Podręcznik dla klasy VI szkoły podstawowej Z Jezusem idziemy do Boga

do Boga. Jego autorami są: ks. Tadeusz Śmiech i Bogusław Nosek. Zawarte w nim

treści dotyczą problemów życia chrześcijańskiego, prowadzą do aprobaty, przyjęcia i wyrażenia swojego chrześcijaństwa jako drogi wiodącej do Boga. Podręcznik ma na celu wspomagać ucznia w odkrywaniu ustalonych zadań i ról wobec drugiego człowieka, względem którego powinien przyjąć postawę apostoła.

Ks. bp Kazimierz Ryczan w słowach, które skierował do uczniów klasy VI we wprowadzeniu do podręcznika zaznaczył, że publikacja ta ma być pomocą w poznaniu i zrozumieniu wszystkich możliwości, dzięki którym człowiek wytrwale idzie na spotkanie z Bogiem. Podkreślił ponadto, że z niniejszego podręcznika uczeń dowie się co na drodze do Boga może być przeszkodą lub pułapką kryjącą w sobie zniewolenia201. Każda jednostka katechetyczna zawiera następujące elementy: Słowo Boże; sytuację egzystencjalną; teksty KKK; część w formie pytań, zatytułowaną „Pomyśl”; istotne treści do przyswojenia oznaczone słowem „Zapamiętaj”; pieśń; zadanie. W podręczniku nie zabrakło kolorowych ilustracji, które mają na celu łatwiejsze przyswojenie materiału katechetycznego. Katecheta także i w klasie VI ma do dyspozycji podręcznik metodyczny202 składający się z czterech zeszytów oraz teczkę pomocy.

Podręcznik przeznaczony dla uczniów klasy VI szkoły podstawowej składa się z 57 jednostek lekcyjnych podzielonych na pięć rozdziałów o następujących tytułach: I.

Kim jestem? II. Na drodze do domu Ojca, III. Którędy idę? IV. Z kim idę? V. W Kościele i przez Kościół idę do Boga. W treści podręcznika znajdują się również

katechezy, w których można zauważyć mariologiczne akcenty. Należy do nich 4

201 K. Ryczan. Mój drogi! W: Z Jezusem idziemy do Boga. Podręcznik do religii dla klasy

VI s. 5.

202 Zob. Przewodnik metodyczny. Z Jezusem idziemy do Boga. Klasa VI szkoły

141 jednostek zatytułowanych w sposób następujący: 32 – Z Jezusem i Maryją na

pielgrzymim szlaku, 40 – Z różańcem w ręku rozważamy Ewangelię, 42 – Święci naszym wzorem na drodze do Jezusa i braci, 55 – Miesiąc Maryi w poezji i pieśniach. Dalsza

cześć rozprawy będzie miała na celu ukazać, w jakim stopniu i w jakim kontekście autorzy wymienionych jednostek akcentują obecność Najświętszej Maryi Panny?

Pierwsza ze wskazanych katechez maryjnych oparta jest na biblijnej perykopie opisującej cud, który miał miejsce na weselu w Kanie Galilejskiej (zob. J 2, 1-11). Autorzy podręcznika skupili uwagę katechizowanych na sługach, którym Pan Jezus polecił napełnić stągwie wodą. Mogli oni uznać to polecenie jako nie mające nic wspólnego z brakiem wina, a jednak czynią wszystko dokładnie tak jak im polecił Jezus. Warto zaznaczyć, że ich ufność w słowa Jezusa była podparta wezwaniem Maryi: „Zróbcie wszystko cokolwiek wam powie” (J 2, 5). Jakby ona nigdy nie zawiodła się na tym co Bóg jej polecił. Oczywiście Chrystus, mógł uczynić cud i tyle, lecz pragnął, aby człowiek miał w tej przemianie udział. Dlatego autorzy podręcznika zachęcają uczniów klasy VI do wiernego wypełniania swoich codziennych obowiązków, pamiętając przy tym, że Jezus zrobi więcej. Polecają, aby cały swój trud polecić Jezusowi przez ręce Maryi, tak jak to czynią pielgrzymi wędrujący do maryjnego sanktuarium na Jasnej Górze. Matka Boża zawsze skutecznie wstawia się za tymi, u których w sercu już się zadomowiła.

