Paralela różnych ścieżek rozwojowych - biologicznej i artykulacyjnej - związanych z wytwarzaniem dźwięków

Powiązanie ścieżek rozwojowych. Niniejszy podrozdział jest podsumowaniem roz­

ważań na temat rozwoju mowy, w szczególności w aspekcie sprawności fonetycznej w drodze od krzyku do głoski w wyrazie niosącym znaczenie z wyprofilowaniem wymiaru wykonawczego. Tabela 9 przedstawia paralelność rozwoju różnych ście­ żek rozwojowych zaangażowanych w tym procesie, w szczególności zaś dotyczących przyjmowania pokarmów, picia, oddychania oraz cech toru głosowo-artykulacyjne- go. Zawiera ona także zestawienie najważniejszych osiągnięć rozwojowych w obrębie pozycji ciała i rozwoju motorycznego, a także mowy.

Jak widać z zestawienia, progresja w zakresie artykulacji w aspekcie ruchowym w 1. roku życia przebiega równolegle i w powiązaniu z rozwojem lokomocji, rozwojem motorycznym, rozwojem narządu żucia, czynności pokarmowych i picia, oddychania,

układu fonacyjnego, a uwzględniając tworzenie się wzorców głosek — w powiązaniu

z rozwojem percepcji słuchowej170, jak również naśladownictwa. Są to istotne ścieżki rozwojowe w drodze od krzyku do głoski w wyrazie niosącym znacznie, ale należy pa­ miętać, że ów rozwój jest powiązany z innymi obszarami działalności dziecka, o któ­ rych była mowa w podrozdziale 3.1. Niemniej należy podkreślić, że wraz z wiekiem dziecka w odniesieniu do rozwoju artykulacji znaczenia nabierają, oprócz czynników biologicznych, cechy języka, na jaki eksponowane jest dziecko171.

Wyodrębnione obszary analizy wykazują progresję funkcji będących przedmiotem przemian jakościowych i ilościowych. Dla przykładu zmiany w obrębie postawy po­ legają na zajmowaniu pozycji coraz wyższej, od leżenia do siedzenia i stania. Przyjmu­ jąc pewne uproszczenia, proces przeobrażeń czynności pokarmowych i picia opisany w podrozdziale 3.3.6 przebiega według kilku ogólnych etapów, które niosą charakte­ rystyczne doświadczenia ruchowe (o charakterze symultanicznym i sekwencyjnym), czuciowe i koordynację oddechową. Można je określić w sposób syntetyczny jako:

• inicjacja czynności prymarnych po treningu prenatalnym (narodziny), • trening jednokierunkowy: ssanie (1.-3. miesiąc życia),

• inicjacja nowej czynności pokarmowej i główny trening dwukierunkowy

(4.-6. miesiąc życia): ssanie i przyjmowanie pokarmu z łyżeczki wraz z inicjacją transformacji połykania; pod koniec tego etapu może występować pseudood- gryzanie i pseudogryzienie,

• inicjacja nowych czynności pokarmowych i trening wielokierunkowy: ssa­

nie, przyjmowanie pokarmu z łyżeczki, pseudoodgryzanie, pseudogryzienie, pi­ cie z kubeczka, początki odgryzania i gryzienia wraz z pojawianiem się zębów (7.—12. miesiąc życia),

• doskonalenie kluczowych sposobów samodzielnego przyjmowania pokar­ mów i picia (2.-3. rok życia),

• uzyskanie dojrzałości funkcjonalnej narządu żucia (4.-7. rok życia).

Rozwój mowy przebiega według określonego programu. Można go opisać w postaci ukazania drogi od krzyku, który należy interpretować jako inicjację pra­ cy układu oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnego, do wymówienia głoski w wyrazie niosącym znaczenie i dalej do efektywnego posługiwania się językiem otoczenia na wszystkich poziomach.

