Już w trzy lata po opublikowaniu w 1955 roku przez Tadeusza Kotarbińskiego Traktatu o Dobrej Robocie” powstała z Jego inicjatywy w Polskiej Akademii Nauk Pracownia Ogólnych Problemów Organizacji Pracy przekształcona później w Zakład Prakseologii, kierowany kolejno przez Jana Zieleniewskiego, Witolda Kieżuna, Wojciecha Gasparskiego, Tadeusza Pszczołowskiego i ponownie Wojciecha Gasparskiego. Zakład ten miał za zadanie zarówno rozwijanie teoretycznej myśli prakseolo-gicznej, jak i ukształtowanie jej pragmatycznego charakteru w formie dyscypliny na niższym poziomie uogólnienia jako teorii organizacji i zarządzania o wyraźnie praktycznym, normatywnym charakterze. Było to nawiązanie do idei, ujętej już w początkach twórczości nauko-wej przez Tadeusza Kotarbińskiego, rozróżniania nauk teoretycznych, dla których rzeczywistość jest oryginałem, a jej opis obrazem i nauk praktycznych, dla których opis jest sui generis oryginałem „służą-cym do kształtowania na jego podstawie pożądanego tworu realnego” (Gasparski 2002). Punktem wyjścia pracy tej instytucji była próba wstępnego zdefiniowania istoty prakseologicznej teorii organizacji i za-rządzania i jej miejsca w zespole nauk o działaniu, nazywanych przez
Krytycznie i tworczo o zarzadzaniu.indb 57
Tadeusza Pszczołowskiego (1978) ergologicznymi (od greckiego ergon – dzieło, a także działanie) przy zastosowaniu następujących klasycz-nych kryteriów definicji nauk:
•
przedmiot badań, a więc zakres rzeczywistości objęty daną nauką,•
punkt widzenia, a więc tzw. wzgląd badania (z jakiego względu danyprzedmiot jest analizowany),
•
metoda formułowania twierdzeń,•
typ badania,•
forma twierdzeń.Według tych kryteriów możemy skonstruować tablicę charakte-ryzującą prakseologiczną teorię organizacji w strukturze podsta-wowych nauk ergologicznych (tabela 1). Ogólna teoria systemów (Bertalanffy 1969) reprezentuje najwyższy poziom uogólnienia, wyja-śniając na wysokim poziomie abstrakcji mechanizmy funkcjonowania systemów w ogóle, bądź tylko systemów żywych. Przedmiotem badań, głównie dedukcyjnych jest funkcjonowanie systemu systemów, których wyniki mają charakter konstatacyjny.
Cybernetyka, stworzona przez N. Wienera, zdefiniowana w
tytu-le jego podstawowej pracy Cybernetyka, czyli sterowanie i komunikacja
w zwierzęciu i maszynie” i prakseologia mają podobny stopień
ogól-ności twierdzeń wzajemnie się zazębiających. Prakseologia zajmuje się jednak sprawnością każdego działania ludzkiego, cybernetyka zaś bada złożone układy dynamiczne i procesy informacyjne określając zachowanie systemu w celu znalezienia zasad, metod i środków tech-nicznych dla osiągnięcia optymalnych rezultatów sterowania. Należy zwrócić uwagę, że cybernetyka wskazuje na podobieństwo procesów sterowania w złożonych systemach przyrody ożywionej i nieożywionej, jednakowo więc traktuje w swoich rozważaniach człowieka i maszynę. Przedmiotem zainteresowani prakseologii jest jedynie indywidualne i zespołowe działanie człowieka. Prakseologia w ujęciu Kotarbińskiego jest umiejscowiona w etyce dzielonej na: naukę o życiu szczęśliwym (fe-licytologię), prakseologię – naukę o sprawnym działaniu i deontologię moralną, czyli naukę jak należy żyć by zasłużyć na miano porządnego człowieka. Prakseologia jest też zaliczana do logiki jako tzw. logika czy-nu. Mieści się w ten sposób również w metodologii, nauce o metodach, opisując jak należy działać sprawnie. Stąd też uzasadnione jest uży-wanie wymiennie przez Tadeusza Kotarbińskiego jej nazw: metodolo-gii ogólnej, ogólnej teorii czynu, ogólnej technolometodolo-gii działań. Tadeusz Pszczołowski (1978) w swojej Małej Encyklopedii Prakseologii i Teorii