Kolejna jednostka poruszająca wątek maryjny nosi tytuł Z różańcem w ręku

rozważamy Ewangelię. Autorzy podręcznika założyli już znajomość uczniów klasy VI

tajemnic różańcowych i tym razem, odmiennie niż w latach ubiegłych, skupili się na historii różańca, kiedy powstał, w jakich okolicznościach, kto był jego pierwszym krzewicielem. Ważnym jednak stwierdzeniem są słowa, iż „sama Matka Boża, która objawiła się z różańcem w ręku, zachęca do codziennego, wytrwałego odmawiania tej modlitwy. Tak było w Lourdes (1858 r.), w Fatimie (1917 r.) i wielu innych słynących cudami miejscach”203. Autorzy podręcznika podkreślają również, że modlitwa różańcowa to nie tylko bezmyślne wypowiadanie modlitw, ale przede wszystkim to rozważanie Ewangelii, życia Jezusa Chrystusa i Jego Matki Maryi.

Następna katecheza, której tytuł brzmi Święci naszym wzorem na drodze do

Jezusa i braci ukazuje sylwetki rówieśników uczniów klasy VI, którzy postanowili

całkowicie oddać swoje życie Bogu. Są wśród nich Laura Vicuna, Anna Maria Long,

142 Maria Goretti, Dominik Savio, Franciszek i Hiacynta Marto, Bernadetta Soubirous. Warto zwrócić uwagę na trzy ostatnie wymienione postacie, które miały szczególne nabożeństwo do Najświętszej Maryi Panny. Autorzy podręcznika zamieścili informację, że Dominik Savio „kochał bardzo Matkę Bożą i na Jej cześć zorganizował nawet klub dziecięcy”204. Przed swoją I Komunią Świętą złożył przyrzeczenie, że jego najlepszymi przyjaciółmi będą Jezus i Maryja. Franciszek i Hiacynta byli świadkami objawienia się Matki Bożej w Fatimie w 1917 roku. Hiacynta miała wtedy 7 lat, a Franciszek 9. Bardzo mocno przejęli się słowami Matki Bożej, kiedy wezwała ich do modlitwy różańcowej i składania ofiar ze swoich trudności za grzeszników. Dzięki uległości Najświętszej Maryi Pannie i ich otwartości na to wszystko co proponowała im Maryja osiągnęli chwałę nieba. Są dobrym przykładem dla dzieci, że przez modlitwę różańcową i troskę o innym, mogą przyczynić się do uratowania wiele dusz ludzkich a także swojej. Bernadetta Soubirous to także postać w pełni oddana Matce Bożej. Przez modlitwę różańcową i cierpliwe znoszenie życiowych trudności, Maryja pomogła jej w zjednoczeniu z Bogiem w niebie205. Na kanwie treści z niniejszej jednostki katechizowani mogą przekonać się jak cenna jest relacja z Najświętszą Maryją Panną, gdyż ona zawsze prowadzi do uświęcenia i przebywania z Bogiem w niebie.

Z ostatniej maryjnej jednostki katechetycznej w podręczniku dla klasy VI zatytułowanej Miesiąc Maryi w poezji i pieśniach, katechizowani znając już, iż miesiąc maj jest poświęcony Najświętszej Maryi Pannie, poznają historię litanii do Matki Bożej. Twórcy podręcznika uświadamiają uczniów, że praktykę modlitwy Litanią Loretańską w miesiącu maju zapoczątkowano we włoskim mieście Loretto w XVIII wieku. Natomiast w XIX wieku litania odmawiana była już w całym Kościele, także na ziemiach polskich. Autorzy powołują się jeszcze na maryjną modlitwę Pod Twoją

obronę wskazując katechizowanym, że Kościół tymi słowami oddaje cześć Maryi już

od najdawniejszych czasów206.

