USTAWOdAWSTWO HIPOTECZNE W KRÓLESTWIE POLSKIm

1. Zagadnienia wstępne

Zajmując się kwestiami tworzenia i stosowania prawa niejednokrotnie, uży-wamyokreślenia„źródłaprawa”(fons, fontes iuris)�Termintenmawieleznaczeń�

Stosującgo,zazwyczajmamynamyśliaktynormatywne,zawierająceprzepisyre- gulującejakieśinstytucjewramachposzczególnychgałęziprawa�Dlategoanalizu-jemytreśćustaw,rozporządzeń,zarządzeń,aleteżorzeczeńsądowych;tzn�przede

wszystkimtych,któremająprawotwórczycharakter(źródłaprawawznaczeniufor-malnym)�Dośćistotneznaczenie,zwłaszczawbadaniachhistoryczno-prawnych,ma

analizaogółuokolicznościocharakterzepolitycznym,społecznym,gospodarczym,

kulturowymczyreligijnym�Okolicznościtewpływająnatreśćiformęprawawda-nympaństwie(źródłaprawawznaczeniumaterialnym)

¹

�Wyróżniamytakżeźródła

poznaniaprawa(fontes iuris cognoscendi)�Doźródełwtymujęciuzaliczamym�in�:

podręcznikiakademickie,komentarzedokodeksów,dokumenty,inskrypcje,artyku-łynaukoweipublicystyczneomawiającezagadnieniaprawne�Szczególnemiejsce

zajmujątuurzędowedziennikipromulgacyjne�Wnaszychrozważaniachzajmiemy

sięźródłamiprawaprzedewszystkimwznaczeniuformalnymipoznawczym(źródła

poznaniaprawa)�Sformułowanie„prawohipoteczne”–tozgodniezXIX-wieczną

tradycjąprawniczą,nietylkoprzepisyregulującekwestięjednegozprawrzeczo-wychnanieruchomości,amianowiciezastawubezużytkowego�Chodziturównież

owszystkieteregulacje,któreodnosząsiędoinnychprawrzeczowychistosunków

zobowiązaniowychwpływającychnaprawowłasności�Wtymtakbardzoszerokim

ujęciumieszcząsiętakżeprzepisy,określającesposóbzakładaniaksiągiakthipo- tecznych,formalnewarunkidokonywaniawnichwpisówhipotecznychiichprowa-dzenia�Dośćistotnymproblemem,utrudniającymniecoustalenie,jakieprawa,na

1 Oboktegonagruncieteoriiprawawymieniasięrównieżźródłaprawawznaczeniuinstytu-cjonalnymczyfaktyprawotwórcze�Zob�szerzejnp�T�Chauvin,T�Stawecki,P�Winczorek,Wstęp do prawoznawstwa,wyd�5,Warszawa2009,s�142–143�

jakimobszarzeiwjakisposóbobowiązywały(bezwzględnieczytylkoposiłkowo),

byłyczęstezmianyprzynależnościpaństwowejterenówIRzeczypospolitejnaprze-łomieXVIIIiwciąguXIXw�

²

2. Źródła prawa hipotecznego w Królestwie Polskim okresu konstytucyjnego

2.1. Akty prawne rangi ustawowej

PrawohipotecznewKrólestwiePolskimbyłoregulowanepoczątkowoprzez

kodeksNapoleona,wprowadzonyjużwczasachKsięstwaWarszawskiego

³

�Co

ciekawe,przepisykodeksowefrancuskie,dotyczącehipoteki,byłyodrazuprzed-miotemkrytyki�Dlategoteżjużwroku1808ówczesnyministersprawiedliwości

F�Łubieńskipowołałkomisję,którejzadaniemmiałobyćprzygotowanieprojektu

zmianprzepisówohipotecezawartychwKN�Przedewszystkimchodziłoousu- nięciewadregulacjifrancuskiejidostosowanietychprzepisówdorealiówekono-miczno-prawnychpolskich

⁴

�

2.1.1. Prawo o ustaleniu własności dóbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach z roku 1818

Sejm3kwietnia1818r�przyjąłPrawooustaleniuwłasnościdóbr nierucho-mych,oprzywilejachihipotekach

