W poniższym rozdziale zostaną przedstawione skutki wady rozszczepowej na roz wój mowy dziecka opisane z uwzględnieniem dotychczasowych istotnych doniesień, jakie można odnaleźć w literaturze. Kolejne części opracowania obejmują zagad nienia dotyczące różnych aspektów związanych z tym tematem. Na wstępie rozwa żam problem, który można określić w formie pytania: „Zaburzenia komunikacji czy zaburzenia substancji segmentalnej?”. Następnie podejmuję zagadnienia związane z zaburzeniami realizacji fonemów, a także omawiam związki zaburzeń sprawności artykulacyjnej z warunkami anatomiczno-czynnościowymi i przebiegiem czynności biologicznych. Dalszy ciąg rozważań dotyczy sygnalizowanego w literaturze polskiej i zagranicznej problemu opóźnienia w rozwoju mowy oraz zaburzeń ekspresji wer balnej obserwowanych u dzieci z rozszczepem wargi i podniebienia. Końcowe części rozdziału podejmują zagadnienie czasu operacji chirurgicznej w kontekście rozwoju mowy. Efektem rozważań zawartych w podrozdziale 1.5 jest wskazanie na niedo statki badań rozwoju mowy dzieci z rozszczepem, które wynikają z publikowanych doniesień na ten temat.
1.5.1. Zaburzenia komunikacji czy zaburzenia substancji segmentalnej?
Komunikacja człowieka bywa utożsamiana z porozumiewaniem. Ida Kurcz wska zuje, że porozumiewanie „nie musi być z istoty swej komunikacją językową, może przyjąć różne formy pozawerbalne”39. Badacze zagadnienia podkreślają, iż po- zawerbalne sposoby porozumiewania się mają znaczenie bezsporne oraz że od dzielanie tych dwóch rodzajów zachowań komunikacyjnych w praktyce nie jest
37 D . Pluta-Wojciechowska, Standard postępowania logopedycznego w przypadku osób z rozszczepem wargi i podniebienia, „Logopedia” , t. 37: 2008, s. 175—205.
38 Zob. np. Z . Dudkiewicz, M . Hortis-Dzierzbicka, Rozszczep wargi i/lub podniebienia - standard postępowania..., s. 2 8 -3 3 ; D . Pluta-Wojciechowska, Standard postępowania...-, Zarządzenie, nr 63120071 DSOZ Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z dnia 20 września 2007 r. w sprawie określenia warunków zawierania i realizacji umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w rodzaju leczenie stomatologiczne —
Program ortodontycznej opieki nad dziećmi z wrodzonymi wadami części twarzowej czaszki.
możliwe40. Rozwój umiejętności komunikowania się, w tym w szczególności języ kowego, ma znaczenie kluczowe dla rozwoju dziecka, gdyż z jednej strony świadczy o prawidłowej ontogenezie, z drugiej zaś posługiwanie się językiem jest ważnym determinantem progresji różnych funkcji41. Ważne aspekty takiej perspektywy od najdujemy w komentarzu S. Grabiasa, który stwierdza, że odpowiedni poziom kom petencji językowej umożliwia opanowanie kompetencji kulturowej i kompetencji komunikacyjnej42.
Wada rozszczepowa może wpływać na rozwój dziecka, dynamizując w rozma ity sposób niektóre obszary jego funkcjonowania i modyfikując rozwój różnych obszarów życia. Specyfika wady rozszczepowej skłania do uznania, że występujące zaburzenia w przebiegu funkcji biologicznych i w rozwoju sprawności artykula- cyjnej są wpisane w obraz wady i z takiej perspektywy stają się oczywiste. Ich dynamika może być jednak modyfikowana przez wczesną operację chirurgiczną skorelowaną z odpowiednio prowadzoną terapią logopedyczną. Praktyczne do świadczenia w pracy z dziećmi z rozszczepem od urodzenia, a także wyniki badań, skłaniają do przyjęcia szerokiej perspektywy patrzenia na skutki wady rozszczepo wej w aspekcie mowy. Uwzględnia ona nie tylko zaburzenia realizacji fonemów, ale różne poziomy posługiwania się językiem oraz różne oblicza komunikacji, w tym znaczenie twarzy.