Podsumowując analizę podręczników do nauczania religii w szkole podstawowej przeprowadzoną w II rozdziale niniejszej dysertacji należy zaznaczyć, że zawiera ona ilościowe i jakościowe analizy jednostek katechetycznych, które w swojej treści akcentowały obecność i rolę Najświętszej Maryi Panny. Badania zostały przeprowadzone w oparciu o podręczniki do klas I-VI trzech wydawnictw:

204 Tamże s. 106.

205 Por. tamże s. 106-108. 206 Por. tamże s. 134.

143 krakowskiego, poznańskiego i kieleckiego i zebrane w sześciu punktach, które odpowiadają kolejnym seriom podręczników i etapom nauczania. Punkty: pierwszy, trzeci oraz piąty obejmowały podręczniki przeznaczone dla uczniów klas I-III, opublikowane przez Wydawnictwa: WAM (punkt 1), św. Wojciecha (punkt 3) i Jedność (punkt 5).

Podsumowując analizę podręczników „krakowskich” pod kątem mariologicznym, można stwierdzić, iż w klasie I występuje 8 jednostek, w klasie II 5 jednostek, natomiast w klasie III 8 jednostek, w których nastąpiło odwołanie do Najświętszej Maryi Panny. W okresie edukacji wczesnoszkolnej w sumie 21 jednostek lekcyjnych poświęconych zostało Matce Bożej. Autorzy podręczników tej serii umiejętnie wkomponowali maryjne odwołania w treści, mające na celu przygotowanie do sakramentu pokuty i pojednania oraz Eucharystii. Dzięki proponowanym postawom wzorowanym na Maryi, uczniowie mogą wejść w głębszą relację z Jezusem, który przebacza grzechy i zaprasza do komunii ze Sobą.

W podręcznikach „poznańskich” klasyfikacja tematów maryjnych przedstawia się w sposób następujący: klasa I – 7 jednostek, klasa II – 2 jednostki, klasa III – 7 jednostek. To w sumie daje 16 tematów z wątkiem maryjnych na etapie edukacji wczesnoszkolnej. W podręcznikach tej serii wyraźnie jest dostrzegalna recepcja posoborowej mariologii. Autorzy ukazali Najświętszą Maryję Pannę jako poddaną całkowicie woli Bożej i nierozerwalnie złączoną z misją Syna, Jezusa Chrystusa. Pomimo, że w niniejszej serii jest najmniej odniesień maryjnych, to twórcy wyraźnie ukazali katechizowanym Maryję jako dobry przykład oczekiwania na przyjęcie Jezusa, trwania blisko Niego i czuwania, by nie utracić Go z oczu.

Badając podręczniki „kieleckie” można było zauważyć następującą ilość tematów podejmujących wątek maryjny: klasa I – 7 jednostek, klasa II – 9 jednostek, klasa III – 11 jednostek. Wniosek z tego taki, iż w ciągu trzech lat edukacji wczesnoszkolnej katechizowani mogli w sumie na 27 lekcjach katechezy usłyszeć o Najświętszej Maryi Pannie. Twórcy serii kieleckiej w największym stopniu korzystali z odwołania się do Matki Bożej, by ukazać katechizowanym jak należy właściwie oczekiwać na przyjście Pana w Komunii Świętej, co robić, aby stworzyć z Nim głęboką relację i by to miało wpływ na dalsze kroczenie z Jezusem przez życie. W klasie III tak wiele odniesień maryjnych znalazło się w podręczniku, by wskazać uczniom kogo należy się trzymać w życiu duchowym, aby wytrwać w relacji z Jezusem na dalsze lata edukacji.

144

Tab. 1. Zestawienie katechez z maryjnym odniesieniem w podręcznikach dla klas I-III szkoły podstawowej z uwzględnieniem wydawnictw: krakowskiego (WAM), poznańskiego (św. Wojciech) i kieleckiego (Jedność).

Wydawnictwo WAM ŚW. WOJCIECH JEDNOŚĆ

KLASA Ilość jednostek Numery jednostek Ilość jednostek Numery jednostek Ilość jednostek Numery jednostek I 8 5,6,24,26, 27,28,29,40 7 10,11,24,27, 44,45,46 7 2,15,19,21,44, 45,51 II 5 3,24,25,26,54 2 10,52 9 8,15,17,46,47, 48,49,54,55 III 8 11,17,24,30 31,33,37,46 7 7,8,9,10,11, 21,56 11 7,24,25,27,28,29, 30,31,40,46,51 RAZEM 21 16 27

Zestawienia i analizy tekstów, które dokonały się w punkcie drugim, czwartym i szóstym skupione były na podręcznikach przeznaczonych dla uczniów klas IV-VI, opublikowanych przez podobne jak wcześniej Wydawnictwa: WAM (punkt 2), św. Wojciecha (punkt 4) i Jedność (punkt 6).

