Podstawowe pojęcia w terminologiach różnych autorów

Nazewnictwo i stosowany sposób przedstawiania tego zjawiska są bardzo istotne przy formułowaniu definicji niepełnosprawności. Na przestrzeni lat zmieniają się one. Istnieją także zróżnicowane opinie, co do stosowania tychże terminologii.

Wydawałoby się, że podane w definicji zaczerpniętej z Encyklopedii Powszechnej określenie niepełnosprawności jest obraźliwe i powinno być rzadko używany, jednakże właśnie tam odnajdujemy termin niepełnosprawny, jako kaleki lub upośledzony umysłowo. 171

169 R. Murphy: The Body Silent, Phoenix House, London 1987, s. 112, [za:] C. Barnes, G. Mercer: Niepełnosprawność, Przekład Morawski P., Wydawnictwo SIC! S.C., Warszawa 2008, s. 13

170M.B. Clinard, R.F. Meier: Sociology of Deviant Behaviour, TX: Holt, Reinehart & Winston, Fort Worth 1989, [za:] C. Barnes, G. Mercer: Niepełnosprawność, op. cit. , s. 13

Nowy Słownik Języka Polskiego określa termin „niepełnosprawny”, jako pozbawiony

pełnej sprawności fizycznej lub psychicznej w skutek choroby, wypadku, wad wrodzonych, itp.¹⁷²

W literaturze związanej z niepełnosprawnością nie ma sprecyzowanego jednego

konkretnego określenia, które by ten problem w pełni obejmowało i definiowało. W słownikach synonimów można odnaleźć inne określenia Osoby Niepełnosprawnej jak:

„inwalida” „niesprawny”, „kaleka”, „ułomny”, „sprawny inaczej”, „upośledzony”, „chromy” i inne.¹⁷³

U W. Dykcika występuje określenie niepełnosprawności, jako pojęcie, które obejmuje

różne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich w każdym społeczeństwie, wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uważany za normalny, typowy

dla życia ludzkiego. Ograniczenia te mogą mieć charakter stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą dotyczyć sfery sensorycznej, fizycznej i psychicznej.174

D. Gorajewska pisze, iż niepełnosprawny to osoba o niepełnej sprawności jednego lub

kilku zmysłów(np. wzroku, słuchu),, fizycznej(np. narządu ruchu) lub intelektualnej(np. zespół Downa). ¹⁷⁵

W Słowniku Wyrazów Obcych „inwalida” z łac. invalidus (bezsilny) – inaczej ktoś

niepełnosprawny, człowiek, który nie może w pełnym zakresie pracować ze względu na swoje kalectwo, choroby.176

Według Międzynarodowej Organizacji Pracy177 pojęcie „inwalida" oznacza każdą

osobę, której szansę otrzymania i zachowania stosownego zatrudnienia są poważnie zredukowane w następstwie zmniejszenia zdolności fizycznych i umysłowych.

Trudno wskazać odpowiedź na pytanie, kto to jest Osoba Niepełnosprawna? Dość krótko i precyzyjnie określa to T. Witkowski pisząc: Myśląc o Osobie Niepełnosprawnej trzeba

przede wszystkim pamiętać, że jest to osoba.178 W tych kilku słowach można odnaleźć sens etycznych zachowań, o których my, jako społeczeństwo często zapominamy.

Pod koniec lat 70. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) skonkretyzowała nowy system, który sklasyfikował warianty niepełnosprawności z uwzględnieniem stanu zdrowia

172 B. Dunaj (red.): Nowy Słownik…., op. cit., s. 362

173 Słownik synonimów, http://www.synonimy.pl , 12.02.2009 r.

174 W. Dykcik : Pedagogika specjalna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Poznań 1997, str. 15

175 D. Gorajewska: Fakty i mity o osobach z niepełnosprawnością, Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, Warszawa 2006

176 M. Tytuła, J. Okarmus: Słownik Wyrazów…, op. cit., s. 103

177 Zalecenie nr 99 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczące przystosowania i rehabilitacji zawodowej inwalidów, z dnia 22.06.1955 r., http://www.mop.pl/doc/pdf/zalecenia/z099.pdf, 04.04.2009 r.