Większość badań dotyczących mowy dzieci z rozszczepem koncentruje się na występowaniu nosowania i zaburzeń artykulacji, co w świetle sekwencyjności roz woju, zaangażowania wielu funkcji oraz prymarności i sekundarności pojawiania się poszczególnych elementów, a także złożoności zjawisk występujących pomiędzy róż nymi czynnościami kompleksu ustno-twarzowego, które mają znaczenie dla rozwoju mowy, jest zbyt wąskim ujęciem problematyki zaburzeń mowy u dzieci z rozszcze pem. Dla jasności rozważań należy jasno wyrazić tezę dotyczącą prawidłowości, że rozległość wady nie zawsze jest wprost proporcjonalna do intensywności zaburzeń, szczególnie w odniesieniu do rozszczepu podniebienia. Oznacza to konieczność jednakowego traktowania w diagnozie dzieci z różnymi typami rozszczepu, a nie sugerowania się rozległością wady, chociaż w badaniach zaburzeń miejsca artyku lacji ustalono korelację pomiędzy nasileniem wady a częstością występowania dys lokacji43. Kolejna refleksja wiąże się z uznaniem, że podczas komunikacji werbalnej oprócz podstawowego kodu językowego występują także inne. Przystępując zatem do rozważań skutków wady rozszczepowej dla rozwoju mowy, warto przywołać kilka ustaleń porządkujących kolejne rozważania.
40 M . Knapp, J. Hall, Komunikacja niewerbalna w interakcjach międzyludzkich, tłum. A . Śliwa, L. Śliwa, Wrocław 2000, s. 24.
41 M . Grochowalska pisze: „ [...] komunikacja to efekt i czynnik rozwoju, a zdolność do porozumiewania się świadczy o prawidłowym rozwoju jednostki” (eadem, Gestykulacja i mowa. O niewerbalnym komunikowaniu się dzieci w wieku przedszkolnym, Kraków 2002, s. 10).
42 S. Grabias, Mowa i je j zaburzenia..., s. 31.
43 D . Pluta-Wojciechowska, Zaburzenia m owy..., s. 110—127; eadem, Podstawy patofonetyki mowy rozszczepowej. Dyslokacje, Bytom 2010.
Rozwój mowy jako uporządkowana sekwencja zmian ilościowych i jakościowych zapewniająca coraz lepszą równowagę ze środowiskiem
W Uniwersalnym słowniku języka polskiego pod redakcją Stanisława Dubisza czytamy:
rozwój to 1. książk. proces przeobrażeń, zmian, przechodzenia do stanów lub form bardziej złożonych lub pod pewnym względem doskonalszych; także: stadium tego procesu; rozkwit, rozrost [ ...] , 2. przebieg, następstwo, sposób rozwijania się zdarzeń w czasie [ ...] , 3. biol.
proces zmian m orfologicznych i fizjologicznych stopniowo zachodzących w organizmach w ciągu życia osobnika lub w kolejnych pokoleniach pod wpływem czynników dziedzicz nych oraz pod wpływem środowiska zewnętrznego [ . . ,]44.
Ludwika Sadowska, komentując biologiczną definicję rozwoju, pisze, że „jest to proces wielostopniowy, nieodwracalny, a jego motorem jest immanentna tendencja do osiągania coraz wyższego poziomu równowagi dzięki istniejącym mechanizmom samoregulacji. Jest to proces poszerzania funkcji struktur morfologicznych organi zmu w celu zwiększenia jego aktywności w otoczeniu”45.
Z kolei przywołując filozoficzne ujęcie rozwoju, a także uwzględniając psycho logiczne aspekty zmian rozwojowych oraz komentarz Marii Przetacznikowej, Edyta Gruszczyk i Danuta Kołodziej wymieniają następujące cechy procesu rozwoju: długo trwałość, ulderunkowanie zmian rozwojowych i ich postępowy charakter, prawidło wość następstwa zmian rozwojowych, różnicowanie się obiektu46. A zatem progresję zmian w badanym obszarze można opisywać z perspektywy rytmu (czyli regularności pojawiania się zmian rozwojowych), tempa (czyli szybkości dokonywania się zmian rozwojowych), a także istoty zachodzących przemian rozumianych jako zmiany ilo ściowe i jakościowe, co wiąże się z występowaniem zachowań świadczących o prawi dłowym na danym etapie rozwoju mechanizmie dokonujących się przemian.