W podręcznikach „krakowskich” ilościowe zestawienie tematów odwołujących się do Najświętszej Maryi Panny przedstawia się w sposób następujący: klasie IV – 5 jednostek, klasa V – 10 jednostek, klasa VI – 5 jednostek. Co na czas edukacji blokowej daje 20 jednostek lekcyjnych poświęconych Matce Bożej. Autorzy tej serii podręczników, ukazują katechizowanym Najświętszą Maryję Pannę jako wzór do naśladowania, ukazując jednocześnie skuteczny sposób osiągnięcia zjednoczenia z Bogiem.

Następna seria podręczników to do klas IV-VI pochodzi z wydawnictwa poznańskiego i zawierają następującą ilość jednostek poświęconych Matce Bożej: klasa IV – 1 jednostka, klasa V – 8 jednostek, klasa III – 3 jednostki. Co w sumie daje 12 tematów akcentujących osobę Maryi. Ta seria zawiera najmniej odniesień do Najświętszej Maryi Panny. W podręczniku do klasy IV jest jedynie wzmianka o proroctwie na temat Niewiasty, która wyda Zbawiciela, lecz autorzy ani razu nie użyli słowa „Maryja”. W podręcznikach natomiast klas V i VI wyraźnie zaakcentowany jest chrystologiczny i eklezjalny format katechezy maryjnej.

W podręcznikach do religii klas IV-VI serii „kieleckiej” zestawienie ilościowe, jeśli chodzi o jednostki, które ukazują Maryję, przestawia się następująco: klasa IV – 5 jednostek, klasa V – 11 jednostek, klasa VI – 4 jednostki. Okazuje się, że na tym etapie edukacji w sumie w 20 katechezach można odnaleźć akcenty maryjne. Najwięcej jest w

145 podręczniku do klasy V. Autorzy ukazują uczniom Maryję ściśle zjednoczoną z Chrystusem jako wzór i skuteczną pomoc na drodze do świętości.

Tab. 2. Zestawienie katechez z maryjnym odniesieniem w podręcznikach dla klas IV-VI szkoły podstawowej z uwzględnieniem wydawnictw: krakowskiego (WAM), poznańskiego (św. Wojciech) i kieleckiego (Jedność).

Wydawnictwo WAM ŚW. WOJCIECH JEDNOŚĆ

KLASA Ilość jednostek Numery jednostek Ilość jednostek Numery jednostek Ilość jednostek Numery jednostek IV 5 20,22,24,40,56 1 22 5 8,51,56,57,63 V 10 16,18,19,21,22, 23,25,43,52,56 8 1,15,16,17,19,20, 25,45 11 4,15,17,22,28,41,44, 45,50,51,53 VI 5 11,27,28,44,47 3 13,14,27 4 32,40,42,55 RAZEM 20 12 20

Na zakończenie tej części rozprawy należy stwierdzić, że w przeanalizowanych podręcznikach do religii dla uczniów klasy I-VI szkoły podstawowej serii krakowskiej, poznańskiej i kieleckiej występuje różnorodność tekstów poświęconych Najświętszej Maryi Pannie. Najczęściej oparte są one na analogicznych biblijnych perykopach. Jednak ich interpretacja z każdym rokiem jest bardziej pogłębiona i ukazuje inne aspekty życia Matki Bożej. Wiele można zaobserwować odniesień do Boga Ojca, na którego wolę Maryja się zgodziła i nieustannie wypełniała Jego plan. Widoczna jest także bliska i nierozłączna relacja z Jej Synem Jezusem Chrystusem, nie brakowało również odniesień do eklezjalnego formatu w katechezach maryjnych. Natomiast zbyt mało ukazana została relacja Maryi i Ducha Świętego, z którego przecież natchnienia mogła przyjąć, z asymilować, i wypełnić to co dla Niej Bóg przewidział.

