S YSTEMY ZARZĄDZANIA ORAZ PROGRAMY ZWIĄZANE Z OCHRONĄ ŚRODOWISKA W PRZEMYŚLE CHEMICZNYM

Przemysł chemiczny jest jedną z gałęzi przemysłu przetwórczego, w której można znaleźć prawie wszystkie rodzaje systemów zarządzania, a ich wymagania realizowane są prawie w każdym etapie wytwarzania, magazynowania, dystrybucji i handlu chemikaliami. Warto podkreślić, że wdrożenie jakiegokolwiek z systemów zarządzania, nie jest obowiązkowe, lecz jest to działanie dobrowolne. Niemniej jednak, wysoka konkurencja i naciski ze strony klientów sprawiają, że coraz częściej przedsiębiorstwa, stają przed koniecznością zbudowania takich systemów. W branży tej systemy zarządzania są często również narzędziem służącym poprawie ochrony zdrowia, ochrony środowiska i bezpieczeństwa (tzw. HSE – Health, Safety, Environment). Obecnie do najważniejszych systemów zarządzania w branży chemicznej należą: ISO 9000, ISO 14001, ISO 18000, Wewnętrzny System Kontroli (WSK), EMAS (Eco-Management and Audit Scheme), Dobra Praktyka Produkcyjna (GMP), Dobra Praktyka Higieniczna (GHP), Program Odpowiedzialność i Troska (Responsible and Care), System Pomocy w Transporcie Materiałów Niebezpiecznych.

Niezmiennie największą popularnością w Polsce cieszy się System Zarządzania Jakością wg normy ISO serii 9000. Uważa się, że posiadanie certyfikatu tej normy daje gwarancję klientowi, że dostarczane przez zakład produkty są zgodne z jego wymogami. System ten jest uniwersalnym sposobem doprowadzenia firmy do najlepszego zarządzania, opartego na ciągłym doskonaleniu i orientacji na klienta [Jasiulewicz-Kaczmarek M., 2014].

Kolejnym systemem, który cieszy się dużym powodzeniem w przemyśle chemicznym, jest System Zarządzania Środowiskowego według norm ISO 14001. System ten umożliwia firmie opracowanie i wdrożenie polityki środowiskowej z uwzględnieniem wymogów prawnych. Wprowadzenie go pozwala zredukować oddziaływanie firmy na środowisko, doskonalić sprawność operacyjną, zidentyfikować możliwości redukcji kosztów oraz budować pozytywny wizerunek firmy w oczach klientów, instytucji państwowych i właścicieli. Dużym powodzeniem cieszy się również integracja systemów ISO 9000 i ISO 14001 [Walker, T. McAleer, M., 2014]. E. Jastrzębska pisze, że ”Integracja systemów zarządzania ma na celu współdziałanie różnych elementów zarządzania, aby rezultat tego zarządzania był lepszy i osiągnięty mniejszymi nakładami w stosunku do efektów osiągniętych w wyniku niezależnego działania każdego z systemów” [Jastrzębska E., 2004]. O integracji systemu zarządzania środowiskiem i jakością można mówić, na co najmniej trzech poziomach: polityki, procesów i dokumentacji [Jasiulewicz-Kaczmarek M., Misztal A.

2014]. Pierwszy polega na formułowaniu jednej polityki rozwoju przedsiębiorstwa uwzględniającej zarówno aspekty jakości jak i ochrony środowiska. Drugi na znajdowaniu najlepszych rozwiązań w zakresie poszczególnych obszarów działalności przedsiębiorstwa. Wreszcie trzeci na zmniejszeniu liczby procedur, instrukcji oraz zapisów przez jednoczesne uwzględnienie w nich aspektów zarządzania jakością i środowiskiem, a także ujednolicenie formy tych dokumentów, sposób ich wdrażania, zatwierdzania i nadzorowania [Jastrzębska E., 2004; Borys T.; Rogala P., 2012]. E. Jastrzębska przeprowadziła analizę

Charakterystyka przemysłu chemicznego w Polsce

kosztów i korzyści wdrażania systemu zintegrowanego na przykładzie trzech przedsiębiorstw branży chemii nieorganicznej: Inowrocławskich Zakładów Chemicznych Soda Mątwy S.A, Zakładów Chemicznych Rudniki S.A. w Rudnikach oraz Vitrosilicon S.A. w Iłowej. Na pytanie czy zintegrowany system przyniósł spodziewane korzyści badane firmy odpowiedziały twierdząco, przy czym dwie podkreśliły, że był to warunek dalszej współpracy ze strony klientów. Wśród korzyści wdrożenia zintegrowanego systemu zarządzania, ocenionych przez badane firmy pod względem ważności w skali od 1 do 3, z oceną 3 i co najmniej dwukrotnym wskazaniu znalazły się: zwiększenie wiarygodności firmy, dostosowanie do wymogów rynku i odbiorców oraz spójność wewnętrzna firmy. Dodatkowo stwierdzono, że zintegrowane systemy zarządzania dają efekty synergiczne, a koszty związane z integracją systemów są niższe od uzyskanych korzyści ekonomicznych, organizacyjnych i społecznych [Jastrzębska E., 2004].