Przeciwieństwem prawidłowej ontogenezy, w której rytmicznie i o czasie poja wiają się określone cechy charakteryzujące poszczególne stadia, jest rozwój zaburzo ny. Halina Spionek zaburzenia w rozwoju definiuje następująco:
[są nimi] wszelkie niekorzystne odchylenia zarówno w budowie organizmu, jak i w sposo bie jego funkcjonowania, niezależnie od stopnia, zakresu oraz przyczyn, które je wywołały. Zarów no wrodzone defekty organów zmysłowych i układu nerwowego, jak i przebyte scho rzenia uszkadzające wtórnie strukturę i funkcje układu nerwowego oraz innych układów organizmu — m ogą spowodować trwale bądź przemijające zakłócenia w rozwoju47.
44 [Hasło] Rozwój, [w:] Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, wersja elektroniczna, Warszawa 2004.
45 L. Sadowska, Rozwój dziecka. Podstawy anatomiczneipatofizjobgiczne, [w:] Neurokinezjologiczna diagnostyka i terapia dzieci z zaburzeniami rozwoju psychoruchowego, red. L. Sadowska, Wrocław 2001, s. 6.
46 E. Gruszczyk, D . Kołodziej, Praca korekcyjno-wyrównawcza z dziećmi w młodszym wieku szkolnym, Katowice 1980, s. 10—12.
Powyższe uwagi można ogólnie odnieść do rozwoju mowy, jako jednej z istot niejszych płaszczyzn umożliwiających dziecku osiąganie równowagi ze środowi skiem. Można bowiem przyjąć, że osiągnięcie tej równowagi jest związane z takim wykorzystaniem języka, które zabezpiecza efektywną komunikację z innymi ludźmi, poznawanie świata i samego siebie oraz udział w życiu społecznym, co koresponduje ze stanowiskiem S. Grabiasa48. Chcąc określić wpływ wady rozszczepowej na rozwój mowy, należałoby zatem prześledzić jej rozwój z perspektywy rytmu i tempa rozwoju z uwzględnieniem ustalonych etapów i związanych z nimi oznak wskazujących na prawidłowe przemiany, a także analizować je z uwzględnieniem poznania, komuni kacji i socjalizacji. Ze szczególną zaś uwagą należałoby zbadać rozwój mowy dzieci we wczesnym okresie życia, mając na uwadze czas przed, pomiędzy i po operacjach podstawowych oraz korekcyjnych.
W tym miejscu pojawia się konieczność przyjęcia definicji mowy, gdyż ułatwi to wskazanie tych aspektów przyswajania umiejętności posługiwania się językiem, które pod wpływem wady nie rozwijają się prawidłowo. Użyteczną definicją jest propozycja S. Grabiasa, określającego mowę jako: „[...] zespół czynności, jakie przy udziale języka wykonuje człowiek, poznając rzeczywistość i przekazując jej inter pretację innym uczestnikom życia społecznego”49. Dalsze części opracowania autora ukazują mowę jako układ kompetencji i sposobów realizowania wypowiedzi języ kowych”50, a jednocześnie uwypuklają niezwykle ważny dla rozwoju mowy aspekt, który - korzystając z ujęcia S. Grabiasa - można określić jako wzajemną zależność
pomiędzy rozwojem kompetencji i sprawności51. Istotę tej cechy — w ślad za autorem
- można ująć w sposób następujący: kompetencje nie pojawiają się bez sprawności, a sprawności przyjmujące formę umiejętności realizacyjnych nie mogą się pojawić bez wcześniejszych kompetencji. Z kolei w rozwoju sprawności realizacyjnych zna czenie odgrywają prawidłowo zbudowane i funkcjonujące układy: nerwowy, mię śniowy i kostny, w szczególności w odniesieniu do narządów mowy. Jak podkre śla się w literaturze, dla rozwoju mowy istotne jest funkcjonowanie tych układów także w innych czynnościach niż mowa. Stąd też, komentując rozwój mowy dzieci z rozszczepem, konieczne jest ustalenie nie tylko czasu i okoliczności pojawiania się, określonych przez sekwencję rozwojową, poszczególnych umiejętności związanych z mówieniem i rozumieniem, ale także wcześniejszych niż mowa czynności kom pleksu ustno-twarzowego, mających znaczenie dla jej rozwoju.