Porównując różne ścieżki rozwojowe, także nieuwzględnione w tym zestawieniu (np. rozwój percepcji słuchowej, a także zdolności społeczno-poznawczych, o

któ-170 Szczegółowe dane na temat rozwoju percepcji słuchowej można odnaleźć w opracowaniu: P. Łobacz, Prawidłowy rozwój mowy dziecka.. s. 2 3 1—2 6 8 . Istotne aspekty rozwoju i kształtowania słuchu fonemowego przedstawia B . Rocławski, Słuch fonemowy i fonetyczny..., s. 12—22, a badanie słuchu fonematycznego omawia także E . Szeląg, A . Szymaszek, Test do badania słuchu fonematycznego...

rych będzie mowa w podrozdziale 4.3.2), można stwierdzić, że poszczególne etapy w ontogenezie nie pojawiają się znikąd i wiążą się z progresją w odniesieniu do in­ nych obszarów. Ekspansję głosek w gaworzeniu można interpretować jako swoisty plon rozwoju różnych funkcji, także oddychania i czynności pokarmowych, których przemiany są związane z wcześniejszym treningiem jednokierunkowym i dwukie­ runkowym.

Koniecznie należy zauważyć, że doskonalenie funkcji jamy ustnej związanej z przyjmowaniem pokarmów przebiega w kierunku „od przodu do tyłu”, co odzwier­ ciedlone jest także w kolejności pojawiania się spółgłosek (kolejne miejsce artykulacji pojawiających się spółgłosek opisać można jako „od przodu do tylu”). W związku z tym nasuwa się refleksja dotycząca regulacji stosowanych podczas karmienia dzieci z rozszczepem wargi i podniebienia. Na przykład używanie długich smoczków, nie­ podobnych do kobiecej brodawki, zmienia rodzaj doświadczeń związanych z przyj­ mowaniem pokarmów, co, oprócz zaburzeń strukturalnych, może mieć wpływ na jakość tworzonych dźwięków w gaworzeniu.

Wymówienie pierwszego słowa można potraktować jako plon progresji różnych funkcji. Uwzględnia on także doświadczenia płynące ze słuchania mowy otoczenia, uczestniczenia w różnych relacjach naprzemiennych, co ma związek z kształtowa­ niem się postaw komunikacyjnych172, patrzenia na twarz mówiących w danym języ­ ku, jak również pojawienia się pola wspólnej uwagi, rozumienia intencji oraz tego, że „inni są tacy sami jak ja”. Michael Tomasello pisze w tej sprawie: „Dźwięki stają się dla dzieci językiem wtedy i tylko wtedy, gdy są w stanie zrozumieć, że dorosły wydaje konkretny dźwięk z intencją zwrócenia ich uwagi w jakimś kierunku”173. Z takiego punktu widzenia wypowiedzenie pierwszego słowa łączy się z rozwojem takich umiejętności i jest tego najlepszym dowodem.

O potrzebie kompleksowej diagnozy logopedycznej. Kompleksowość dia­

gnozy logopedycznej oznacza uwzględnianie różnych czynników sankcjonujących przyswajanie mowy, w tym badanie i analizę przebiegu różnych czynności odbywa­ jących się w obrębie twarzowej części czaszki wraz z wbudowanym w nią narządem żucia oraz jamą nosową. Ze względu na znaczną liczbę czynności przebiegających w kompleksie ustno-twarzowym narząd żucia i część twarzowa są nie tylko podatne na uszkodzenia, ale także zaburzenia jednej z czynności zmieniają warunki rozwoju innej, przez co mogą modyfikować jej przebieg. Wynika to ze złożoności powiązań procesów rozwojowych, odbywających się w zespole ustno-twarzowym, jak również z „krzyżowania się” różnych ścieżek rozwojowych w przestrzeni kompleksu ustno- twarzowego. Artykulacja jest najmłodszą funkcją w filogenezie, co oznacza, że jest ona najbardziej narażona na zmiany pod wpływem czynników działających w miej­ scu tworzenia głosek, a więc głównie w jamie ustnej.

172 O znaczeniu wczesnego kształtowania się takich postaw pisze B . Rocławski, Słuch fonemowy i fonetyczny..., s. 8—13; idem, Kształtowanie komunikacyjnych postaw u dzieci w wieku

niemowlęcym, [w:] Opieka logopedyczna od poczęcia, red. B . Rocławski, G dańsk 1991, s. 8 5 -8 9 .