Sporym zainteresowaniem w przemyśle chemicznym cieszy się również System Zarządzania Bezpieczeństwem OHSAS serii 18000. Przedsiębiorstwa stosując się do zasad tego systemu, podnoszą poziom bezpieczeństwa i higieny pracy, co ułatwia im dostosowanie się do przepisów prawa w tym zakresie [PIPCH, Raport środowiskowy 2005].

Kolejny system to Wewnętrzny System Kontroli (WSK), który jest jednym z elementów systemu zapewniającego bezpieczeństwo międzynarodowe. Zapobiega niekontrolowanemu transferowi towarów, technologii i usług o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa¹². Zasady Wewnętrznego Systemu Kontroli reguluje Europejska Norma, przyjęta w Polsce jako PN-N 19001¹³. Firma biorąca udział w obrocie międzynarodowym towarami o znaczeniu strategicznym ma ustawowy obowiązek zaprojektowania, opracowania i wdrożenia Wewnętrznego Systemu Kontroli, aby upewnić się, że jej działalność eksportowa i importowa nie narusza przepisów prawnych ani międzynarodowych porozumień i zobowiązań w zakresie kontroli eksportu¹⁴[Kwintowski A., 2012].

System Ekozarządzania i Audytu jest instrumentem potwierdzającym ciągłe doskonalenie efektywności ekologicznej (środowiskowej) w organizacjach. Standardem, określającym wymogi systemu zarządzania środowiskowego, zaadoptowanym przez EMAS jest norma ISO 14001. Organizacje zarejestrowane w EMAS są w pełni zgodne z prawem, posiadają funkcjonujący system zarządzania środowiska oraz komunikują swoje efekty działalności środowiskowej poprzez publikowanie niezależnie zweryfikowanej deklaracji środowiskowej¹⁵. Zasady funkcjonowania EMAS i jego kryteria określa Rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej, a w Polsce instytucje właściwe do wykonania zadań wynikających z tych przepisów określa Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarządzania i auditu EMAS (Dz.U.04.70.631).

System Dobrej Praktyki Produkcyjnej (GMP) swym zakresem obejmuje wszystkie obszary produkcji żywności, zaczynając od surowców (chemikalia), przez przetwórstwo, produkcję, kontrole populacji szkodników, działania związane z personelem, szkolenia, czy dystrybucję wyrobów gotowych i surowców dla przemysłu spożywczego¹⁶.

System Dobrej Praktyki Higienicznej (GHP) to szereg działań, które muszą zostać podjęte, oraz warunki higieniczne, które muszą być spełnione na wszystkich etapach produkcji i obrotu żywnością oraz surowcami dla przemysłu chemicznego (magazynowanie, transport), aby zapewnić bezpieczeństwo żywności, a także opakowań przeznaczonych do kontaktu z żywnością¹⁷.

Ostatecznie w osiąganiu satysfakcjonujących wyników ekonomicznych z głęboką troską o otoczenie społeczne i środowisko naturalne, branży chemicznej pomaga realizacja międzynarodowego Programu Odpowiedzialność i Troska „Responsible and Care ”, który od szeregu lat stał się wyrazem głębokiego, dobrowolnego zaangażowania światowej branży chemicznej w efektywne działania, zapewniające realizację zasad ekoetyki, poprawę warunków pracy, wzrost bezpieczeństwa funkcjonowania instalacji wytwórczych oraz stały kontakt z otoczeniem. Program „Responsible Care” (RC) w Polsce znany pod nazwą

12 http://www.iso.org.pl/pn-n-19001, [Data wejścia: 30.11.2014].

13 Norma PN-N-19001:2006 Wewnętrzny System Kontroli. Wymagania.

14 Systemy zarządzania, a przemysł chemiczny, Chemical Review Online, luty 2007,[ http://chemical.pl/artykuly/chemical-review/7416/systemy-zarzadzania-a-przemysl-chemiczny-czesc-i.html], [Data wejścia: 30.03.2008].

15 Systemy zarządzania, a przemysł chemiczny, Chemical Review Online, luty 2007, [http://chemical.pl/artykuly/chemical-review/7416/systemy-zarzadzania-a-przemysl-chemiczny-czesc-i.html], Data wejścia: 30.03.2008].

16 Systemy zarządzania, a przemysł chemiczny, Chemical Review Online, luty 2007, [http://chemical.pl/artykuly/chemical-review/7416/systemy-zarzadzania-a-przemysl-chemiczny-czesc-i.html], Data wejścia: 30.03.2008].

