Ruchy pokarmowe i wydechowe a artykulacja

Stwierdzono powyżej, że ruchy warg, języka i podniebienia towarzyszące artyku­ lacji, mając w tym miejscu na myśli formułę zewnętrzną, wykazują pewne podo­ bieństwo czy wręcz pod pewnym względami tożsamość z ruchami, jakie wykonują te narządy podczas różnych czynności związanych z przyjmowaniem pokarmów, a także w fazie wydechowej. Analiza porównawcza ruchów warg, języka i podnie­ bienia podczas poszczególnych czynności pokarmowych z ruchami tych narządów przy wymawianiu głosek (zob. tabela 6) skłania do potwierdzenia tezy o podobień­ stwie wielu ruchów pokarmowych do ruchów wykonywanych podczas artykulacji. Jednakże warto wskazać też na różnice (zob. tabela 7).

Z jednej strony ruchy artykulacyjne mogą być realizowane w pewnym zakresie w sposób dowolny i kontrolowany, a ruchy pokarmowe, w szczególności podczas gardłowej fazy połykania, przebiegają w sposób obligatoryjny. Z drugiej zaś strony

Ruchy narządów jamy ustnej Efekt czynności

Podobieństwo do ruchu wykorzystywa­

nego do artykulacji głosek Przemieszczanie pokarmów do jamy ustnej

otwarcie jamy ustnej związane z przy­ jęciem pokarmu (np. przy pobieraniu pokarmu z łyżeczki, przy odgryzaniu), język w pozycji względnie neutralnej

przygotowanie do od­ dzielania części pokarmu lub nabranie porcji płynu

[a, e]

zwieranie warg podczas ściągania pokarmu z łyżeczki, przy przejmowaniu kęsa przez język w jamie ustnej właściwej

oddzielenie porcji po­ karmu

[m, p, b]

zwieranie zębów siecznych i warg przy odgryzaniu

oddzielenie porcji po­ karmu

[m, p, b]

zwężenie jamy ustnej i zaokrąglenie warg

przy piciu z kubeczka

zabranie płynu z brzegu kubeczka

to, u]

wysunięcie i uniesienie języka przejęcie kęsa pokarmo­ wego

[i, y]

zaciśnięcie warg, dotylny ruch języka przemieszczenie kęsa na powierzchnie żujące zębów bocznych

kierunek ruchu języka do tyłu jak przy [k, g, x]

Gryzienie i żucie

ruchy żuchwy i języka podczas żucia rozdrobnienie, rozmiaż- dżenie, nasączenie śliną i przekształcenie pokar­ mu w postać półpłynną, papkowatą

obniżanie i podnosze­ nie żuchwy w trakcie artykulacji w szcze­ gólności samogłosek, praca języka przy arty­ kulacji wielu głosek

Przygotowanie do połykania i połykanie ruchy języka podczas umieszczania

przekształconego w postać półpłynną pokarmu na grzbietowej części języka i utrzymywanie pokarmu w tym miejscu

umieszczenie pokar­ mu na podłużnym wgłębieniu grzbietowej powierzchni języka, ufor­ mowanie gałki pokarmo- wo-połykowej

podobieństwo do kształtu języka podczas artykulacji głosek den­ tal izowanych

Połykanie cd.

zwarcie zębów i uniesienie końca języka I. Faza połykania - [t, d, n, 1, ś, ź, ć, 3, s, z, do przestrzeni za szyjkami górnych zębów ustna. Blokada przed- c, 3, ś , ż , с ,з ,г ] siecznych, w okolice tzw. wałka dziąsłowego nia i tylna oraz docisk

(blokada przednia), boczne brzegi języka brzegów języka tworzące dociskane do podniebiennej powierzchni blokady boczne powo-górnych zębów oraz przesunięcie ułożonego dują, że pokarm nie

języka w tył przedostaje się do układu

oddechowego i nie wy­ pływa na zewnątrz.