178 T. Witkowski: Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych (13 rodzajów niepełnosprawności), Wydawnictwo MBDO, Warszawa 1993

człowieka. Ogólna definicja sformułowana przez WHO brzmi: inwalidztwo jest to zmniejszenie

sprawności wymaganej do prowadzenia normalnego życia. Jest ono wynikiem nie tylko fizycznego lub psychicznego upośledzenia, ale również trudności w przystosowaniu się do niego.¹⁷⁹

Dalej wskazano na podział niepełnosprawności na trzy grupy

 niesprawność, uszkodzenie, upośledzenie (impairment) - każda utrata sprawności lub

nieprawidłowość w budowie czy funkcjonowaniu organizmu pod względem psychologicznym, psychofizycznym lub anatomicznym;

 niepełnosprawność funkcjonalna (disability) - każde ograniczenie bądź niemożność

(wynikające z niesprawności) prowadzenia aktywnego życia w sposób lub zakresie uznawanym za typowe dla człowieka;

 upośledzenie lub niepełnosprawność w wykonywaniu ról społecznych (handicap)

Ograniczenia w pełnieniu ról społecznych (handicap) - ułomność określonej osoby wynikająca z niesprawności lub niepełnosprawności, ograniczająca lub uniemożliwiająca pełną realizację roli społecznej odpowiadającej wiekowi, płci oraz zgodnej ze społecznymi i kulturowymi uwarunkowaniami; 180

Odmienne sprecyzowanie definicji niepełnosprawności przedstawił w 1976 roku UPIAS (Union Of The Physically Impaired Against Segregation ). UPIAS definiuje rodzaje niepełnosprawności następująco:

 uszkodzenie (upośledzenie) – całkowity albo częściowy brak kończyny lub ułomność kończyny, narządu lub funkcjonowania organizmu;

 niepełnosprawność – niekorzyści lub ograniczenia aktywności spowodowane

współczesną organizacją społeczeństwa, które nie bierze pod uwagę ludzi niepełnosprawnych fizycznie, wykluczając ich z udziału w głównym nurcie życia. 181

Prawdą będzie zapewne przytoczone poniżej stwierdzenie, że nikt tak nie zrozumie problemów Osoby Niepełnosprawnej jak inna Osoba Niepełnosprawna. Rzeczywistość, jaka nas otacza niestety nie daje możliwości bliższego poznania Osób Niepełnosprawnych, zasobów jakie w sobie mają, ich osobowości, wykorzystania potencjału jaki oferują. Codzienność

179 Za B. Balcerzak – Paradowska (red.): Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce, Raport IPiSS, Zeszyt 22, Warszawa 2002, s. 12,

180 Zob. Definitions Of Disability, www.open.ac.uk/inclusiveteaching/pages/understanding-and-awareness/describing-disability.php, 23.03.2009 r.; Definicja niepełnosprawności, UNIC, www.unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc/definicja.php, 23.03.2009 r.

181 Cyt. UPIAS: Fundamental principles of Disability , Union of the Physically Impaired against Segregation, London 1976, s. 3 – 4, [za:] C. Barnes, G. Mercer: Niepełnosprawność ..., op. cit. , s. 19

przysparza jedynie sytuacji nie tyle nie wygodnych, co wręcz krzywdzących dla niepełnosprawnych.

W Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych § 1. Sformułowana została kolejna definicja, według której Osoby Niepełnosprawne to (…) osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna

lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi. 182

Poszerzona definicja Osoby Niepełnosprawnej zaprezentowana przez Europejskie Forum Niepełnosprawności w Parlamencie Europejskim w październiku 1994 roku stwierdza, iż : Osobą Niepełnosprawną jest jednostka w pełni swych praw, znajdująca się w sytuacji

upośledzającej ją na skutek barier środowiskowych, ekonomicznych i społecznych, których z powodu występujących u niej uszkodzeń nie może przezwyciężać w taki sposób jak inni ludzie.

Bariery te zbyt często są zwiększane przez deprecjonujące postawy ze strony społeczeństwa.183

W definicji przedstawionej przez ONZ w trakcie 48 Sesji Zgromadzenia ONZ z dnia 20 grudnia 1993 r. (Rezolucja 48/96), wskazuje się dwa pojęcia:

 niepełnosprawność, – która obejmuje wiele ograniczeń funkcjonalnych występujących w każdym społeczeństwie i w każdym kraju na świecie. Niepełnosprawność może być fizyczna, intelektualna lub polegać na dysfunkcji zmysłów; może wynikać z choroby somatycznej lub choroby umysłowej. Powyższe dysfunkcje mogą przyjmować charakter przejściowy, (czyli będą istnieć okresowo) lub stały (trwający nieprzerwanie)

 upośledzenie (handicap) – oznacza utratę lub ograniczenie możliwości uczestnictwa w życiu społeczeństwa w tym samym stopniu, co inni obywatele. Dalej następuje

wskazanie na niekompatybilność jednostki i środowiska, w którym ona funkcjonuje. Dotyczy to braku perspektyw umożliwiających czynny udział niesprawnych w życiu społecznym.184

Światowy Program Działań na rzecz Osób Niepełnosprawnych jak i Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych akcentują niepełnosprawność, jako kwestie typowo społeczną a nie jedynie dotyczącą indywidualnych osób. W ich przekonaniu

niepełnosprawność stanowi wzajemne powiązania miedzy społeczeństwem i otoczeniem, w którym jednostka się znajduje.