Niewątpliwie największą rolę w ukazaniu obecności i roli Maryi w historii zbawienia wśród uczestników lekcji religii odgrywają podręczniki pod redakcją ks. Tadeusza Śmiecha. Bardzo często odwołują się one do Najświętszej Maryi Panny. W klasach I-VI szkoły podstawowej aż w 47 tematach autorzy podręczników zaakcentowali osobę Matki Bożej. Mając na myśli zasadę „przez Maryję do Jezusa” można wnioskować, że ta seria podręczników właściwie kształtuje duchowość młodego człowieka i skutecznie prowadzi do Jezusa.

Warto jednak podkreślić, iż treści zawarte w przeanalizowanych podręcznikach z pewnością mogą być pomocne w jeszcze większym zjednoczeniu z Osobą Jezusa Chrystusa oraz lepszym przeżywaniu świąt obchodzonych w Kościele i w domu rodzinnym. Przy ich pomocy katechizowani dobrze przygotują się do

146 sakramentów pokuty i pojednania oraz Eucharystii, umiłują je i nieustannie będą z nich korzystać, umacniając swoje życie duchowe.

ROZDZIAŁ III

MARYJA W PODRĘCZNIKACH DO RELIGII

DLA GIMNAZJUM

Uczniowie, którzy ukończyli szkołę podstawową, od momentu reformy edukacji w Polsce zapoczątkowanej w 1999 roku, mieli obowiązek rozpocząć naukę w trzyletnim gimnazjum. Ten proces edukacyjny młodzieży obejmował uczniów w wieku od 13 do 16 roku życia1. W recenzji jednego z podręczników gimnazjalnych zamieszczonej w czasopiśmie Katecheta, ks. Andrzej Kiciński podkreśla, że dla młodzieży jest to nowa rzeczywistość, która często okazuje się „trudna i złożona”2. Zapewne niemały wpływ na taki stan ma wiek gimnazjalistów, połączony z ważną przemianą biologiczną, intelektualną i psychiczną. Młodzież w tym okresie jest często skupiona na sobie i podatna na inicjowanie konfliktów co wpływa negatywnie na relacje interpersonalne. Poszukują własnej tożsamości, często kwestionując autorytety. Potrafią krytykować Kościół i osoby reprezentujące go. Wolność jest przez nich rozumiana jako robienie tego, na co ma się ochotę. Zadają wiele pytań natury egzystencjalnej. Młodzi na bazie konfliktów z rodzicami przeżywają wątpliwości religijne, co nieraz przejawia się w relatywizmie moralnym3. Taki stan rzeczywistości domaga się rzetelnego przekazywania wiedzy młodym ludziom oraz ukazywania silnych autorytetów. Niewątpliwie do takich należy postać Najświętszej Maryi Panny. Warto jeszcze zaznaczyć, iż zgodnie z tym co przekazuje Dyrektorium katechetyczne

Kościoła katolickiego w Polsce „katecheza młodzieży gimnazjalnej wiąże się z

wyznaniem i rozumieniem wiary, co stanowić powinno program i przedmiot przygotowania do przyjęcia sakramentu bierzmowania”4.

Rozdział trzeci niniejszej rozprawy zostanie poświęcony przeanalizowaniu podręczników do religii serii krakowskiej, poznańskiej i kieleckiej, tym razem przeznaczonych dla młodzieży gimnazjalnej. Analiza będzie miała na celu uzyskanie

1 Por. S. Zwolak. Katechizacja w diecezji zamojsko-lubaczowskiej w latach 1992-2012. Lublin 2012 s. 240.

2 A. Kiciński. „W drodze do Ojca”. Program nauczania religii i nowe podręczniki dla

gimnazjum. Red. T. Śmiech. Wydawnictwo JEDNOŚĆ. Kielce 2003. „Katecheta” 47:2003 nr 7-8

s. 142.

3 Konferencja Episkopatu Polski. Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego

w Polsce. Kraków 2001 s. 49-50.

4 Konferencja Episkopatu Polski. Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w

148 odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób i jak często postać Najświętszej Maryi Panny jest ukazywana w wybranych podręcznikach dla klas gimnazjalnych?

1. Seria krakowska W drodze do Emaus do programu Wierzyć Chrystusowi