[s, z, c, з, ś, ż, c, 3, ś,

ruch języka umożliwiający przemieszczenie do tylnej części jamy ustnej przygotowa­ nego do przełknięcia pokarmu ułożonego na środkowej grzbietowej części języka (od góry gałka pokarmowo-połykowa sąsiaduje z wysklepionym podniebieniem twardym, a boki języka są przyklejone do bocznych części podniebienia od strony górnego luku zębowego, co uniemożliwia wypływanie pokarmu na boki, z kolei od strony gardła

ź, ć, 3]

tworzone jest zwarcie opuszczonego pozycja podniebienia

podniebienia miękkiego z uniesioną miękiego podobna jak

obsadą języka, co powoduje, że pokarm nie podczas artykulacji

gło-przedostaje się do gardła - blokada tylna) sek nosowych; pozycja

języka podobna jak przy [k, g, x]

ruch podniebienia miękkiego z pozycji II. Faza połykania - ruch podniebienia pionowej (ze zwarcia podniebienno-języko- gardłowa. Zamknięcie miękkiego jak przy wego) do poziomej (zwarcie podniebienno- drogi do części nosowej głoskach ustnych

gardłowe) gardła, co powoduje

przerwanie oddychania.

Źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem ujęcia B . Mackiewicza, Odwzorowanie czynności pokarmowych..., s. 8 7 -9 2 .

ruchy wykonywane podczas artykulacji są bardziej energiczne i szybsze niż podczas czynności pokarmowych. Obróbka pokarmu w jamie ustnej może być przez czło­ wieka dowolnie wydłużana w czasie. Ruchów języka, warg i podniebienia podczas artykulacji głoski nie można dowolnie wydłużać, gdyż istota artykulacji to względnie jednoczesne wykonywanie takich ruchów, skoordynowanych z pracą strun głoso­ wych i wydychanym powietrzem. Komentarz B. Mackiewicza na temat odwzoro­ wania w artykulacji ruchów wykorzystywanych do przyjmowania pokarmów skłania do analizy i porównań, co zostało przedstawione w tabeli 6. Autor, powołując się na takich autorów jak G.M. Ardran, F.H. Kemp, J. Lind oraz A.E. Barclay, Robert W. Doty, R.A. Fuhrman, Peter R. Diedrich142, pisze:

Bodźce korowe, dla ruchów artykulacyjnych, m ogą docierać do obwodu tylko za pośred­ nictwem pokarmowych ośrodków podkorowych, w których „repertuarze” są jedynie ruchy związane z funkcją przyjmowania pokarmów, takich jak: odgryzanie, przemieszczanie, roz­ drabnianie, formowanie gałek połykowych oraz połykanie143.

Uwzględnienie tych zjawisk znajduje wymiar w programach wczesnej interwen­ cji logopedycznej, w których nauka karmienia jest traktowana jako jeden z ważnych aspektów przygotowania dziecka do mowy w jej ruchowym wymiarze.

Przyjmowanie pokarmów jest zatem treningiem mięśni warg, języka, podnie­ bienia, policzków oraz mięśni obniżających i unoszących żuchwę. Każda z czynności pokarmowych wymaga koordynacji z oddychaniem, a także jest treningiem ruchów o charakterze symultanicznym i sekwencyjnym, co oznacza, że niektóre czynności wymagają równoczesnego zaangażowania różnych mięśni, a ponadto sekwencyjnej zmiany kolejnych ruchów związanych z przebiegiem danej czynności. Podobne ce­ chy towarzyszą artykulacji (chociaż istnieją zasadnicze różnice), której podstawy wią­ żą się także z rozwojem percepcji słuchowej.

3.6. 0 modelu rozwoju mowy

Model rozwoju dziecka z normą jest zazwyczaj punktem odniesienia podczas oceny rozwoju dzieci, u których przebiega on w sposób odbiegający od ustalonego wzor­ ca. Ustalenie wzorca, modelu rozwoju mowy w normie nie jest zadaniem łatwym, 0 czym świadczą liczne opracowania na ten temat144. Co więcej, ustalenia badaczy

142 G .M . Ardran, F .H . K em p , J . Lin d , A radiographic study o f movements o f the tongue in swallowing, „D en tal Practice” 1 9 5 5 , s. 2 5 2 -2 6 3 ; A .E . Barclay, The normal mechanism o f swallowing, „The British Journal o f R ad iology” , t. 3: 19 30, s. 5 3 4 -5 4 6 ; R .W . D o ty,

Neural organisation o f deglution, „H an d b o o k o f Physiology” , t. 4: 19 68, s. 18 61—1902; R .A . Fuhrm an, P.R. D ied rich , В -mode ultrasound scanning o f the tongue during swallowing,

„D entom axillofacial R ad iology” , t. 23 : 1 9 9 4 , s. 2 1 1 —2 1 5 ; za: B . M ackiew icz, Odwzorowanie czynności pokarmowych..., s. 8 8.