Organizacji podaje następującą definicję: „Prakseologia poszukuje
naj-szerszych uogólnień odnoszących się do wszelkich form świadomego
Krytycznie i tworczo o zarzadzaniu.indb 58
i celowego działania rozpatrywanego ze względu na sprawność, konstru-uje i uzasadnia dyrektywy praktycznej. nakazy, zakazy oraz zalecenia i przestrogi dotyczące wzmagania sprawności i unikania niesprawności w działaniu. Wypracowuje system pojęć niezbędnych lub swoiście przy-datnych dla tych konstrukcji, zmierza do ujęcia ich w system deduk-cyjny i do sformalizowania twierdzeń”. Teoria (nauka) organizacji
i zarządzania reprezentuje niższy niż prakseologia stopień
uogólnie-nia. Koncentruje się przede wszystkim na problemach sprawności or-ganizacji zespołów ludzkich działających w instytucjach zarządzanych, a więc takich, w których można wyodrębnić człon kierowniczy. Według profesora Kotarbińskiego(1969), „ogólna teoria organizacji, a ściślej - ogół ocen sprawności dotyczących swoiście kooperacji pozytywnej zespo-łów wyodrębnionych postaci działań ludzkich – stanowi jedną z części szczegółowych prakseologii, rozumianej jako ogół ocen sprawności ma-jących walor we wszystkich zawodach. Prakseologia, bowiem, tak rozu-miana, zawiera tezy ogólniejsze dotyczące łącznie działań indywidual-nych, kooperacji negatywnej i kooperacji pozytywnej, oraz tezy bardziej szczegółowe, dotyczące swoiście każdej z tych trzech wyodrębnionych postaci działania”. Tadeusz Pszczołowski, w swojej „Małej Encyklopedii Prakseologii i Teorii Organizacji” (1978), określa teorię organizacji jako „dział prakseologii, którego przedmiotem badań i dociekań są współ-działanie i walka w obrębie zespołów ludzkich tworzących organiza-cję i warunki sprawności ich funkcjonowania”. Profesor Jerzy Kurnal (1969) twierdzi, że: „prakseologia nie zajmuje się formami organizacyj-nymi działania. Wykrywa ona cechy sprawności wspólne dla wszystkich działań, niezależnie od ich form zorganizowania. Natomiast z chwilą, gdy prakseolog w dociekaniach swoich zaczyna uwzględniać formy or-ganizacyjne działań, opuszcza on teren badań prakseologii i przechodzi na teren badań teorii organizacji i zarządzania”. Prakseologiczna teoria organizacji i zarządzania posługuje się podstawową aparaturą pojęcio-wą prakseologii, wzbogacając ją pojęciami przyjętymi z ogólnej teorii systemów, cybernetyki i amerykańskich teorii organizacji i zarządzania zintegrowanych w podejściu systemowym. Bolesław Kuc, w swojej defi-nicji podanej w ramach opracowania pod redakcją A. K. Koźmińskiego (1983), dodaje jeszcze cechę przyjmowania postulatów konkretyzmu i adekwatności twierdzeń. Wielodyscyplinarność omawianej teorii, po-dobnie jak i prakseologii, wynika z bogactwa czynników oddziaływują-cych na sprawność działania organizacji, która jest funkcją:
•
doboru, kwalifikacji i zachowania człowieka,•
struktury dynamicznej - organizacji procesu pracy,•
struktury statycznej, podziału kompetencji, hierarchii, ustaleniawięzi służbowych, funkcjonalnych, informacyjnych i technicznych,
Krytycznie i tworczo o zarzadzaniu.indb 59
•
obiegu informacji i procesu decyzyjnego,•
technologii i poziomu instrumentalizacji, a więc ilości i jakościna-rzędzi, maszyn i urządzeń,
•
ilości i jakości posiadanych zasobów rzeczowych,•
materialnego środowiska pracy,•
oddziaływania środowiska ekonomicznego, technologicznego ispo-łeczno-politycznego.