Formułując zatem tezy na temat skutków rozszczepu dla rozwoju mowy, na leży rozważyć co najmniej kilka zagadnień: poziom rozwoju czynności kompleksu ustno-twarzowego mających znaczenie dla rozwoju mowy, tempo i rytm rozwoju mowy z uwzględnieniem wszystkich poziomów języka, a także istotę zmian ilościo wych i jakościowych, co wiąże się na przykład z występowaniem nienormatywnych
48 S. Grabias, Mowa i je j zaburzenia..., s. 10. 49 Ibidem.
50 Ibidem, s. 14. 51 Ibidem, s. 30.
dźwięków, takich jak realizacje poza jamą ustną podczas gaworzenia, ale także z póź niejszym pojawieniem się na przykład pierwszego wyrazu. Literatura przedmiotu do tycząca skutków rozszczepu dla rozwoju mowy uwzględnia jednak przede wszystkim występowanie zaburzeń substancji segmentalnej. Badacze mowy akcentują w szcze gólności zaburzenia udziału rezonatora nosowego oraz artykulacji, co bezpośrednio wynika z deformacji przestrzeni objętej rozszczepem. Ich charakter i wymiar odno śnie do danego typu rozszczepu zmienia się wraz z wiekiem dziecka, jego naturalnym rozwojem, zmianą warunków anatomicznych wynikających z operacji chirurgicznej oraz prowadzoną terapią logopedyczną, a także z innymi czynnikami, na przykład ze zmianami kompensacyjnymi organizmu czy występowaniem parafunkcji52.
Badania zaburzeń artykulacji i nosowania (prowadzone dla języka polskiego) są referowane przez różnych badaczy53, w znacznej mierze nielogopedów, chociaż zdarza się, iż badacz oraz autor publikacji jest logopedą. Analizując sposób ujęcia i przedmiot opisu zaburzeń realizacji fonemów, można zauważyć, że szczególnym za interesowaniem badaczy, w szczególności foniatrów, cieszy się perspektywa uwzględ niająca opis zaburzeń artykulacji i nosowania. Refleksje z takim wyprofilowaniem zaburzeń zostaną przedstawione w podrozdziale 1.5.2. Inne zaburzenia w rozwoju mowy dzieci z rozszczepem, wskazywane w literaturze, dotyczą na przykład opóź nienia w rozwoju mowy, a także mniejszej ekspresji werbalnej (będzie o nich mowa w podrozdziale 1.5.5). Stosunkowo najmniej jest komentarzy na temat wczesnego okresu rozwoju mowy dzieci z rozszczepem podniebienia, a także przebiegu funkcji biologicznych, będących jedną z podstaw rozwoju mowy.
52 N a temat parafunkcji będzie mowa w podrozdziale 3.3.12.
53 M . Kowalski, J. Tronczyńska, Ocena mowy u chorych z rozszczepem podniebienia z punktu widzenia odległych wyników leczenia operacyjnego, „Otolaryngologia Polska”, t. 26: 1972, nr 1, s. 107— 112; A. Sekuła, „Ocena foniatryczna, akustyczna i rhinospirometryczna niepowodzeń w leczeniu operacyjnym rozszczepów podniebienia”, rozprawa doktorska, Poznań 1993; M . K ot, „Ocena odległych wyników zespołowego leczenia jednostronnych rozszczepów wargi, wyrostka zębodołowego i podniebienia” ...; T. Polaczek, M .E . Morkowska, J. Jethon, A . Komorowska, Odległe wyniki chirurgicznego leczenia całkowitych lub częściowych rozszczepów podniebienia wtórnego. Ocena zgryzu i mowy, „Czasopismo Stomatologiczne”, t. 49: 1996, nr 7, s. 5 1 0 -5 1 6 ; A. Komorowska, M . Hortis- -Dzierzbicka, Wieloetapowa ocena wyników rehabilitacji mowy po jednoetapowej operacji całkowitego jednostronnego rozszczepu wargi i podniebienia wykonanej w wieku 8 miesięcy, [w:] II Konferencja Robocza..., s. 48—54; T. Gałkowski, J. Grossman, Determinanty rehabilitacji zaburzeń mowy...\