17 Systemy zarządzania, a przemysł chemiczny, Chemical Review Online, luty 2007, [http://chemical.pl/artykuly/chemical-review/7416/systemy-zarzadzania-a-przemysl-chemiczny-czesc-i.html], Data wejścia: 30.03.2008].

„Odpowiedzialność i Troska” został zainicjowany przez Kanadyjskie Stowarzyszenie Przemysłu Chemicznego w 1984 r. W Europie centralnym ośrodkiem promocji i koordynacji programu jest Europejska Rada Przemysłu Chemicznego CEFIC z siedzibą w Brukseli. W Polsce bezpośredni nadzór nad jego realizacją pełni Polska Izba Przemysłu Chemicznego, która promocję, wytyczanie kierunków działania oraz nadzór merytoryczny powierzyła Kapitule Programu "Odpowiedzialność i Troska"¹⁸. Podstawą programu RC był „Total Quality Management”, a więc system zarządzania zapewniający wysoką jakość we wszystkich aspektach działalności przedsiębiorstwa, zarówno w sferze produkcyjnej jak i nieprodukcyjnej.

Głównym celem programu było zmniejszenie oddziaływania przemysłu chemicznego na środowisko naturalne, wzrost bezpieczeństwa stosowanych procesów wytwórczych oraz prewencyjne zarządzanie systemem zdrowia. Obecnie program jest globalnym dobrowolnym działaniem światowego przemysłu chemicznego na rzecz środowiska oraz podporządkowania się przepisom dotyczącym jakości wyrobów i ograniczenie emisji substancji szkodliwych¹⁹. Ponadto program promuje wzajemną pomoc i współpracę wśród realizatorów ruchu, której nadrzędnym celem jest rozwój dobrych praktyk zarządzania, przyczyniających się do poprawy działalności, komunikacji ze społeczeństwem oraz odpowiedzialności za wytwarzane wyroby [PIPCH, Raport roczny 2003]. B. Caswell mówi wręcz o narodzinach nowej etyki na scenie biznesu wraz z zapoczątkowaniem programu RC. Różnice w „mentalności biznesu” wywołane przez ten program przedstawia Tabela 2 [Caswell B., 2003].

Tabela 2. Responsable & Care – nowa etyka [źródło: B. Caswell, Pollutant Release and Transfer Registries Perspectives of the Canadian Chemical Industry, Sao Paulo, Canadian Chemical Producers’ Association, Brazil 2003].

Dawna etyka (former ethic) Etyka Odpowiedzialności i Troski (Responable Care Ethic)

− rób to co wymaga prawo postępuj właściwie (wychodź poza prawo)

− obowiązkowe ograniczenia produktowe zarządzanie cyklem życia produktu

− ignorowanie obaw społecznych szukanie i odwoływanie się do obaw społecznych

− zakładanie nieszkodliwości produktu podejście zapobiegawcze

− przekazywanie informacji o niebezpieczeństwie tylko w przypadku konieczności

społeczeństwo i pracownicy mają prawo wiedzieć wszystko

− defensywne nastawienie do nowych przepisów przodowanie w procesach ukierunkowanych na

realizację polityki społecznej

− każde przedsiębiorstwo dla siebie samego wzajemne wsparcie, wywieranie nacisku

− minimalizm działań, podejmowanie decyzji w oparciu o wymagania prawne

podejmowanie decyzji na podstawie powyższego

Systematyzując, można powiedzieć, że system RC jest skoncentrowany na działaniach, a jego celami są: ulepszenie procesów chemicznych, wzmożenie szkoleń i procedur, redukcja odpadów, szkodliwych emisji, zmniejszenie wypadkowości i zapobieganie nieprzewidzianym incydentom, skuteczna komunikacja i dialog, zwiększenie zaangażowania i wpływu opinii publicznej [Jabłoński J., 1999].

Program przedmiotowy systemu RC jest sprecyzowany przez sześć kodeksów praktycznego zarządzania i sprowadza się do: sposobów postępowania (zarządzania) z produktem w całym cyklu jego życia, świadomej komunikacji (w tym za społecznością lokalną) i reagowania w nagłych przypadkach, zapewnienia bezpieczeństwa procesów transportowych, zapewnienia zdrowia pracowników, zapewnienia bezpieczeństwa pracowników, zapobiegania zanieczyszczeniu środowiska [Jabłoński J., 1999] W obecnie lansowanym modelu struktura zintegrowanego systemu zarządzania w zakresie "Responsible Care" jest bardzo podobna do ogólnej struktury zarządzania w przedsiębiorstwie i opiera się na uproszczonej pętli Deminga. Proces zaczyna się od podjęcia na najwyższym poziomie zarządzania decyzji o realizacji programu. Następnie dokonuje się analizy słabych i mocnych stron oraz ewidencjonuje się elementy związane ze zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem. Następnym etapem jest zdefiniowanie kierunków działania i celów do osiągnięcia, określenie struktury organizacyjnej i podziału odpowiedzialności oraz wymagań potrzebnych do osiągnięcia nakreślonych kierunków działania. Po ustaleniu hierarchii ważności, wybiera się kolejność działań i je realizuje. W ostatnim etapie następuje sprawdzenie i weryfikacja efektów oraz skutków podjętych działań. Pętla zamyka się i następuje kolejny wyższy w stosunku do poprzedniego