143 В. M ackiewicz, Odwzorowanie czynności pokarmowych..., s. 8 8.

144 N p . L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy...', I. Kurcz, Psychologia języka 1 komunikacji, Warszawa 20 0 0 ; P. Łobacz, Prawidłowy rozwój mowy dziecka..., s. 2 3 1 -2 6 8 ;

Kryterium Ruchy pokarmowe Ruchy artykulacyjne Symultaniczność

ruchów

Różna konfiguracja jednocześnie występujących ruchów i pozycji warg, języka i podniebienia wraz z koordynacją oddechową.

Różna konfiguracja jednocześnie występujących ruchów i pozycji warg, języka i podniebienia oraz strun głosowych wraz z koordynacją oddechową.

Sekwencyjność ruchów

Każda czynność ma swoją sekwencję, ściśle okre­ śloną i obligatoryjną podczas połykania, chociaż można modyfikować przebieg ustnej fazy połyko­ wej w aspekcie pracy języka (pionizacja). Koniecz­ ność żucia pokarmu, gdyż nie można przełknąć innej postaci jedzenia niż papka i płyn.

Różne sekwencje głosek w wyrazie.

Występowanie fazy odruchowej

Po dotarciu do gardzieli następuje odruchowa faza połykania.

Nie występuje faza odruchowa po wykonaniu ruchów związanych z artykulacją danej głoski.

Czas Faza przygotowania gałki pokarmowo-połykowej

może być dowolnie regulowana ze względu na czas, intensywność i zakres ruchów; faza gardło­ wa połykania jest związana z sekwencją szybkich ruchów języka i podniebienia.

Ruchy artykulacyjne wymagają względnej jedno- czesności, dynamiki i szybkości, co wynika z istoty procedury tworzenia głosek i ich szybkiego następ­ stwa w określonej sekwencji w wyrazie.

Możliwość zmiany ruchu

Możliwość pewnej zmiany sposobu przyjmowania pokarmów w fazie przemieszczania pokarmu do jamy ustnej i przygotowania gałki pokarmowo- połykowej oraz w ustnej fazie połykania (pozycja języka) w zależności od cech czynników patogen­ nych.

Możliwość nauki głoski normatywnej (lub zbli­ żonej do normatywnej); efekt tej czynności ma związek z istotą wadliwej procedury tworzenia głoski oraz z indywidualnymi możliwościami percepcyjnymi i realizacyjnymi.

Pewna dowolność w tworzeniu głosek, czego dowodem są dane na temat rozwoju sprawności artykulacyjnej i mnogość wad wymowy, a także wykorzystywanie w terapii fonetycznego prze­ kształcania głosek nienormatywnych z wykorzysta­ niem głosek normatywnych.

Koordynacja oddechowa

Różna w zależności od czynności pokarmowej, zmienia się w trakcie rozwoju sposobu przyjmo­ wania pokarmów i picia od wdechu i wydechu nosem podczas ssania do wdechu nosem i wy­ dechu ustami, np. podczas pobierania pokarmu z łyżeczki.

Podczas mówienia wdech następuje ustami i no­ sem, a wydech ustami lub, w przypadku tworzenia głosek nosowych, powietrze jest kierowane do jamy nosowej. Głębokość wdechu jest regulowa­ na w szczególności długością wypowiedzi145, ale sekwencja jest obligatoryjna: wdech i następnie artykulacja związana z fazą wydechową. Źródło: opracowanie własne z częściowym wykorzystaniem ujęcia B. Mackiewicza,Odwzoro­ wanie czynności pokarmowych...

J. Cieszyńska, M . Korendo, Wczesna interwencja terapeutyczna..., s. 15 9 -1 9 4 ; Z . Dołęga,

Promowanie roz-woju mowy. ..; Akwizycja języka w świetle językoznawstwa kognitywnego,

red. E. Dąbrowska, W . Kubiński, Kraków 2003; M . Tomasello, Kulturowe źródła ludzkiego poznawania...

