Rozważając proces tworzenia oryginalnych teorii naukowych, obser-wujemy bogatą gamę techniki twórczej. Rzadkością jest olśnienie my-ślowe, błyskotliwe uświadomienie sobie jakiejś analogii, jak np. w kla-sycznym micie „eureka” kąpiącego się Archimedesa. We współczesnym świecie informacji i milionów prac naukowych konieczna jest niezwy-kła chłonność intelektualna, objęcie swoją świadomością olbrzymiej wiedzy i twórcza precyzja formułowania nowego ujęcia, nowego sche-matu, nowego modelu i perspektywy jego rozwoju.
Bogata, już czterdziestoletnia działalność naukowa Stefana Kwiatkowskiego charakteryzuje się oryginalnością rozwijanych kon-cepcji, które indywidualnie zapoczątkowane, lub twórczo wzbogaco-ne, stają się podstawą dynamicznego rozwoju naukowego. Analizując strukturę Jego osiągnięć twórczych, można wyraźnie wyróżnić szereg niecodziennych problemów rozwiązywanych według kanonów spraw-ności warsztatu naukowego z wizją oryginalspraw-ności koncepcji.
Po stypendialnym pobycie w USA w latach 1963–1964 Stefan Kwiatkowski wrócił zafascynowany ówczesną modą amerykańską na
Krytycznie i tworczo o zarzadzaniu.indb 151
rozwój idei „human relations” w procesie pracy i skoncentrował się na problematyce produkcyjnego zachowania się jednostki w zespole pra-cowniczym (1967). Dalszą logiczną konsekwencją była analiza i ory-ginalna koncepcja zachowania pracownika szczebla kierowniczego, jego organizacyjnej roli (1970) i, jak to wówczas modnie określano, stylu kierowania. Tu nastąpiło mile wspominane przeze mnie nasze spotkanie twórcze i wspólnie wydana książka o stylach zarządzania (1977).
Kierownicze stanowisko w Instytucie Polityki Naukowej i Szkol-nictwa Wyższego skierowało zainteresowania Kwiatkowskiego na problematykę polityki naukowej i jej związku z rozwojem technologii, przekształcania się nauki w siłę wytwórczą (1980), historię nauki i or-ganizację badań naukowych (1988). Sfera zainteresowań naukowych musiała się rozszerzyć w związku z prezesurą Towarzystwa Naukowego Organizacji i Kierownictwa.
Aktualna tematyka badawcza to rozwijana przez Niego od paru lat idea przedsiębiorczości intelektualnej (2000), która stała się za-czynem bogactwa międzynarodowych rozważań i szeregu publikacji, przekształcając się w swoisty kanon nowoczesnej teorii organizacji. Doceniając wartość i aktualność tego zagadnienia, skoncentruję się jed-nak na przedstawieniu niektórych elementów koncepcji społeczeństwa innowacyjnego rozwiniętej w wydanej w 1990 roku pracy (Kwiatkowski 1990). Może ona bowiem być klasycznym przykładem tezy o trwałej wartości, czasowo już historycznych, oryginalnych przemyśleń, których predykcyjna trafność jest potwierdzona w dalszym rozwoju określonej dyscypliny. Jest to prawidłowość sprawdzalna w karierze naukowej wielu wybitnych uczonych; niektóre już zdawało by się przebrzmiałe tezy wykazują ponadczasową aktualność.
Kwiatkowski rozważa problem funkcjonowania nowoczesnej spo-łeczności innowacyjnej, zachowującej jednocześnie swoją specyfikę i od-rębność kulturalną. Jest to centralny problem kształtu przyszłościowej cywilizacji, która, stale rozwijając się w skali globalnej i analogicznie uniformizując poszczególne kultury, może doprowadzić do smutnego obrazu jednolitości gubiącej piękno i wartość swoich odrębności kultu-rowych. Kwiatkowski chce odpowiedzieć na pytanie, co tworzy i jak się tworzy nowoczesne społeczeństwo innowacyjne, „które potrafi czynnie uczestniczyć w globalnej społeczności świata zarazem zachowując jed-nak swoją specyfikę i odrębność kulturową”. Określając w ten sposób istotę globalizmu jako jedności w różnorodności, przeciwstawił się już ponad 10 lat temu współczesnej silnej tendencji uniformizacji kulturo-wej, znajdującej również swój wyraz w dążeniu do budowy scentrali-zowanej jedno-państwowej struktury politycznej w skali kontynentu
Krytycznie i tworczo o zarzadzaniu.indb 152
europejskiego, podporządkowanej szeroko rozbudowanemu systemowi scentralizowanego normowania działalności gospodarczej.