18 Program "Odpowiedzialność i Troska" Międzynarodowy instrument działań proekologicznych, dodatek reklamowy do RZECZPOSPOLITEJ nr 271 (5741) 21 listopada 2000 r, http://www.geoland.pl/dodatki/ochrona_srodowiska_xi/artykul_22.html, [Data wejścia: 30.03.2007].

19 Pakulska J., Rutowska M., Program „odpowiedzialność i troska” jako sposób ograniczenia wpływu przemysłu chemicznego na środowisko, www.ekoinfo.pl, [Data wejścia: 30.03.2007].

Charakterystyka przemysłu chemicznego w Polsce

etap zdefiniowania kierunków działania i celów do osiągnięcia. Pętla zaczyna przybierać postać spirali, a poziom realizowanych przedsięwzięć jest coraz wyższy²⁰. Zasady Programu oparte są na idei zrównoważonego rozwoju, mającej gwarantować odpowiedni poziom życia człowieka. W tym celu zakłady dążą do wprowadzania nowoczesnych programów zarządzania, wdrażania czystych i bezpiecznych technologii oraz informowania społeczeństwa o swojej działalności i rozmiarach oddziaływania na środowisko [PIPCH, Raport środowiskowy 2005].

Ostatnim z wyżej wymienionych systemów jest System Pomocy w Transporcie Materiałów Niebezpiecznych. To kolejny system, który wymusza właściwe przygotowanie zakładów zarówno pod względem infrastrukturalnym, jaki i organizacyjnym. „Transport materiałów niebezpiecznych, ze względu na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa ludzi i środowiska, podlega szczególnym rygorom w zakresie klasyfikacji materiału, jego dopuszczenia do przewozu, doboru opakowania, oznakowania oraz wymagań odnoszących się do kierowcy, środka transportu i realizacji przewozu. Celem przepisów regulujących transport materiałów niebezpiecznych jest wyeliminowanie lub ograniczenie związanego z nim ryzyka²¹. W trosce o bezpieczeństwo ludzi, ich mienie oraz środowisko realizując inicjatywę Polskiej Grupy Bezpieczeństwa Chemicznego działającej przy Polskiej Izbie Przemysłu Chemicznego producenci zrzeszeni w tych organizacjach służą swoją pomocą przy awariach związanych z transportem materiałów niebezpiecznych. W tym celu został powołany SPOT – System Pomocy w Transporcie Materiałów Niebezpiecznych, który jest elementem międzynarodowego programu ICE – International Chemical Environment. Celem programu jest minimalizacja skutków awarii podczas transportu substancji niebezpiecznych, dzięki dostarczaniu niezbędnych informacji, pracy ekspertów na miejscu wypadku, interwencji specjalistów oraz stosowaniu innych niezbędnych środków. Dla zapewnienia właściwej współpracy międzynarodowej w tym zakresie ICE przewidziało tworzenie krajowych Centrów Pomocy we wszystkich krajach Europy. 14 grudnia 2000 Polska Izba Przemysłu Chemicznego zawarła w Płocku porozumienie z Komendą Główną Straży Pożarnej w sprawie współdziałania w zakresie poprawy bezpieczeństwa oraz przewozu materiałów niebezpiecznych oraz usuwania skutków zagrożeń powstałych podczas transportu tych materiałów na terytorium Polski. W ten sposób utworzono system SPOT. Podstawę systemu stanowi sieć jedenastu Regionalnych Ośrodków wyposażonych odpowiednio do zadeklarowanego przez nie stopnia udzielanej pomocy. Działalność systemu koordynowana jest przez Krajowe Centrum SPOT, które znajduje się w Polskim Koncernie Naftowym ORLEN S.A. z siedzibą w Płocku.

20Program "Odpowiedzialność i Troska" Międzynarodowy instrument działań proekologicznych, dodatek reklamowy do RZECZPOSPOLITEJ nr 271 (5741) 21 listopada 2000 r, [http://www.geoland.pl/dodatki/ochrona_srodowiska_xi/artykul_22.html.], [Data wejścia: 30.03.2007].

21 http://www.zachem.com.pl/zef/arch/zef0306/strona3.htm, [Data wejścia: 30.03.2007].