182 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, http://www.idn.org.pl/prawo/karta_praw.html, 15.03.2009 r.

183 Urząd Komitetu Organizacji Europejskiej, www.cie.gov.pl,, 10.02.2010 r.

184 Cyt. Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych (The Standards Rules on the Equalization of Opportunities for Person with Disabilities), wersja polska, tłumaczenie wykonane na zlecenie Pełnomocnika ds. Osób Niepełnosprawnych, sfinansowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, http://www.opc.uj.edu.pl/poradnik/links/pdf/Standardowe_Zasady.pdf, 10.04.2009 r.

Autorzy następnego podziału definicji niepełnosprawności J. Hołówka i D. Niklas termin „niepełnosprawność” przedstawiają z punktu widzenia różnych aspektów. Ich zdaniem niepełnosprawność rozróżnia się punktu widzenia 185:

 ekonomicznego – w postaci relacji, jaka wynika z punktu widzenia materialnego, Osoby

Niepełnosprawne są nieefektywne w pracy;

 medycznego – stanowi to długookresowy status Osoby Niepełnosprawnej, wynikający

z braku możliwości lub ograniczenia czynności pozwalających na prawidłowe funkcjonowanie organizmu;

 prawnego – wskazuje na określone uprawnienia niepełnosprawnych, które zapewniają

wachlarz świadczeń, jakie są przynależne niepełnosprawnym zgodnie z obowiązującym prawem;

 zawodowego – wskazanie położenia Osób Niepełnosprawnych w sytuacji, w której chcą oni uzyskać status pracownika i problemy wynikające z poszukiwania przez

nich zatrudniania;

 psychologicznego – trauma wynikająca z nowej sytuacji zdrowotnej Osoby Niepełnosprawnej, jej zachowań mentalnych jak również pozostałych syndromów, które się pojawiają w kontakcie z otoczeniem;

 socjologicznego – po uzyskaniu statusu Osoby Niepełnosprawnej następuje zmiana nastawienia otoczenia w stosunku do tych ludzi, niesprawni są „naznaczeni” innością, co powoduje, że odsuwani przez społeczeństwo z wykonywanych do tej pory ról publicznych;

 według indywidualnej definicji – w tym przypadku chodzi o indywidualne podejście samej Osoby Niepełnosprawnej do konkretnych elementów życia, jej zachowań, myśli i odczuć, które ona sama postrzega i definiuje186.

Z punktu widzenia T. Majewskiego określenie niepełnosprawności przedstawia się następująco: Osoba Niepełnosprawna to taka, u której uszkodzenie i obniżony stan sprawności

organizmu spowodował utrudnienie, ograniczenie lub uniemożliwienie wykonywania zadań życiowych i zawodowych oraz wypełniania ról społecznych biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, stan, czynniki środowiskowe, społeczne i kulturowe.187

185 J. Hołówko, D. Niklas: Pojęcie „ograniczonej sprawności" i "rehabilitacji" [w:] Socjologia a zdrowie, pod red. M. Sokołowskiej , J. Hołówki, PWN, Warszawa 1976, s. 455

186 J. Hołówka, D. Niklas: Pojęcie…, op. cit., s. 455

187 T. Majewski: Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Centrum Badawczo- Rozwojowe Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 1995, [za:] Osoby niepełnosprawne – zatrudnienie a jakość życia, B. Kurkus-Rozowska, CIOP-PIB, http://www.ciop.pl/18139.html, 10.04.2009 r.