145 Zob. komentarz E. Szeląg i A. Szymaszek na temat długości wypowiedzi w różnych językach: E. Szeląg, A. Szymaszek, Test do badania słuchu fonematycznego..., s. 21.

o orientacji kognitywnej wskazują, że rozwój mowy może przebiegać różnymi ścież­ kami, prowadząc jednakże małego człowieka do pełnego i sprawnego posługiwania się językiem. Zjawisko to jest niezwykle interesujące i z pewnością pasjonuje badaczy rozwoju mowy dziecka. Warto wszak zauważyć, iż jest to niezwykle trudna sytuacja dla logopedy, który w przypadku każdego dziecka musi podejmować decyzję o tym, czy rozpoczynać terapię z małym dzieckiem, czy też czekać z interwencją. Nie od razu bowiem widoczna jest indywidualna ścieżka czy strategia rozwoju mowy bada­ nego. Jak pokazuje praktyka logopedyczna, jedynym rozsądnym wyjściem jest nie tylko prowadzenie działań profilaktycznych w wypadku dzieci urodzonych z różny­ mi wadami rozwojowymi (program tych działań wynika z antycypowania możliwych zaburzeń), ale stałe monitorowanie rozwoju mowy dzieci urodzonych z wadą, także z rozszczepem, co umożliwia szybką interwencję. Taka postawa wymaga jednakże przyjęcia modelu, wzorca rozwoju mowy w normie.

Do sporządzenia normatywnego modelu rozwoju mowy posłużyły mi przed­ stawione przez P. Łobacz ustalenia zawarte w opracowaniu z 2005 roku146, ustalenia I. Kurcz147 oraz J. Cieszyńskiej i M. Korendo148. Piotra Łobacz, przygotowując perio- dyzację rozwoju artykulacji w pierwszym roku życia, korzysta z doświadczeń wielu badaczy149, co powoduje, że opracowanie jest tym bardziej cenne. Autorka wymienia następujące etapy150:

• etap I (0 do 6.-8. tygodnia, czyli 0 do około 1,5 do 2 miesięcy151): podstawowe dźwięki biologiczne, okres fonacji,

• etap II (8-20 tygodni, czyli około 2-5 miesięcy): głużenie i śmiech,

• etap III (20-30 tygodni, czyli około 5-7,5 miesięca): zabawy głosowe, okres ekspansji,

• etap IV ( 25-30 tygodni, czyli około 6,5-7,5 miesiąca): gaworzenie,

• etap V (koniec 1. roku życia, bez stałych ram czasowych) — pierwsze prototypy

wyrazów.

146 P. Łobacz, Prawidłowy rozwój mowy d z i e c k a . s . 2 3 1 —268.

147 I. Kurcz, Psychologia języka i komunikacji..., s. 73.

148 J . Cieszyńska, M . Korendo, Wczesna interwencja terapeutyczna..., s. 1 5 9 -1 9 4 .

149 R .E . Stark, Stages o f speech development in the first year o f life, [w:] Child phonology, t. 1, red. G .H . Yeni-Kom shian, J.F . Kavanagh, C .A . Ferguson, N ew York — London - Toronto — Sydney — San Francisco 1980, s. 73—92; D .K . Oiler, The emergence o f the sounds o f speech in infancy, [w:] Child phonology..., s. 93—112; D . Crystal, Listen to your child. A parent’s guide to childrens language, London — N ew York — Toronto — Ringw ood — Auckland 1986; R .D . Kent, A .D . Murray, Acoustic features o f infant vocalic utterances at 3, 6 and 9 months, „Journal o f the Acoustical Society o f America”, t. 72: 1982, s. 3 5 3 -3 6 5 ; R .D . K ent, G . M io lo , Phonetic abilities in the first year o f life, [w:] The handbook o f child language, red. P. Fletcher, B. M acW inney, O xford - Cam bridge M A 1995, s. 3 0 3—33 4; P. Sm oczyński, Przyswajanie przez dziecko podstaw systemu językowego, Łódź 1955, za: P. Łobacz, Prawidłowy rozwój mowy dziecka..., s. 236.

150 P. Łobacz, Prawidłowy rozwój mowy dziecka..., s. 2 3 6 —238.

151 W skazując liczbę miesięcy, przyjęłam, że miesiąc ma 4 tygodnie, co jest pewnym uproszczeniem przeliczania tygodni na miesiące. Jednakże w wielu innych opracowaniach autorzy przywołują liczbę miesięcy, określając wiek dziecka.