A . Renkielska, A . Wojtaszek-Słomińska, M . Szostakiewicz, J. Pospieszalska-Paradowska, I. Grobelny, J. Jankau, M . Muraszko-Kuźm, Ocena odległych wyników leczenia rozszczepów podniebienia pierwotnego Ulub wtórnego u dzieci, „Polski Przegląd Chirurgiczny”, t. 71: 1999, nr 10, s. 1 0 55-1 065 ; G . Wójcicka, „Zastosowanie badania nazometrycznego w ocenie wyników leczenia operacyjnego i rehabilitacji rozszczepów podniebienia”, rozprawa doktorska, Akademia Medyczna w Poznaniu, Poznań 2000; A . Komorowska, B. Dobrowolska-Pietroń, Samoistna poprawa mowy po chirurgicznym zamknięciu rozszczepu podniebienia, „Czasopismo Stomatologiczne”, t. 40: 1987, nr 7, s. 476—480; A . Kwiecień, Z . Dudkiewicz, Charakterystyka mowy dzieci z różnymi typami rozszczepu wargi i podniebienia, [w:]
IIKonferencja Robocza..., s. 24—32; B. Dobrowolska-Pietroń, Artykulacja a nosowanie w rozszczepie podniebienia, „Czasopismo Stomatologiczne” , t. 43: 1990, nr 1 1 -1 2 , s. 708—712; D . Pluta-
Inne trudności w komunikacji
Ze względu na jednoczesne występowanie w komunikacji z użyciem języka innych sposobów niż językowy w analizie skutków wady rozszczepowej należałoby uwzględ nić także pozajęzykowe drogi porozumiewania się ludzi. Szczególną rolę odgrywa tutaj twarz, która, ze względu na odmienności wynikające z wady, w różnym zakresie może modyfikować przebieg porozumiewania się z ludźmi. Doniesienia psycholo gów i socjologów badających ten aspekt skutków rozszczepu wskazują na możliwość uruchomienia procesu stygmatyzacji, co może przynieść niekorzystne dla rozwoju dziecka konsekwencje. Wiązać się one mogą z zaburzeniami emocjonalno-społecz- nymi54, które konstytuują się na tle wyglądu własnej twarzy i trudności w porozu miewaniu się (otoczenie może nie rozumieć mowy dziecka). Mogą one w różnym zakresie modyfikować przebieg komunikacji z użyciem języka, na przykład przez wycofywanie się z kontaktów, niechęć do wypowiedzi, izolowanie się, unikanie sy tuacji, w których trzeba dużo mówić. Można zadać pytanie, czy mniejsza ekspresja werbalna dzieci z rozszczepem, o której czytamy w literaturze, wpływa na jakość ich kontaktów z innymi, a także na wypełnianie roli uczniów.
1.5.2. Istota zaburzeń realizacji fonemów
Literatura dotycząca zaburzeń substancji segmentalnej u dzieci z rozszczepem uwzględnia w szczególności, jak to zauważono powyżej, zaburzenia artykulacji i no- sowanie. Taka klasyfikacja zaburzeń realizacji fonemów skłania do refleksji związanej z innym rozumieniem terminu artykulacja, z jakim mamy do czynienia w lingwi styce i logopedii oraz w naukach medycznych55. Referowane w literaturze polskiej i światowej badania, prowadzone z wykorzystaniem przywołanej analizy, nie ukazu ją generalnie, która kategoria cech fonetycznych jest najczęściej zaburzona: lokacja
(główne miejsce artykulacji), rezonansowość (udział rezonatora nosowego), modal - ność (sposób artykulacji) czy sonantyczność (udział wiązadeł głosowych)56. Dzieje
54 S. Jakima, K. Szczepańska, Ocena stanu psychicznego dzieci z rozszczepem podniebienia i wargi w wieku adolescencyjnym, [w:] IIKonferencja Robocza—dokumentacja. Rozszczep wargi ipodniebienia, red. Z . Dudkiewicz, Warszawa 1996, s. 76—81; B. Pawlica, „Mechanizmy naznaczania społecznego”, rozprawa doktorska, Uniwersytet Śląski, Katowice 1998; D . Pluta-Wojciechowska, O stygmatach dziecka z wadą rozszczepową, [w:] Żyć z pasją, żyć w ruchu, red. B. Cyl, Piekary Śląskie 2004, s. 5 4 -6 5 ; B .J. McW illiams, H .L . Morris, R .L . Shelton, Cleft palate speech. ..; M . Hortis-Dzierzbicka, Z . Dudkiewicz, E. Stecko,
Pacjent z wadą rozszczepową w okresie adolescencji (dojrzewania), „Nowa Pediatria”, t. 4: 2000, nr 1, s. 24—26; M . Hortis-Dzierzbicka, E. Stecko, Z . Dudkiewicz, Psychologiczne aspekty wady rozszczepowej twarzy, „Nowa Pediatria”, t. 4: 2000, nr 1, s. 2 7 -2 9 .