M. Weiss przedstawia siedem typów kryteriów, wyrażających wielkość utrudnień obejmujących niepełnosprawnych. Należą do nich:

 odczucia subiektywne – stanowiące wąskie odczucia jednostki związanej z jej

niepełnosprawnością;

 kryteria behawioralne – wskazują na bariery związane z wykonywaniem pewnych

czynności;

 kryteria profesjonalne – precyzowane przez specjalistów z dziedziny medycyny, czy

rehabilitacji opinie, wskazujące na ocenę sprawności i ograniczeń, jakie stwarza jednostce jej niepełnosprawność;

 kryteria prawne – konkretyzują przywileje Osób Niepełnosprawnych do

uzyskiwania przez nie określonych świadczeń;

 określenia grupy „ważnych bliskich” – chodzi o opinię ludzi najbliższych osobie

niepełnosprawnej (rodziców, rodzeństwa, przyjaciół), którzy są w stanie wskazać, na czym polega ograniczenie sprawności, jak się przejawia, kiedy powstało, (np. o objawach rzutów epileptycznych mogą powiedzieć więcej osoby bliskie niż sama Osoba Niepełnosprawna);

 kryteria środowiskowe – osądy związane ze otoczeniem, w jakim niepełnosprawni

funkcjonują, (biorąc pod uwagę uwarunkowania cywilizacyjne), które społeczność kieruje w stosunku do nich;

 zapobieganie ograniczeniu sprawności – stosowanie praktyk wspomagających

opóźnienie, zmniejszenie lub zniwelowanie ograniczonej sprawności, które jest wykonywane za pomocą rehabilitacji, środków medycznych, usprawnień zawodowych, społecznych, a także związanych z oświatą. 188

Jeszcze inna definicja niepełnosprawności została sprecyzowana Ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r., gdzie niepełnosprawność – oznacza to trwałą lub okresową niezdolność do

wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy; 189

Istotnym do podkreślenie wydaje się fakt, jaki zaistniał w znowelizowanych aktach prawnych pod koniec lat 90-tych, kiedy to nastąpiła zmiana nomenklatury, gdzie zamiast określenia inwalidztwa wprowadzono termin niepełnosprawność.

Z kolei A. Hulek uważa, iż inwalidą jest osoba, u której istnieje naruszenie sprawności

i funkcji w stopniu wyraźnie utrudniającym (w porównaniu z osobami zdrowymi w danym kręgu

188 Zob. M. Weiss: Rehabilitacja, jako sposób zapobiegania zależności społecznej”, [w:] Polityka społeczna …., op. ci., pod red. M. Sokołowskiej, J. Hołówki, s. 127 - 128

189 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz.U. 1997 Nr 123 poz. 776, www.isip.sejm.gov.pl, 10.04.2009 r.

kulturowym) pobieranie nauki w normalnej szkole, wykonywanie czynności życia codziennego, prace zawodową, udział w życiu społecznym oraz zajęciach w czasie wolnym od pracy190.

Następny termin określający Osoby Niepełnosprawnej został zaprezentowany przez Europejskie Forum Niepełnosprawności w Parlamencie Europejskim w październiku 1994 roku. Brzmiała ona następująco: osobą niepełnosprawną jest jednostka w pełni swych praw,

znajdująca się w sytuacji upośledzającej ją na skutek barier środowiskowych, ekonomicznych

i społecznych, których z powodu występujących u niej uszkodzeń nie może przezwyciężać w taki sposób jak inni ludzie. Bariery te zbyt często są zwiększane przez deprecjonujące postawy

ze strony społeczeństwa. 191

Istniejące stereotypy nie są życzliwe; są wprost obraźliwe i mają niekorzystny wpływ na

członków grupy, której dotyczą.192 Można odnieść to stwierdzenie nie tylko niepełnosprawnych,

ale do wszystkich ludzi, którzy w jakikolwiek sposób odbiegają od „norm” ogólnie przyjętych i społecznie uznanych.

Nawiązując do powyższych określeń uznano, by w niniejszej rozprawie sformułować definicję następująco:

Osoba Niepełnosprawna – to taka, która, posiada pełne prawa, jednakże jest ograniczona w swym działaniu jedynie przez pewnego rodzaju bariery związane z fizycznymi lub psychicznymi zaburzeniami organizmu, utrudniającymi jej możliwość pełnego funkcjonowania i adaptacji w zdrowym społeczeństwie.

Niepełnosprawność kategoryzowana jest pod względem zarówno stopnia

niepełnosprawności , jak i schorzenia, które stanowi o rodzaju niepełnosprawności. W poniższym podrozdziale 2.1.2. zostaną przybliżona zostanie systematyka stopniowania

niepełnosprawności.

190 Cyt. A. Hulek: Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidów. Analiza w aspekcie fizycznym, psychologicznym, społecznym

i zawodowym, PZWL, Warszawa 1969, s. 18

191 Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Centrum Informacji Europejskiej UKIE, http://www.cie.gov.pl, op. cit., 12.02.2009r.

W dokumencie Wykorzystywanie potencjału intelektualnego Osób Niepełnosprawnych w organizacjach (Stron 69-76)