173 M . Tomasello, Kulturowe źródła ludzkiego poznawania..., s. 137—138 (podkr. m oje - D .P.W .).

Dynamika zmian strukturalnych kompleksu ustno-twarzowego wiąże się z po­ jęciem równowagi mięśniowej, której zaburzenie może doprowadzać do zmian ana­ tomicznych, ale wpływa też na przebieg różnych czynności tego zespołu. Z kolei pewne nieprawidłowości anatomiczne mogą sprzyjać zaburzeniom funkcjonalnym. Zainteresowanie przebiegiem czynności w zespole ustno-twarzowym odnajdujemy przede wszystkim w ortodoncji, ale także w neurologii dziecięcej. Niemniej logope­ dia, jako nauka interdyscyplinarna, jest w szczególności predysponowana do zajmo­ wania się tymi czynnościami w sposób kompleksowy. Dzieje się tak, ponieważ wiedza na temat rozwoju mowy wraz z fonetyką i fonologią umożliwia dostrzeżenie paraleli między rozwojem funkcji fizjologicznych, w szczególności czynności pokarmowych i sposobu oddychania, a rozwojem sprawności artykulacyjnej. Znalazło to między innymi wyraz w typologii zaburzeń mowy, którą przedstawiły Halina Mierzejew­

ska i Danuta Emiluta-Rozya. Autorki uwzględniły — oprócz innych — także dyslalię

funkcjonalną, którą wiążą z nieprawidłowymi nawykami ruchowymi wynikającymi z niewłaściwie przebiegających czynności fizjologicznych w obrębie narządu mowy — żucia, połykania i oddychania174.

174 H . Mierzejewska, D . Em iluta-Rozya, Projekt zestawienia form zaburzeń mowy,

Tabela 9. Porów nanie ścieżek rozw oju zaangażow anych w drodze o d krzyku do głoski w wyrazie

Wybrane ścieżki rozwoju w drodze

„od krzyku do głoski w wyrazie”

Wiek życia w miesiącach Wiek w latach

0 i 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2-3 4-7 P o zy cj a c ia ła , ro zw ó j m ot or ycz ny Istota Pozycja leżąca. Wykonuje ruchy całego ciała.

Pozycja leżąca. Intensywny rozwój w kierunku pozycji wyższych, w tym siedzenia i stania. W 9. miesiącu życia dziecko siedzi swobodnie przynajmniej przez 1 minutę, a trzymane za ręce stoi, przyjmując w pełni ciężar ciała przynajmniej przez pół minut)'. Intensywny rozwój chwytu.

W 11.-12. miesiącu pełna równowaga w sia­ dzie prostym, chwyt szczypcowy. Intensywny rozwój chodzenia.

Doskonalenie motoryki dużej i mani­ pulacji.

Doskonalenie specyficznych ruchów motoryki dużej i małej.

Interpretacja Globalne ruchy, reakcje odruchowe. Ograniczone możliwości poznawcze.

Zmiana możliwości poznawczych w obrębie najbliższego otoczenia. Przygotowanie do „zdobywania” dalszego otoczenia.

Intensyfikowanie rozwoju psychomoto­ rycznego.

Przygotowanie do czytania i pisania.

f 3 .a

13

Tyłożuchwie fizjologiczne. Dysproporcja języka w stosunku do przestrzeni jamy ustnej. Język pomiędzy przednimi wałami dziąsłowymi podczas oddychania. Wysokie ułożenie krtani. Oddychanie przeponowe.

Wyrównanie tyłożuchwia fizjologicznego. Stopniowa zmiana sposobu oddychania.

Pierwsze zęby. Obniżanie położenia krtani i kości gnykowej, zmiana po­ zycji języka.

Wyrzynanie się zębów mlecznych. Nadzgryz fizjologiczny. Czas fonacji w 12. miesiącu - około 2 s.

Zwiększa się wymiar pionowy twarzy. Pierwsze podniesienie zgryzu. Zakończe­ nie wyrzynania się zębów mlecznych (ok. 30. miesiąca życia).

Zmiana stosunków zgryzowych i kształtu łuków zębowych. Wzrost przedniego odcinka szczęki i żuchwy.

Interpretacja Położenie krtani i oddy­ chanie nosem sprzyjają efektywnemu ssaniu.

Mała przestrzeń dla pracy języka w jamie ustnej. Możliwość jednoczesnego ssania i oddychania.

