Polsce. Z kolei wszystkie substancje wzbudzające szczególne obawy lub uznane za niebezpieczne będą podlegały zakazowi produkcji i stosowania, lub w szczególnie uzasadnionych przypadkach będą dozwolone do użycia i obrotu tylko na czas określony. olska Izba Przemysłu Chemicznego, rozważając w 2005 r. skutki wprowadzenia systemu REACH w Polsce zwracała uwagę na bardzo wysokie koszty gospodarczo-społeczne zwłaszcza dla firm małych i średnich. Koszty bezpośrednie oszacowano na poziomie 344-416 mln euro, w zależności od przyjętego scenariusza rejestracji substancji. Według szacunków, w dużych przedsiębiorstwach mogło dojść do obniżenia zatrudnienia o ok. 3%, w małych nawet o 30%. W wielu przypadkach, szczególnie jeśli profil produkcji nie jest zróżnicowany mówiło się nawet o zamykaniu całych przedsiębiorstw. Podobnie w przypadku kosztów produkcji. Jeżeli dla dużych przedsiębiorstw szacunkowy wzrost kosztów produkcji wynosił od 0,1% do 1,38% to w przypadku małych przedsiębiorstw mówiło się o poziomie nawet ponad 80% [PIPCH, Raport środowiskowy 2005]. Dodatkowo przewidywało się, że utrudnienia i znaczny wzrost kosztów przy rejestracji substancji pochodzących spoza obszaru UE może spowodować, że wiele przedsiębiorstw będzie musiało zrezygnować z ich zakupu zmniejszając skalę swojej działalności lub zmieniając jej profil.
11 Bezpieczeństwo Chemiczne, [http://www.wsse.gda.pl/index.php?id=444], [Data wejścia: 07.07.2013].
Przepisy prawne zobowiązują przedsiębiorstwa przemysłu chemicznego do ochrony środowiska naturalnego, również poprzez egzekwowanie różnego rodzaju opłat. W konsekwencji ochrona środowiska staje się obszarem działalności związanej z ponoszeniem przez firmy określonych kosztów wynikających zarówno z uiszczanych opłat za korzystanie ze środowiska, ponoszeniem kar, dokonywaniem inwestycji prośrodowiskowych oraz nakładów na innowacje obniżające oddziaływanie środowiskowe. Koszty te stanowią znaczny składnik w generalnej strukturze wydatków przedsiębiorstwa. Nakłady na innowacje, koszty ochrony środowiska oraz nakłady na inwestycje prośrodowiskowe w ujęciu statystycznym przedstawiono w suplemencie do niniejszej pracy odpowiednio w punktach: 1.6, 1.9, 1.10.
Ostatecznie warto dodać, że mimo znaczących zmian w traktowaniu problemu ekologicznego przez firmy chemiczne oraz ograniczanie skutków środowiskowych produkcji „u źródła”, przemysł chemiczny jest nadal jednym z sektorów, które są najgorzej oceniane przez społeczeństwo w zakresie potencjalnego ryzyka dla ludzi i środowiska [Koszarek M., Szultka S., 2007]. Dlatego też szkodliwość środowiskowa przedsiębiorstw szczególnie uciążliwych, jej wpływ na ekonomikę produkcji oraz budowanie niekorzystnego wizerunku społecznego to problem, którego skalę przedsiębiorstwa te muszą minimalizować w walce o swój byt.