Wyróżnionym etapom odpowiadają określone cechy tworzonych różnych dźwięków. Z kolei, określając wybrane cechy rozwojowe w pierwszym roku życia dziecka w zakresie percepcji i produkcji mowy, autorka ustala następujące okresy związane z wytwarzaniem mowy152:

• 0—1 miesiąc: dźwięki samogłoskopodobne w odruchowej wokalizacji,

• 2-3 miesiące: dźwięki smogłoskopodobne lub języczkowe przy zamkniętym lub otwartym torze głosowym; pseudogłoski z zamkniętym lub otwartym torem głosowym,

• 4—6 miesięcy: samogłoski o wyraźnym rezonansie wokalicznym, pierwsze kontra­

sty samogłoskowe; mowa malinowa153 jako przeciwieństwo tak zwanego głużenia; manifestacja kontrastów wysokości głosu; powtarzanie ciągów artykulacyjnych na wdechu z analogicznymi wydechowymi, pierwsze próby gaworzenia,

• 7-10 miesięcy: kanoniczne154 gaworzenie, ćwiczenie połączeń między głoskami, • 11—12 miesięcy: zróżnicowane gaworzenie; „mamrotanie” dla ćwiczenia kontra­

stu akcentu; pierwsze prototypy wyrazów.

W kolejnych rozważaniach, dotyczących 2. roku życia, P. Łobacz wymienia dwa podokresy, a mianowicie: okres przejściowy od wypowiedzi niejęzykowych do ję­ zykowych (między gaworzeniem a mową i stanowi przedłużenie ostatniego etapu 1. roku życia) oraz drugi, rozpoczynający się, gdy dziecko opanuje pierwsze 50 wy­

razów, co dzieje się najczęściej — jak wskazuje autorka — około 18. miesiąca życia155.

Z punktu widzenia produkowania mowy istotna jest umiejętność łączenia wyra­ zów. Autorka wskazuje, że tworzenie dłuższych wypowiedzi ma miejsce pod koniec 2. roku życia156. W przytoczonym opracowaniu odnajdujemy także wiele informacji na temat cech rozwojowych percepcji, zależności pomiędzy wytwarzaniem mowy a jej rozumieniem, szczegółowe dane na temat rozwoju sprawności artykulacyjnej - co w tym miejscu zostaje jedynie zasygnalizowane jako istotny element oceny po­ ziomu rozwoju mowy, z którego korzystałam.

Z kolei I. Kurcz, komentując fazy rozwoju języka w ontogenezie, uwzględnia istotne zmiany o charakterze jakościowym w posługiwaniu się językiem przez małe dziecko157. Wymienia 5 faz, a mianowicie:

152 Autorka zauważa, że „ramy czasowe poszczególnych etapów rozwojowych zamieszczone w pierwszej kolum nie tabeli [chodzi o tabelę w opracowaniu autorki zatytułowaną „Wybrane cechy rozwojowe w pierwszym roku życia dziecka w zakresie percepcji i produkcji mowy” , przyp. mój - D .P.W .] są wspólne dla obu modalności przetwarzania mowy, stąd nie zawsze pokrywają się dokładnie z artykulacyjną periodyzacją przedstawioną powyżej” , P. Łobacz, Prawidłowy rozwój mowy dziecka..., s. 2 3 9 -2 4 0 .

153 W okalizację malinową P. Łobacz określa jako „wytwarzanie głosek wibracyjnych na skutek drgania warg” , ibidem, s. 23 7.

154 Określenie kanoniczne należy rozumieć, zgodnie ze słownikiem, jako dotyczące kanonu — wzoru, reguły, czegoś, co jest ogólnie przyjęte, uznane za właściwe, obowiązujące, Uniwersalny słownik...

155 P. Łobacz, Prawidłowy rozwój mowy dziecka..., s. 24 0.

156Ibidem, s. 242.

• faza I — wypowiedzi jednowyrazowe (12—16 miesięcy),

• faza II — wypowiedzi dwuwyrazowe (17—27 miesięcy),

• faza III - wypowiedzi kilkuwyrazowe (20-40 miesięcy),

• faza IV — pełne zdania (26—42 miesiące),

• faza V - osiągnięcie pełnej kompetencji przyswajanego języka jako pierwszego (od 4. do 9. roku życia)158.

Pierwszy rok życia autorka traktuje jako fazę przedjęzykową. Z kolei Leon Kacz­ marek, dokonując periodyzacji rozwoju mowy, wymienia okres przygotowawczy, okres melodii, wyrazu, zdania i swoistej mowy dziecięcej159. Szczegółowe informacje związane z rodzajem występujących objawów w poszczególnych etapach przedstawia w postaci wskaźników optymalnego kształtowania się mowy dziecka160.