55 Ten temat był przedmiotem moich obszernych rozważań w innych publikacjach (zob. D . Pluta- -Wojciechowska, Zaburzenia mowy..., s. 87—110; eadem, Realizacja fonemów języka polskiego u osób z rozszczepem podniebienia pierwotnego Ulub wtórnego — przegląd wybranych problemów, stanowisk, propozycji..., s. 19 9-22 5; eadem, Podstawypatofonetyki..., s. 7 8 -7 9 .
56 W przedstawionej w tekście typologii użyłam skrótowych nazw odnoszących się do funkcjonujących w fonetyce określeń wykorzystywanych do opisu systemu fonetycznego, takich jak miejsce artykulacji, udział wiązadeł głosowych, udział rezonatora nosowego, sposób artykulacji. A zatem dyslokacja to zaburzenia miejsca artykulacji, dysonantyczność to zaburzenia udziału wiązadeł
się tak, ponieważ w klasie zaburzenia artykulacji znajdują się wszystkie - z wyjątkiem
nieprawidłowego udziału rezonatora nosowego — zaburzenia pozostałych cech fone
tycznych. Takie ujęcie jest charakterystyczne dla wielu zachodnich badaczy mowy osób z rozszczepem, którzy analizują zaburzenia realizacji fonemów występujące w tej grupie osób, nie uwzględniając na ogół w takim samym zakresie poziomu ana lizy poszczególnych kryteriów opisu głosek, jakie oferuje fonetyka. Efektem tej sytu acji jest często ogólny opis zaburzeń z wyprofilowaniem pewnych cech uznawanych za szczególnie istotne (nosowanie, w szczególności nosowanie otwarte, oraz ogólnie zaburzenia artykulacji, szczególnym zainteresowaniem badaczy cieszy się tak zwana artykulacja kompensacyjna), a traktowanie innych w sposób mniej szczegółowy, co z perspektywy potrzeb programowania i prowadzenia terapii logopedycznej należy uznać za niewystarczające. Szkoda, że także w Polsce powielane jest takie podejście.
Biorąc pod uwagę szerokie ujęcie terminu artykulacja oraz jednocześnie uwzględ niając istotę tworzenia i opisu dźwięków mowy wynikającą z wiedzy fizjologicznej i fonetycznej, zaburzenia artykulacji i nosowanie określiłam łącznie jako zaburze
nia artykulacji?7. Wskazałam bowiem, że nosowanie jest ze swej istoty zaburzeniem
udziału rezonatora nosowego, a więc jednego z kilku wskaźników, na podstawie któ rego nie tylko opisujemy głoski normatywne, ale także oceniamy pod względem logopedycznym tworzone dźwięki. W swej istocie zatem postawienie obok nosowa- nia zaburzeń artykulacji jest wyróżnieniem jednego z kilku kryteriów, na podstawie których następuje opis i ocena spółgłosek.
Współczesne badania rozwoju sprawności artykulacyjnej dzieci z rozszczepem podniebienia uwzględniają najczęściej czas po operacji zamknięcia szczeliny rozszcze pu. Wyjątkiem są w tym zakresie badania Ferdynanda Antkowskiego, który opisuje
sposób tworzenia dźwięków mowy przed operacją57 58. Najnowsze badania artykulacji
u dzieci z rozszczepem podniebienia pierwotnego i/lub wtórnego uwzględniają reali zację fonemów spółgłoskowych ze względu na miejsce artykulacji59. Wyniki tych
ba-giosowych, dysrezonansowość to zaburzenia udziału rezonatora nosowego, dysmodalność to zaburzenia sposobu artykulacji. Zob. sposób klasyfikacji spółgłosek, jaki proponują D . Ostaszewska, J. Tambor,
Podstawowe wiadomości z fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Katowice 1997, s. 27—28. Z ujęcia autorek częściowo korzystałam, wyróżniając cztery kategorie opisu spółgłosek. U dziecka z rozszczepem (i nie tylko) może więc wystąpić dyslokacja i/lub dysmodalność i/lub dysonantyczność i/lub dysrezonansowość. Zaburzona głoska może obejmować jedną lub kilka kategorii fonetycznych lub zaburzenie może polegać na braku głoski. Termin dysonantyczność to wersja spolszczona terminu
dyssonantyczność. Wyczerpujące omówienia genezy i znaczenia utworzonych terminów przedstawiłam w książce pt. Zaburzenia mowy u dzieci z rozszczepem..., s. 93—103; eadem, Podstawypatofonetyki...,
s. 8 2 -8 9 .