Zmiana przestrzeni pracy dla języka. Powstawa­ nie zapory dla języka. Zmiana warunków pracy dla języka w jamie ustnej. Poszerzenie przestrzeni wewnątrz gardła. Zmiana warunków tworzenia dźwięków

Pojawienie się nowych „narzędzi” do artykulacji w jamie ustnej. Wydłużenie czasu fonacji, co pozwala na wymówienie około 1-3 sylab.

Zwiększenie wymiaru pionowego twarzy umożliwia intensyfikowanie pracy języka.

Dalsza zmiana przestrzeni pracy dla języka. R o zw ó j czy nno ści p o k a rm o w y ch Istota Inicjacja czynności prymarnych po treningu prenatalnym. Znaczenie motoryki pierwotnej.

Ssanie i połykanie. Wprowadzenie karmienia z łyżeczki, co wiąże się ze zmianą koordynacji oddechowej podczas jedzenia. Inicjacja transformacji po­ łykania na skutek wprowadzenia karmienia z łyżeczki i pojawienia się pierwszych zębów ok. 6. miesiąca życia. Nadal ssanie. Pod koniec tego okresu - początki pseudoodgry- zania i pseudogryzienia.

Początki odgryzania. Wkładanie okruchów chleba do jamy ustnej. Pseudogryzienie. Wprowadzenie picia z kubeczka około 9. miesiąca życia. Doskonalenie przyjmowania pokar­ mu z łyżeczki. Nadal trwa transformacja połykania. Początki gryzienia.

Stopniowe zaprzestawanie ssania (od ok. 12. miesiąca życia). Doskonalenie czyn­ ności pokarmowych i picia. Stopniowa samodzielność jedzenia i picia. Gryzienie i żucie. Około 3. roku życia zakończenie transformacji połykania.

Intensywne żucie twardych pokarmów. Dojrzałe połykanie.

Interpretacja

Plon treningu prenatalnego.

Trening jednokierunkowy. Inicjacja nowych czynności pokarmowych. Główny trening dwukierunkowy (ssanie i pobieranie pokarmu z łyżeczki).

Inicjacja nowych czynności pokarmowych. Trening wielokierunkowy. Doskonalenie kluczowych sposobów samodzielnego przyjmowania pokarmów i picia.

Uzyskanie dojrzałości funkcjonalnej narządu żucia. R o zw ó j m o w y Istota Krzyk. Podstawowe dźwięki biologiczne. Dźwięki podobne do samogłosek. Głużenie i śmiech;

dźwięki o profilu samogłoskowym (samogłoskopodobne) lub języczkowe przy zamkniętym lub otwartym torze głosowym; pseudogłoski z zamkniętym lub otwartym torem głosowym.

Początek gaworzenia

Kanonicze gaworzenie Pierwsze

słowa zbudowane z sylab otwartych, rozumienie prostych słów. Stopniowe rozumienie prostych poleceń, nazw niektórych osób, przedmio­ tów i czynności; samodzielne wypowiadanie kilku słów w 12. miesiącu życia.

Budowa i rozbudowa wszystkich poziomów języka zgodnie z programem rozwoju.

Stopniowe uzyskiwanie pełnej kompe­ tencji i sprawności użytkownika języka, co ma miejsce w 9. roku życia (zob. podrozdział 3.7). Interpretacja Inicjacja pracy układu oddechowo- fonacyjno-ar- tykulacyjnego. Urucha­ mianie narządów mowy.

Początki i rozwój synchronizacji fonacji i artykulacji. Sygna­ lizowanie potrzeb. Profilowanie samogłosek i spółgłosek.

Początek treningu sylabowego.

Ekspansja głosek w sylabach. Eksperymenty, zabawy z głosem. Trening sylabowy. „Przy­ gotowanie” do wypowiedzenia pierwszego wyrazu. Z czasem znaczenia nabierają cechy rodzimego języka. Plon treningu sylabowego i uczenia kulturowego.

Pierwsze zwiększanie reper­ tuaru wyrazów rozumianych i mówionych.

Stopniowe opanowywanie podstaw wszystkich systemów języka.

Doskonalenie wszystkich poziomów posługiwania się językiem.