Wustawiehipotecznejz1818r�iwinstrukcjiz1819r�pojawiasięniejed-nokrotnie określenie magistratura hipoteczna
20�Z zestawienia treści artykułów
ustawowychiinstrukcyjnychwynika,iżjesttopojęcienajszerszezakresem�Do
podmiotównazywanychmagistraturamizaliczonobowiem:kancelariehipoteczne,
wydziałyhipoteczne–zwierzchnościhipoteczne,jakrównieżkomisję,którazajmo-waćsięmiałazakładaniemksiągwieczystychwmyślart�145do162Uhz1818r�
2. Struktura sądownictwa cywilnego i urzędów hipotecznych w latach 1807–1914
Niebudzijakichkolwiekkontrowersjiwliteraturzeteza,żezrębyorganiza-cyjnesądownictwacywilnegofunkcjonującegowKrólestwiePolskimstworzone
zostaływczasachKsięstwaWarszawskiego,awładzehipotecznedziałały,po-czątkowo, obok, a później w ramach struktur tegoż sądownictwa
21� Zauważyć
16 Tamże,s�130�
17 Moimzdaniem,bliższeprzepisomustawowymiinstrukcyjnymbyłobystwierdzenie(równa-nie),iżwydziałhipoteczny=zwierzchnośćhipoteczna+kancelariahipoteczna�Zob�art�29ust�4i5
Uh z 1818, art� 549, 551 org�sąd�ros�, art� 7 instrukcji hipotecznej z 1825 r� O tym, że wydział
hipotecznyizwierzchnośćhipotecznatoniezawszesąsynonimy,zob�teżKRSpr�8/20VII1844,
nr 9312: „Wydziały i Zwierzchności Hipoteczne przy rozpoznawaniu podobnego rodzaju wnio-sków,obowiązanesąrozporządzenietościśleprzestrzegać”�
18 Art�38instrukcjihipotecznejz22XII1825r�
19 Art�2instrukcjihipotecznejz1819r�
20 Zob�tytułoddziałuIIIustawyz1818;art�60i61instrukcjiz1819r�
21 K�Sójka-Zielińska,Historia…,s�335;A�Korobowicz,Sądownictwo w Królestwie Polskim (1815–1863), [w:] Historia państwa i prawa Polski, t� III, Od rozbiorów do uwłaszczenia red�
J� Bardach i M� Senkowska-Gluck,Warszawa, 1981, s� 491; S� Płaza Historia prawa…, cz� II,
s�192–193;E�Borkowska-Bagieńska,Historia prawa sądowego,Warszawa2006,s�99�
równieżwypada,iżwokresieXIXw�naterenachwchodzącychwskładKrólestwa
Polskiego wyróżnić można, ze względu na zmiany w przepisach prawa mate-rialnego i procesowego, trzy okresy: dominacji prawa francuskiego w czasach
KsięstwaWarszawskiego,zmianwczasachKrólestwaPolskiegoiwprowadzania
prawarosyjskiegonaziemieKrólestwaPolskiego�Przyjrzyjmysię,bliżejzmia- nomwstrukturachsądownictwacywilnegoimiejscuwładziurzędówhipotecz-nychwramachwymiarusprawiedliwości,wtychtrzechokresach�
2.1. Okres Księstwa Warszawskiego
2.1.1. Powiat
SądPokoju22KancelariaSąduPokoju23WydziałPojednawczy24WydziałSporny25WydziałPolicjiProstej26
WKsięstwieWarszawskimwprowadzonezostałyfrancuskieprzepisyono-tariacie
27�Przykażdymsądziepokojuustanowienizostalipisarzeaktowi(notariu-szepowiatowi)
28�
Naszczeblupowiatudziałałrównieżkonserwatorhipotek,któregoobowiąz-kiembyłozakładanieiprowadzenieksiąghipotecznychipostępowańwsprawach
hipotecznych zgodnie z kodeksowymi przepisami o hipotece
29�Wprowadzenie
22 Art�71KonstytucjiKW,art�8organizacjisądownictwacywilnegoz13V1808r�,„wmie-ściestołecznympowiatowym”�
23 Wspólnadlasąduiwszystkichwydziałów,art�14i15org�sąd�z13V1808r�
24 Art�16org�sąd�z13V1808r�,por�art�48francuskik�p�c�i§4org�sąd�z23V1808r�,nr
3745�Złożonyzsędziegopokojuipisarza�
25 Art�17org�sąd�z23V1808r�,art�1–47f�k�p�c�wskładwchodząpodsędekipodpisarz�
26 Instrukcjaz17V1808r�,Dekretz26VII1810r�,Dz�P�K�W�,t�II,s�291,por�przepisy