57 D . Pluta-Wojciechowska, Realizacja fonemów języka polskiego u osób z rozszczepem podniebienia pierwotnego i/lub wtórnego..., s. 2 0 2-20 7; eadem, Zaburzenia mowy u dzieci z rozszczepem..., s. 91—93.
58 Autor opiera swoje wnioski na podstawie badania osób przed operacją podniebienia, między operacjami lub bezpośrednio po ostatecznej operacji przyjmując, że uzyskane wyniki obserwacji dotyczą wymowy osób przed operacją podniebienia (F. Antkowski, Patologia mowy w przypadkach „palatoschisis”, „Biuletyn Fonograficzny” 1957, nr 2, s. 27—45; idem, Uwagi o rehabilitacji (retranspozycji) mowy, „Biuletyn Fonograficzny” 1960, nr 3, s. 59—65).
59 D . Pluta-Wojciechowska, Realizacja fonemu /t/ ze względu na miejsce artykulacji u osób z rozszczepem podniebienia pierwotnego i/lub wtórnego, „Logopedia”, t. 30: 2002, s. 115—130; eadem,
dań wskazują między innymi, że dyslokacja przy realizacji fonemów spółgłoskowych u dzieci z rozszczepem obejmuje wszystkie fonemy spółgłoskowe, w rym półotwarte [m, n, ń, i, u, 1], które nie przez wszystkich badaczy są uwzględniane w ocenie60. Pro wadzone badania pozwoliły na opis dyslokacji rozumianych jako zaburzenia w two rzeniu głównego miejsca artykulacji. Wykaz nienormatywnych miejsc artykulacji objął ponad 20 rodzajów. W odniesieniu do poszczególnych grup dzieci i młodzieży z rozszczepem odnotowano inne częstości występowania poszczególnych rodzajów dyslokacji, odmienną częstość występowania dyslokacji przy realizacji danego fone mu spółgłoskowego, odmienne cechy dyslokacji związane z utylnieniem, uprzednie- niem lub zmianą struktury miejsca artykulacji61.
Sposób opisu zaburzeń artykulacji, jaki spotykamy w literaturze, ma różnorodny
poziom ogólności: od uznania głoski wadliwej za nieobecną do opisu — artykulacja
przesunięta ku tyłowi, artykulacja zła, lub wskazania szczegółowego sposobu tworze nia nienormatywnego miejsca artykulacji. Niedostatek opisów artykulacji nienor- matywnej w wadzie rozszczepowej jest związany z ustaleniem, która kategoria cech fonetycznych ulega najczęściej uszkodzeniom: lokacja, modalność, sonantyczność czy rezonansowość. Białą plamą pozostaje także zagadnienie występowania szczegó łowych zaburzeń cech fonetycznych innych niż miejsce artykulacji, a mianowicie: modalności, rezonansowości (z uwzględnieniem zaburzeń rezonansu głosek noso wych, a nie tylko ustnych) i sonantyczności, jak również ustalenie sposobu oceny zrozumiałości mowy z uwzględnieniem wszystkich typów rozszczepu. Niektórzy au torzy formułują pewne uwagi na wymieniony temat, przy czym ocena zrozumiałości mowy jest sporządzana w rozmaity sposób: na podstawie „testu 100-słownego”, na podstawie słuchania czytanego przez badanego tekstu, „za pomocą metody odsłucho wej mowy żywej” lub innych sposobów, o których autorzy publikacji nie informują. Poziom zrozumiałości mowy bywa formułowany także na podstawie cech badanej