Istotne wydaje się zwrócenie uwagi na takie zagadnienia jak przebieg rozwoju semantycznego, wczesne stadia rozwoju składni, rozwój fleksji. Zagadnienia te po­ dejmuje między innymi Maria Zarębina161. Magdalena Smoczyńska rozważa zagad­ nienie tak zwanych wyrazów osiowych, wykorzystując do analizy wypowiedzi dzieci polskich162. Z kolei obszerną relację z „wchodzenia dziecka w świat gramatyki na przykładzie opanowywania kategorii przypadka” w oparciu o badania wypowiedzi dzieci w wieku od połowy 2. do końca 6. roku życia przedstawia E. Łuczyński163. Ustalenia badacza mogą być użyteczne w diagnozie logopedycznej dzieci z zaburze­ niami w rozwoju. Interesujących danych dostarczają badania języka dziecka w ujęciu kognitywnym164.

Szczególną uwagę w logopedii przypisuje się gaworzeniu i pojawieniu się pierw­ szych wyrazów. Jednocześnie uznaje się, że gaworzenie i etapy wcześniejsze wiążą się z różnymi czynnikami fizjologicznymi, a także iż w tym niezwykłym etapie rozwoju mowy (w gaworzeniu) następuje stopniowe połączenie uniwersalnych czynników biologicznych z czynnikami związanymi z językiem, jaki słyszy dziecko165. Co więcej, pierwsze wyrazy są zbudowane z dźwięków występujących w gaworzeniu. Istotne zatem jest nie tylko wskazanie czasu wystąpienia gaworzenia, ale także repertuaru tworzonych przez dziecko dźwięków. Porównując czas wystąpienia pierwszych

wy-158Ibidem.

159 L. Kaczmarek, Nasze dziecko..., s. 65—69.

160Ibidem, s. 174—190.

161 M . Zarębina, Język pobki w rozwoju jednostki. . .

162 Kom entując wyniki badań, pisze: „Gram atyka osiowa nie jest — jak sądził Braine - zbiorem prostych reguł kom binatorycznych niemających żadnego związku z gramatyką języka- modeiu. Przeciwnie, dzięki swemu dynamicznemu charakterowi stanowi ona strategię ułatwiającą przyswajanie składni. Różne dzieci w różnym stopniu strategię tę wykorzystują”, M . Smoczyńska,

Wczesne stadia rozwoju składni. Problem wyrazów osiowych, „Psychologia Wychowawcza” , t. 32: 1975, nr 5, s. 625.

163 E. Łuczyński, Kategoria przypadka w ontogenezie, czyli o wchodzeniu dziecka w rzeczywistość gramatyczną, G dańsk 20 04.

164Akwizycja języka w świetle językoznawstwa kognitywnego...-, Psychologia języka dziecka. Osiągnięcia i perspektywy, red. B . Bokus, G .W . Shugar, G dańsk 2 0 0 7 .

razów, jaki wskazuje P. Łobacz, z ustaleniami J. Cieszyńskiej i M. Korendo, należy zauważyć, iż jest on nieco odmienny166. Pojawienie się pierwszych wyrazów autorki wiążą z wiekiem 10 miesięcy, kiedy to pojawia się też rozumienie prostych słów. W wieku 18 miesięcy - według autorek - dziecko posługuje się wypowiedziami jednowyrazowymi, a rzadko dwuwyrazowymi167.

Repertuar dźwięków w gaworzeniu wyznaczony jest przez samogłoski oraz spółgłoski połączone w strukturę CV (C to pierwsza litera angielskiej nazwy dla spółgłoski - consonant; V to pierwsza litera angielskiej nazwy dla samogłoski - vo­

wel). Opierając się na badaniach Locke’a z 1983 roku, Maria Hortis-Dzierzbicka

wymienia 12 najczęstszych spółgłosek obserwowanych u jedenasto-, dwunastomie­ sięcznych zdrowych niemowląt, a mianowicie: [x, d, b, m, t, g, s, v, n, k, i, p]168. Z kolei P. Łobacz, komentując liczne badania dotyczące repertuaru spółgłosek w ga­ worzeniu, prowadzone dla wielu języków, pisze, iż „główny trzon korpusu najczęst­ szych spółgłosek w gaworzeniu obejmuje tylko 12 elementów (np. m.in. [m, d, b] oraz dwie samogłoski niesylabiczne [i, u])”169. A zatem, zgodnie z tymi ustaleniami, spółgłoski wchodzące w skład tak zwanego trzonu korpusu lub, używając metafory, rdzenia gaworzenia, to głównie spółgłoski ustne, co wiąże się z koniecznością sepa­

