Przedstawiając w omawianej pracy kolejno: problem relacji innowacji i postępu technicznego, relacji nauki i techniki, nierozdzielności eko-nomicznych i technicznych aspektów innowacji, Kwiatkowski analizuje istotę innowacji społecznych, będących przedmiotem mojego zaintere-sowania.
Krytycznie i tworczo o zarzadzaniu.indb 156
Nawiązując do uprzednio przyjętej definicji Schumpetera – innowa-cji jako ukształtowania nowej funkinnowa-cji produkinnowa-cji – można stwierdzić, że jest ona również faktem i zjawiskiem ekonomicznym. Trafna inno-wacja daje efekt ekonomiczny mający takie czy inne reperkusje spo-łeczne. Sam proces produkcji, obok aspektu technicznego, jest również zjawiskiem społecznym. Nowoczesna innowacja automatycznego pilo-ta samolotu zmusza do odpowiedniego wyszkolenia załogi, musi mieć ona również nowy rynek zbytu, chętnych do nabycia i pasażerów chęt-nych do latania z takim urządzeniem. Kwiatkowski potwierdza regułę, mocno podkreślaną przez polską szkołę prakseologiczną, że pomimo daleko idącej instrumentalizacji i robotyzacji, jednak człowiek, z jego utrwalonymi przez tradycję i system edukacji postawami i poglądami, jest twórcą wszystkich innowacji i wszelkie dokonane zmiany odnoszą się do jego zachowań.
Już w latach 70. nieoceniony, często cytowany przez Kwiatkowskiego, Peter Drucker pisał, że „zmiany społeczne i społeczna innowacja były w całym okresie istnienia biznesu co najmniej tak samo ważne, jak technika”. Tezę tę uzasadniał przykładem Japonii, która skoncen-trowała się właśnie na oryginalnych innowacjach społecznych, nato-miast imitując, importując i adaptując innowacje techniczne. Podobnie Harvey Brooks (1982) podejmuje próbę typologii innowacji wyróżnia-jąc: „czysto społeczne inwencje i innowacje, socjotechniczne systemy inwencji i innowacji oraz innowacje czysto techniczne”. Zakłada on jed-nak, że w praktyce nie występują zupełnie czyste typy, mieszają się one ze sobą tworząc swoiste continuum. Krańcowe punkty tego continuum odpowiadają innowacjom o szczególnym nasileniu właściwości czysto społecznych i znikomym nasileniu właściwości technicznych (np. zwol-nienia i ulgi podatkowe, gimnastyka rekreacyjna w czasie przerwy pra-cy w biurze, nawiasem mówiąc wprowadzona przeze mnie już w 1959 roku we wzorcowym oddziale Narodowego Banku Polskiego), czy od-wrotnie, o nasileniu cech czysto technicznych (np. różne typy techniki skrawania).
Odrębnym typem innowacji są socjotechniczne systemy inwencji i innowacji. Odnoszą się one do jakiejś zasadniczej innowacji technicz-nej, której towarzyszą istotne zmiany w postawach, obyczajach, sty-lu życia. Jego klasycznym przykładem jest społeczne oddziaływanie współczesnego samochodu kształtującego odmienny styl życia, zwięk-szenie mobilności, weekendowe wyjazdy „za miasto”, „budowa daczy”, do której bez samochodu nie ma dojazdu. Na przykład we Włoszech stwierdzono, że dynamiczny rozwój prywatnej motoryzacji spowo-dował radykalne zmniejszenie uczestnictwa w kościelnej ceremonii Mszy świętej w niedziele, z powodu masowego wyjazdu na weekend za
Krytycznie i tworczo o zarzadzaniu.indb 157
miasto, co oczywiście wpłynęło na postępujący proces laicyzacji w skali społecznej.
Zasadniczą, akceptowaną przez Kwiatkowskiego tezą, jest sztucz-ność czystego podziału innowacji. Nawet pozornie czystej technicznie innowacji, jak np. cytowany przykład nowej techniki skrawania, towa-rzyszą zmiany kwalifikacji robotników, konieczność opanowania tech-niki nowej formy skrawania. W sumie jest to więc proces socjotech-niczny, w którym pomieszane są właściwości techniczne i społeczne. Kwiatkowski twierdzi, że społeczny aspekt innowacji bierze się przede wszystkim z ich związku z potrzebami ludzkimi, są one bowiem wprost odpowiedzią na artykułowane w jakiś sposób potrzeby konsumenta lub producenta, albo potrzeby te dopiero tworzą.
Innowacje nie mogą być nigdy faktem izolowanym społecznie. Przykładem innowacji, biorącej się prosto z potrzeb ludzkich, jest taśma montażowa umożliwiająca tanią, standaryzowaną produkcję masową. Wprowadzona po raz pierwszy przez Henry’ego Forda, zaspokoiła spo-łeczną potrzebę indywidualnego, łatwego przemieszczania się poprzez budowę popularnego, taniego samochodu. Jednakże system taśmowej pracy przy wysokim stopniu specjalizacji dehumanizował proces pra-cy niejako mechanizując wąsko wyspecjalizowanego robotnika powta-rzającego w identyczny sposób te same wyuczone ruchy. Powstał więc nowy problem, nowe zapotrzebowanie społeczne na innowację tech-niczną, na inny sposób produkcji w celu zapobieżenia monotonii pracy i frustracji robotnika wpływającej na obniżenie jakości pracy.
Jednak pierwszym remedium ze strony Forda było zwiększenie kontroli i zorganizowanie policji zakładowej, mającej zapobiec orga-nizowaniu się robotników do wspólnej walki przeciwko dehumanizu-jącym warunkom pracy. Następny krok Forda to też innowacja czy-sto społeczna – podniesienie płac do wysokiego poziomu 5$ dziennie, przekraczającego ponad dwukrotnie średnie zarobki pracownicze. Ta inwestycja kapitałowa była wielkim ryzykiem, która jednak dała nie-zwykle pozytywny rezultat, bo pomimo wzrostu zarobków koszty oso-bowe na jednostkę produktu zmalały, co umożliwiło Fordowi obniżenie ceny produkowanego samochodu. Była to rewolucja na miarę rewolucji technicznej wprowadzenia taśmy produkcyjnej.
Te społeczne innowacje ustąpiły wreszcie miejsca czysto technicz-nej innowacji, jednak o wybitnie społecznym rezultacie, polegającej na zlikwidowaniu systemu taśmowego. Komputeryzacja, automatyzacja, robotyzacja, telekomunikacja oraz produkcja bez zapasów umożliwiła zasadniczą zmianę rodzaju produkcji, kształtując samodzielne zespoły wytwórcze, ograniczając do minimum interwencje człowieka. Ten efekt potwierdza tezę, że każda innowacja techniczna ma swoje większe, lub
Krytycznie i tworczo o zarzadzaniu.indb 158
mniejsze reperkusje społeczne. Istnieją jednak innowacje o czystym charakterze społecznym, bowiem zmiany społeczne mogą mieć miejsce przy nienaruszaniu istniejącej techniki.