przechodnie(doKodeksukargłównychipoprawczych)Dz�P�K�P�,t�XL,s�4�Wskładziepodsędek,
pisarz, podpisarz�W dalszych rozważaniach pomijam kwestie organizacji sądownictwa karnego
jakoniezwiązanegoznaszymtematemgłównym�
27 Ustawanotarialnaz16III1803r�wprowadzonazostałanamocyart�22org�sąd�cyw�z23
V1808r�,iupoważnieniaKsięciaWarszawskiegoz4VII1808r�,Zob�Prawo cywilne…,t�III,
s�339in�
28 Art�42,org�sąd�cyw�z13V1808r�,Przysądziepokojupowiatubrzezińskiegobyłodwóch
pisarzyaktowych�Mimo,iżpisarzeaktowinotariuszedziałaliprzysądzie,notariatbyłsamodzielny,
oddzielonyodsądów�Zob�D�Malec,Notariat…,s�35–37�
29 Art�2146KN:„Wpisyczynionesąwkancelariizachowaniahipotekokręgu,wktórympołożone
sądobra,poddaneprzywilejowilubhipotece”�Okonserwatorzehipotekjegoobowiązkachiodpowie-dzialnościzob�K�Hube,O instytucji hipotecznej w Królestwie Polskim,Warszawa1869,s�67–71�
69 kodeksowejhipotekifrancuskiejspowodowało,pozanielicznymiwyjątkami,po- łączeniefunkcjipisarzyaktowych(notariuszypowiatowych)ipowiatowychkon-serwatorówhipotekwrękachjednejosoby
30�
2.1.2. departament
MetrykantTrybunałCywilnyIInstancji31Kancelaria32 (konserwator)33
WydziałI34WydziałII35
Konserwator hipoteczny, departamentowy (metrykant), działając przy
TrybunaleCywilnym,prowadziłksięgihipotecznedladóbrziemskichidlanieru-chomościpołożonychwmiastachdepartamentowych
36�
Wmiastachdepartamentowych(stołecznych)iinnych„ludniejszych” pojawili
siępisarzeaktowi(notariusze)wliczbieokreślonejprzezustawęnotarialną(art�
31)
37�Notariuszy,działającychwokręguTrybunałuCywilnegoIInstancji,nazywa-nonotariuszamidepartamentowymi�Równieżnaszczebludepartamentuwidzimy
rzadkokumulowaniefunkcjinotariuszaikonserwatoradepartamentowego
38� WWarszawiedziałałSądApelacyjny,obejmującyswojąwłaściwościątery-toriumcałegoKsięstwa�Dzieliłsięnatrzywydziały
39�Przynimwroku1810po-30 W�Sobociński,Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego,Toruń1964,s�256�
31 WkażdymdepartamenciejedentrybunałcywilnyIinstancji�Art�71KonstytucjiKsięstwa
Warszawskiego,art�23org�sąd�cyw�z13V1808r�JakosądIinstancjiwsprawachmniejszejwagi
wydawałwyrokiostateczne,wyrokiwsprawachwiększejwagi(powyżej1600zł)mogłybyćzaskar-żonedoSąduApelacyjnego�JakosądIIinstancjirozpatrywałapelacjeodwyrokówsądówpokoju�
32 Podobniejakwsądachpokojumamyjednąkancelarięwspólnądlacałegotrybunałuiwy-działów�Art�23zdaniedrugieorg�sąd�cyw�z13V1808r�
33 Art�23org�sąd�cyw�z13V1808r�,zob�teżart�18instrukcjihipotecznejz21IX1809r�,
34 Art�24org�sąd�cyw�z13V1808r�Niewszystkietrybunałymiałydwawydziały�Zob�Prawo cywilne…,t�III,s�324,przypis(1)iDekretKsięciaWarszawskiegoz23IX1811r�,Dz�P�K�W�,t�III,
s�395
–
wtrybunałachobciążonychsprawamimożnautworzyćpotrzywydziały(Warszawa)�35 Jedenzwydziałówzajmowałsięsprawamizaległymi�Bliżejtekwestieokreślałorozpo-rządzenieministrasprawiedliwościz17IX1812r�,nr14360,„sprawykonkursowe,likwidacyjne
i z Rządu zeszłego zaległe”. Po ukończeniu spraw zaległych oba wydziały zajmą się sprawami
bieżącymi
–
art�25org�sąd�cyw�z13V1808r�36 A� Heylman, Historia organizacji sądownictwa, t� I,Warszawa 1861, s� 36, por� art� 18
instrukcjihipotecznejz21IX1809r�
37 Art�31ust�not�1�,,Wmiastach,któremająstotysięcymieszkańcówiwięcej,będzienaj-wyżejpojednymnotariuszunasześćtysięcymieszkańców;2�Winnychmiastach,miasteczkachlub
wsiach,będzienajmniejpodwóchnotariuszów,anajwięcejpopięciunakażdyokręgsądupokoju”�
38 Jesttozjawiskorzadszeniżtodokonującesięnaszczeblupowiatu,zob�przypis29�
39 Od1810r�nacztery,Dekretz6VI1810,Dz�P�K�W�,t�2,s�214in�Byłsądemodwoław-czymodorzeczeńtrybunałówcywilnych�
67
Na szczeblu powiatu działał również konserwator hipotek, którego obowiązkiem było zakładanie i prowadzenie ksiąg hipotecznych i postępowań w sprawach hipotecznych zgodnie z kodeksowymi przepisami o hipotece29. Wprowadzenie kodeksowej hipoteki francuskiej spowodowało, poza nielicznymi wyjątkami, połączenie funkcji pisarzy aktowych (notariuszy powiatowych) i powiatowych konserwatorów hipotek w rękach jednej osoby30.
2.1.2. Departament(IV ST)
Metrykant Trybunał Cywilny I Instancji31 Kancelaria32 (konserwator)33
Wydział I34 Wydział II35
Konserwator hipoteczny, departamentowy (metrykant), działając przy Trybunale Cywilnym, prowadził księgi hipoteczne dla dóbr ziemskich i dla nieruchomości położonych w miastach departamentowych36.
27 Ustawa notarialna z 16 III 1803 r. wprowadzona została na mocy art. 22 org.sąd.cyw. z 23 V 1808 r., i upoważnienia Księcia Warszawskiego z 4 VII 1808 r., Zob. Prawo cywilne…, t. III, s. 339 i n.
28 Art. 42, org. sąd. cyw. z 13 V 1808 r., Przy sądzie pokoju powiatu brzezińskiego było dwóch pisarzy aktowych. Mimo, iż pisarze aktowi notariusze działali przy sądzie, notariat był samodzielny, oddzielony od sądów. Zob. D. Malec, Notariat…, s. 35–37.
29 Art. 2146 KN: „Wpisy czynione są w kancelarii zachowania hipotek okręgu, w którym położone są dobra, poddane przywilejowi lub hipotece”. O konserwatorze hipotek jego obowiązkach i odpowiedzialności zob. K. Hube, O instytucji hipotecznej w Królestwie Polskim, Warszawa 1869, s. 67–71.
30 W. Sobociński, Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, Toruń 1964, s. 256.
31 W każdym departamencie jeden trybunał cywilny I instancji. Art. 71 Konstytucji Księstwa Warszawskiego, art. 23 org. sąd.cyw. z 13 V 1808 r. Jako sąd I instancji w sprawach mniejszej wagi wydawał wyroki ostateczne, wyroki w sprawach większej wagi (powyżej 1600 zł) mogły być zaskarżone do Sądu Apelacyjnego. Jako sąd II instancji rozpatrywał apelacje od wyroków sądów pokoju.
32 Podobnie jak w sądach pokoju mamy jedną kancelarię wspólną dla całego trybunału i wydziałów.
Art. 23 zdanie drugie org. sąd. cyw. z 13 V 1808 r.
33 Art. 23 org.sąd.cyw. z 13 V 1808 r., zob. też art. 18 instrukcji hipotecznej z 21 IX 1809 r.,
34 Art. 24 org.sąd.cyw. z 13 V 1808 r. Nie wszystkie trybunały miały dwa wydziały. Zob. Prawo cywilne…, t. III, s. 324, przypis (1) i Dekret Księcia Warszawskiego z 23 IX 1811 r., Dz.P.K.W., t. III, s. 395– w trybunałach obciążonych sprawami można utworzyć po trzy wydziały (Warszawa).
35 Jeden z wydziałów zajmował się sprawami zaległymi. Bliżej te kwestie określało rozporządzenie ministra sprawiedliwości z 17 IX 1812 r., nr 14 360, „sprawy konkursowe, likwidacyjne i z Rządu zeszłego zaległe”. Po ukończeniu spraw zaległych oba wydziały zajmą się sprawami bieżącymi – art. 25 org.sąd.cyw. z 13 V 1808r.