racji oralno-nazalnej, a dla — przykładowo — głoski [b] z koniecznością wytworzenia

odpowiedniego ciśnienia. Z drugiej strony do wymówienia spółgłosek występują­ cych w gaworzeniu konieczne jest zaangażowanie warg oraz języka. Analiza zjawisk obserwowanych w gaworzeniu może zatem dotyczyć także koniecznych umie­ jętności związanych z tworzeniem występujących w nim głosek, a nie tylko rodza­ ju tych głosek. Zmienia to perspektywę analizy gaworzenia.

Biorąc pod uwagę przedstawione powyżej ustalenia wybranych badaczy zajmu­ jących się rozwojem mowy dziecka, opracowałam zestaw wybranych kluczowych etapów związanych z prawidłowym rozwojem mowy (tabela 8), które posłużyły do porównania z rozwojem mowy dzieci z rozszczepem (o wynikach tych badań będzie mowa w podrozdziale 6.2). Kluczowe etapy przyjmują określone parametry dotyczą­ ce czasu wystąpienia, rodzaju produkcji dźwiękowych niejęzykowych i językowych, o czym wspomniano powyżej. Pojawianie się poszczególnego etapu rozwoju mowy nie bierze się wszak znikąd. Rozwój mowy związany jest z wynikiem progresji wielu funkcji. Wykorzystując przedstawione narzędzie, należy widzieć je w kontekście cią­ głości dokonujących się przekształceń, co uświadamia nam analiza ukazująca rozwój mowy jako sekwencję uporządkowanych przemian. Uwzględnianie tego warunku jest konieczne do prawidłowej oceny rozwoju mowy.

166 J . Cieszyńska, M . Korendo, Wczesna interwencja terapeutyczna. . . , s. 168.

167Ibidem, s. 174.

168 M . H ortis-D zierzbicka, Nasofiberoskopia w ocenie zastosowania piata gardłowego w niewydolności podniebienno-gardłowej u pacjentów z rozszczepem podniebienia, Warszawa 2 0 0 4 , s. 12.

Tabela 8. W ybrane kluczow e etapy rozwoju m ow y

Wiek dziecka

Rodzaj etapu

w latach w miesiącach

1. rok życia. 0 miesięcy podstawowe dźwięki biologiczne, dźwięki

samogło-1 miesiąc ^{skopodobne w odruchowej wokalizacji}

2 miesiące głużenie i śmiech; dźwięki samogłoskopodobne lub 3 miesiące ^{języczkowe przy zamkniętym lub otwartym torze}

głosowym; pseudogłoski z zamkniętym lub otwartym torem głosowym

4 miesiące 5 miesięcy

6 miesięcy początek gaworzenia

7 miesięcy kanoniczne gaworzenie

8 miesięcy 9 miesięcy

1 0 miesięcy pierwsze słowa zbudowane z sylab otwartych, rozu­ mienie prostych słów

11 miesięcy stopniowe rozumienie prostych poleceń, nazw

nie-1 2 miesięcy ^{których osób, przedmiotów i czynności; samodzielne} wypowiadanie kilku słów w 1 2. miesiącu życia

2. rok życia 17 miesięcy początki wypowiedzi dwuwyrazowych

18 miesięcy opanowanie 50 wyrazów

2 0 miesięcy początki wypowiedzi kilkuwyrazowych

3. rok życia 26 miesięcy początki wypowiedzi w formie pełnego zdania

O d 4. do 9. roku 4 8 -1 0 8 miesięcy pełna kompetencja przyswajanego języka jako pierw­ szego

Źródło: opracowanie własne na podstawie: P. Łobacz, Prawidłowy rozwój mowy dziecka...,

s. 2 3 4—24 0; I. Kurcz, Psychologia języka i komunikacji... s. 73; J . Cieszyńska, M . Korendo,

Wczesna interwencja terapeutyczna..., s. 168.

3.7. Paralela różnych ścieżek rozwojowych - biologicznej

W dokumencie Mowa dzieci z rozszczepem wargi i podniebienia (Stron 181-190)