Tabela 1. Charakterystyka nauki o organizacji i zarządzaniu na tle innych
nauk Dyscyplina naukowa Kryteria charakterystyka Ogólna teoria
systemów Prakseologia Cybernetyka
Nauka o organizacji i zarządzaniu Przedmiot badania System systemów Działanie ludzi Sterowanie i informacja Organizacja zespołów ludzkich
Wzgląd badania Funkcjonowanie Sprawność
Związki przyczynowo skutkowe, sprawność sterowania Sprawność Metoda formułowania twierdzeń Głównie dedukcja Indukcja i dedukcja Indukcja i dedukcja Sprawność
Typ badań Konstatacyjne Głównie prospektywne
Konstatacyjne
i prospektywne Prospektywne
Forma twierdzeń Twierdzenia metodologiczne Twierdzenia teoretyczne i dyrektywy praktyczne Twierdzenia teoretyczne Twierdzenia teoretyczne i dyrektywy praktyczne
Aby określić warunki sprawności tych wszystkich elementów, na-leży wykorzystać wyniki szczegółowych dyscyplin naukowych, które zajmują się tymi czynnikami, a które są dla teorii organizacji i zarzą-dzania naukami pomocniczymi. Prakseologiczna teoria (nauka) orga-nizacji i zarządzania, niezależnie od swego rodowodu prakseologiczne-go, jest syntezą wyników badań wielu dyscyplin i jako taka nie da się
Krytycznie i tworczo o zarzadzaniu.indb 60
umieścić w żadnym z tradycyjnie wyodrębnionych pionów naukowych. Nie można jej określić jako naukę humanistyczną, występuje w niej bowiem wiele treści technicznych i matematycznych, nie można też za-kwalifikować do nauk technicznych i matematycznych, bo w ten sposób zubożyłoby się jej walor humanistyczny. Uwzględnienie tej wyjątkowej sytuacji wydaje się ważne, ułatwi bowiem krytyczne ustosunkowanie się do tendencji jednostronnego podejścia do problemów sprawności działania organizacji. W wyniku szeroko zakrojonej analizy ukształto-wał się zarys modelu prakseologicznej teorii, czy skromniej nazywanej – nauki organizacji i zarządzania, obejmującej następujące założenia:
•
Ontologiczne. Sprawność jako atrybut organizacji będącejteleolo-giczną informacyjną całością składającą się z części współprzyczy-niających się do powodzenia całości, której zarządzanie jest proce-sem decyzyjnym wg zintegrowanego systemowego cybernetycznego modelu inp t – ouput w środowisku ekonomicznym, technologicznym i społeczno-politycznym.
•
Epistomologiczno-metodologiczne. Badaniaindukcyjno-empi-ryczno-dedukcyjne.
•
Aksjologiczne. Ogólno-humanistyczny system wartości fair play– odniesiony do kryterium sprawności i całego arsenału prakseolo-gicznych utylitarnych ocen.
•
Skali. Makro-Mezo-Mikro.•
Poziomu. Powyżej średniego poziomu abstrakcji o dwustronnychwalorach normatywnych sprawności i niesprawności (jak należy i jak nie należy robić). Wyżej przedstawione założenia mogły budzić i budziły cały szereg wątpliwości, choćby co do aksjologicznej roli sprawnej roboty. Ocenianie działań tylko ze względu na ich prak-seologiczną utylitarną sprawność, a więc osiągnięcie zamierzonego celu przy minimalizacji kosztów mogłoby doprowadzić do paradok-salnej pozytywnej oceny np. obozu w Auschwitz. Stąd też i przyjęcie określonych założeń aksjologicznych nawiązujących do racjonali-stycznej koncepcji deontologii moralnej rozwijanej przez Tadeusza Kotarbińskiego. Warto tu przypomnieć słynne powiedzenie profeso-ra Kotarbińskiego: „świńskie środki uświniają dzieło” i, że w dłuż-szym przedziale czasowym gubią efekt sprawnościowy. Faktem jest, że teza ta potwierdziła się np. w rozwoju i upadku reżimu komuni-stycznego w Rosji. Niezależnie jednak od tych stale dyskusyjnych fragmentów przyjętych założeń były one wystarczająco zarysowane dla prowadzenia rozwojowych badań i kształtowania dyrektyw do-brej roboty.
Krytycznie i tworczo o zarzadzaniu.indb 61