Nośnikami teoretycznymi problemu innowacji jest omawiany przez Kwiatkowskiego dorobek Schumpetera (1960), Schmooklera (1966), Langego (1961). Jednak szczególną rolę w kształtowaniu teorii in-nowacji przypisuje Kwiatkowski Schumpeterowi, twierdząc, że ode-grał on podobną rolę w kształtowaniu ogólnej teorii innowacji, jak Max Weber w teorii organizacji. Wręcz szokującą jest kwintesencja Schumperowskiej filozofii rozwoju kapitalizmu, ujęta syntetycznie przez Petera Druckera, stwierdzająca, że „normą zdrowej gospodar-ki i centralną kwestią dla teorii i praktygospodar-ki ekonomicznej powinna być dynamiczna nierównowaga wywoływana przez wprowadzającego in-nowacje przedsiębiorcę, a nie równowaga i optymalizacja” (Drucker 1985).
Wynika z tego, zdaniem Kwiatkowskiego, że rozwój dokonuje się poprzez „twórczą destrukcję”, poprzez burzenie równowagi, stąd też i świadomość, że innowacje są nie do pogodzenia z centralnie stero-waną gospodarką, z centralnie prowadzonym rachunkiem i centralnie zakładaną optymalizacją. Swoistym ekonomicznym paradoksem jest fakt, że centralne dążenie do optymalizacji i równowagi często dopro-wadza do suboptymalizacji i nierównowagi, podczas gdy nieliczenie się z optymalizacją daje nieraz najlepsze wykorzystanie zasobów. Jest to niezwykle aktualna teza wobec tendencji Unii Europejskiej do central-nego sterowania procesami gospodarczymi poprzez ustalanie limitów produkcji i dotacji centralnie przydzielanych, nie mówiąc już o syste-mie jednolitych norm kształtujących strukturę produkcji wielu dzia-łów przemysłu.
Punktem wyjścia dokonanej przez Kwiatkowskiego próby budowy zarysu teorii innowacji jest lapidarna definicja Shumpetera określa-jąca innowację jako „ukształtowanie nowej funkcji produkcji”. Jej podstawowe elementy Kwiatkowski przedstawia w następujących punktach:
1. Innowacja powstaje w wyniku decyzji i działania przedsiębiorcy,
pro-wadząc do ukształtowania nowej funkcji produkcji, będącej, zgodnie z koncepcją Schumpetera, „kombinacją środków produkcji”. Wyraża się ona wprowadzeniem nowego produktu, bądź nowej formy pro-dukcji, czy otwarcia nowego rynku, zdobycia nowego źródła surow-ców, czy też wprowadzenia nowej organizacji. Podstawowe motywy wprowadzenia innowacji mają charakter ekonomiczny, bowiem isto-ta rozważań odnosi się do działalności produkcyjnej. Kwiatkowski jednak akceptuje wyraźnie koncepcje Schumpetera trzech nieeko-nomicznych motywów:
Krytycznie i tworczo o zarzadzaniu.indb 153
a) marzenia i chęć tworzenia „prywatnego królestwa” – typowe dla ludzi nie mogących się wybić w innej niż gospodarcza działalności, b) „pragnienie zdobywania” – analogiczne do pogoni za rekordami
w sporcie,
c) „radość tworzenia” – autoteliczna satysfakcja z twórczości, z no-watorstwa, w tworzeniu czegoś nowego.
Wydaje się, że ta pozaekonomiczna sfera działania w dużym stopniu występuje łącznie z ekonomicznymi motywami osiągnięcia zysku.
2. U podstaw innowacji leżą zmiany techniczne, społeczne i
organi-zacyjne „umożliwiające wprowadzenie nowych kombinacji środków działania, z nadzieją na osiągnięcie większego niż uprzednio zysku”.
3. Podstawową cechą innowacji jest nieciągłość. Turbulencja,
szyb-kie innowacje i radykalne zmiany strukturalne są, zdaniem Petera Druckera (1985), perspektywą przyszłości.
4. W ramach każdej funkcji produkcji występują z różnym natężeniem
korygujące jej kształt „subinnowacje”, drobne, codzienne, narasta-jące, wręcz niedostrzegalne modyfikacje funkcji produkcji, które zapewniają jej kształt litery „S”. Wyjaśniając pojęcie subinnowacji, Kwiatkowski podaje przykład wprowadzenia silnika wysokoprężne-go, gdzie subinnowacją były stopniowe, kolejne udoskonalenia sil-nika benzynowego, polegające np. na zmniejszeniu zużycia paliwa, zwiększeniu mocy, czy niezawodności.
Swój zarys teorii innowacji Kwiatkowski przedstawia w następują-cej formie graficznej (rys. 1).
Rysunek 1.
Krytycznie i tworczo o zarzadzaniu.indb 154
Krzywe funkcji produkcji Ao–A1 i Bo–B1 przedstawiają relacje po-między dokonanymi nakładami a uzyskanymi efektami. Kształt krzy-wej „S” określa początkowy i końcowy efekt innowacyjnej produkcji nie dający wzrostu efektu. Na etapie początkowym jest to uzasadnione procesem opanowywania, uczenia się nowej techniki, a także stopnio-wego efektu promocji nostopnio-wego produktu, czy usługi, zgodnie z zasadą, mocno podkreślaną przez Adamieckiego (1970) o zrozumiałej społecz-nej niechęci do zmiany. Głęboko zakorzeniony konserwatyzm jest, być może, jedną z podstawowych cech zbiorowisk ludzkich. W każdym ra-zie istnieje, trafnie podkreślana przez Kwiatkowskiego, prawidłowość wstępnego okresu nieefektywności innowacji wykazującej w pierwszym okresie po wprowadzeniu nawet zmniejszenie się efektu. Wydaje mi się, że w świetle późniejszych doświadczeń innowacyjnych w Polsce moż-na by było pierwszy fragment krzywej „S” moż-nawet poważniej obniżyć. Występuje tu problem nerwowości okresu oczekiwań efektu. Ten nieco przedłużający się okres nieefektywności innowacji może sprowokować decyzję o nowej innowacji, która również wykaże wstępno-okresowe obniżenie efektu. Ta pochopność w decyzjach innowacyjnych, np. w sfe-rze logistyki psfe-rzedsiębiorstwa, może doprowadzić do daleko idącego ob-niżenia efektywności działania.
Kwiatkowski precyzyjnie wylicza możliwe przyczyny pierwotnej nieefektywności innowacji. Jego zdaniem, występuje tu zjawisko nie-wystarczającej znajomości tajników nowego działania i cały arsenał przeciwności, takich jak: niedostateczne opanowanie procesu wytwa-rzania, niepełne rozeznanie potrzeb i gustów nabywców, powolność procesu uczenia się nowych form działania, a także niedostosowanie struktury organizacyjnej, podziału kompetencji, organizacyjnej infra-struktury itd. Przez cały okres wzrostu efektu krzywej funkcji pro-dukcji towarzyszą jej subinnowacje, doraźne drobne usprawnienia ko-rygujące niektóre fragmenty innowacji widocznie niesprawne w toku procesu wdrażania.
Ukształtowana przez innowacje nowa funkcja produkcji dochodzi do momentu starzenia się, osiągając limit nieprzekraczalnej bariery wzrostu. Krzywa efektu zatraca swój rozwojowy trend i utrzymuje się na niezmiennym poziomie. Przedsiębiorca nie czeka jednak na moment spadku efektu, już wcześniej przygotowuje dalszą innowację, która w momencie degeneracji poprzedniej charakteryzuje się wysokim tren-dem wzrostu efektu. Jest to krzywa Bo–B1.
Kwiatkowski stwierdza, że relacje krzywych Ao–A1 i Bo–B1 mogą różnie się układać, chodzi jednak o to, ażeby nowa innowacja już funk-cjonowała w momencie starczej degeneracji pierwszej. Nie występuje tu więc zjawisko ciągłości, przekształcenia jednej innowacji w drugą, tym
Krytycznie i tworczo o zarzadzaniu.indb 155
bardziej, że u podstaw przejścia od jednego rozwiązania do drugiego zachodzą z reguły zmiany w materiałach, produktach, czy gustach.
Trend rozwoju funkcji produkcji może też wyglądać pesymistycz-nie. Krzywe Ax–A2 i Bx–B2 obrazują proces możliwej klęski efektu w związku z innowacją, czego przyczyną może być aktywna obrona starego systemu, albo nowa innowacja. Przykładem zwycięskiego obro-nienia się starego systemu jest aktualna do obecnej chwili klęska upo-wszechnienia samolotu ponaddźwiękowego Concorde. Udoskonalenie tradycyjnego wolniejszego samolotu poprzez efektywną serię subinno-wacji odniosło sukces. Co prawda Concorde po tragicznej katastrofie pod Paryżem wrócił na linię transatlantycką, ale pozostał jedynym przykładem stosowania tej formy funkcji produkcji.
Przedstawiony w skrócie zarys teorii innowacji odnosi się do proce-sów gospodarczych. Kwiatkowski stawia jednak aktualne do obecnej chwili pytanie: a co ze sferą pozagospodarczą? Peter Drucker, guru współczesnej amerykańskiej teorii i praktyki organizacji i zarządzania, już dawno głosił tezę, że największy rezonans społeczny i gospodarczy innowacji ma miejsce w szeroko rozumianej sferze usług – w oświacie, służbie zdrowia, polityce i sztuce, a należałoby tu też dodać – i w usłu-gach administracji publicznej.
Kwiatkowski jednak słusznie zwraca uwagę na różnice między in-nowacjami dokonanymi w warunkach mierzalności zarówno efektów, jak i nakładów, albo w warunkach niemierzalności, lub częściowej mie-rzalności efektu. Istnieje też grupa innowacji zupełnie nieekonomicz-nych, posiadających jednak istotne implikacje ekonomiczne. Do tego typu należą np. różne formy osobistego treningu fizycznego wpływają-cego na indywidualną sprawność i mniejszą podatność na choroby, a co za tym idzie – rzadsze przerwy w pracy i niższe społeczne koszty.
Powstaje więc problem: jak mierzyć innowacyjność w sferze pozago-spodarczej?