⁵

�Ustawabyłaefektempracdeputacjicywilnej

2 Zob� T� Kubicki, Źródła prawa hipotecznego na ziemiach polskich w okresie zaborów 1772–1918. Część I: Okres do połowy XIX wieku,[w:]Studia z dziejów państwa i prawa polskiego,

t�X,Kraków,Lublin,Łódź2007,s�183–193�

3 KonstytucjaKsięstwaWarszawskiegowart�69zapowiadaławprowadzeniekodeksu,coteż

wkrótcesięstało�Namocydekretukrólasaskiegoz27I1808r�naterenachpopruskich,zmocą

obowiązującąod1V1808r�;zob�Dz�P�K�W�,t�1,3,s�67–69�KodeksNapoleonastałsięprawem

cywilnym Księstwa Warszawskiego� System hipoteczny regulowany był przez przepisy zawarte

wKsiędzeIII,tytuleXVIIIdzialeIIIKN(przepisyodart�2114do2203)�WdzialeIiIItytułuXVIII

znajdująsięprzepisyoprzywilejach(art�2092doart�2113)�NadtoministersprawiedliwościKsięstwa

Warszawskiego23V1808r�wydałPrzepisy tyczące się organizacji oraz atrybucji władz sądowych i osób do kładu sądownictwa należących,których§11tymczasowo,,nimstałe przepisynastąpią’’

wprowadzałfrancuskikodeksprocedurycywilnejz1806r�wKsięstwieWarszawskim�Będzieon

obowiązywał,zezmianami,ażdowprowadzeniaproceduryrosyjskiejz1864r�naziemiezaboruro-syjskiegoukazemz6/18III1875r�Przepisytebędąstosowanewpostępowaniuhipotecznym�

4 Zawadliwerozwiązaniauważanoistnieniehipotektajnych,ogólnych,koniecznośćodna- wianiaco10latwpisówpodrygoremichwygaśnięcia;podkreślano,iżsprzedażlicytacyjna(prze-pisyegzekucyjneKNosubhastacji)chroniwyłącznieinteresywierzycieli�Królsaskiniewyraził

zgodynajakiekolwiekzmianywtymzakresie�Zob�J�J�Litauer,Memoriał J. W. Bandkiego o pra-wie hipotecznym z roku 1818,Warszawa1915,s�32�

5 Dz�P�K�P�,t�5,s�295in�Projektzostałprzyjętywizbieposelskiejwiększościągłosów67

–przeciwkobyło40posłów�Diariusz sejmowy za rok 1818,t�III,b�r�w�,s�22–23�

kierowanejprzezAntoniegoWyczechowskiego

⁶

�Jakopunktwyjściaprzyjętoroz-wiązaniapruskie

⁷

�Obszerny,boliczący163artykułyzamieszczonew10dzia-łach,aktprawnymiałzastosowaniedodóbrziemskichorazmiejskich,aletylko

wmiastachwojewódzkich(art�162Uh)

⁸

�Wrazzupływemterminuprekluzyjnego

wszedłwżyciemiędzyrokiem1819a1826

⁹

�Jużsamtytułustawywskazywał,iż

podstawowymzadaniem,realizowanymprzeznowozakładaneksięgihipoteczne,

byłowpierwszejkolejnościustalenieprawawłasnościnieruchomości,adopie-ropóźniejzapisywanie,wskazywanieobciążającychdanąnieruchomośćdługów

rzeczowych

¹⁰

�Ustawainaczejniżregulacjafrancuskawprowadzała

¹¹

zasadęjaw-nościmaterialnej

¹²

iformalnej

¹³

orazzasadęszczegółowości

¹⁴

�Oprócztegoopie-rałasięnazasadziepublicznejwiaryksiąghipotecznych

¹⁵

,zasadzielegalności

6 Warto przypomnieć, że ta ustawa była wzorem dla ustawy hipotecznej Wolnego Miasta

Krakowaz1822r�,zob�M�Fierich,Historia ksiąg hipotecznych byłego Wolnego miasta Krakowa,

GSW1880,nr16,s�495–500�

7 Gotowyprojekt(169art�)opierałsięprzedewszystkimnarozwiązaniachwłasnych,rodzi-mych(89art�),57artykułównawiązywałowprostdoregulacjipruskich,a27doKN�Zob�Zbiór prac przygotowawczych do ustaw hipotecznych w Królestwie Polskim obowiązujących oraz tekst tychże ustaw z pierwotną ich redakcją i dyskusjami zestawiony na podstawie źródeł urzędowych,

ułożyłM�Godlewski,Warszawa1876,s�190–291�

8 „Przepisyprawaniniejszegościągająsiętylkodonieruchomościihipotekziemskich,tu-dzieżmiastwktórychzasiadasądziemski(TrybunałCywilny)”. Codosądówziemskichiorgani-zacjisądownictwazob�uwagiwrozdzialeIIIZagadnienia wstępneizwłaszczaprzypis6�

9 Art�163iart�145Uh�

10 Art�1Uh:„Wszelkieczynnościmiędzyżyjącymi,którychskutkiemmabyćprzenie-sieniewłasnościdóbrnieruchomych(art�5),ścieśnienie(art�6),obciążenie(art�7),uwolnienie

odobciążeń(art�9),tejżewłasności,–wszelkiepodobneczynności,któreściągająsiędopraw

hipotekowanych(art�8i9),zawieranymibędąwkancelariiwłaściwejdobromnieruchomym,

przezstronyosobiście,lubprzezpełnomocnikówdotegoszczególnieiurzędownieumocowa-nych”�

11 Możnanawetpowiedzieć,iżprzywracałaznane,chociażbyzustawyoważnościzapisów

zroku1588,istosowanezasadyhipotekistaropolskiej�Zob�np�W�Andrychiewicz,Ustawa o waż-ności zapisów (ustawa z roku 1588),„Kłosy”1888,z�I;O�Balzer,Jubileusz ustawy hipotecznej z r. 1588,PSA13,1888czyM�Kuratów-Kuratowski,Czy w dawnym prawie polskim obowiązywała zasada szczegółowości zapisów zastawnych?,GSW1918,nr43–45;A�Parczewski,Rys historyczny hipoteki polskiej,tamże�

12 Art�11wzwiązkuzart�5Uh�

13 Art�28Uh,treśćtegoartykułuwywołałaburzliwądyskusjęwśródpraktykówuschyłku

XIX i na początku XX w� Przedmiotem kontrowersji było ustalenie, jakie okoliczności mogą

udowadniaćpotrzebęwglądudoksiąg�Wpraktycehipotecznejkażdaosobazainteresowana,na-wetbezudowadnianiapotrzebyprzejrzeniaksiąghipotecznych,możedoksiągtychzaglądać�

Zob�uwagiA�Stawski,Kilka uwag w sprawie wglądu do ksiąg hipotecznych, GSW1934,nr51,

s�761–763;E�P�,Parę słów w sprawie art. 28 ustawy hipotecznej z r. 1818,Not-Hip�1930,nr

5,s�51–52czyM�Fronda,Jeszcze o jawności ksiąg wieczystych,Not-Hip�1935,nr14(listydo

redakcji)�

14 Art�15i115Uh�

15 Art�30Uh�

hipotecznej

¹⁶

izasadziepierwszeństwahipotecznego

¹⁷

�Wyjątkiemodtejostat-niejzasadybyłypostanowieniaoprzywilejach

¹⁸

�Ustawahipotecznazroku1818

uchyliłamocobowiązującątytułuXVIIIKsięgiIIIKodeksuNapoleona

¹⁹

istwo-rzyła podwaliny systemu hipotecznego obowiązującego na naszych ziemiach

przezponad100lat�Wtymsamymrokuprzyjętorównieżustawęonormalnym

rozgraniczeniu

²⁰

�Wzałożeniutenaktprawnymiałopróczcelupodstawowego

jakimbyłourzędowewytyczeniegranicposiadłościziemskich,uprościć–skrócić

postępowaniehipoteczneiułatwićdokonywaniewpisówwksięgachhipotecz-nych

²¹

�Postanowieniaustawynieweszływżycie

²²

�

2.1.2. Prawo o przywilejach i hipotekach z roku 1825

Nasejmiewroku1825uchwalonoPrawooprzywilejachihipotekach

²³

�Nowe

przepisypozwalałynazakładanie,jużnieksiąg,aakthipotecznychdlawszystkich

nieruchomości,tzn�takżedladrobnejwłasnościziemskiej,jakinieruchomościmiej-skichwinnychniżwojewódzkiemiastachKrólestwaPolskiego

²⁴

�Nieprzewidywano

16 Art�20Uh�

17 Art�12Uh:„Pierwszeństwoprawarzeczowegozależyodpierwszeństwawpisu”�Zob�też

art�36i51Uhiuwaginp�P�N�(adwokatprzysięgły),Znaczenie art. 12 ustawy hipotecznej,GSW

1878,nr3,s�38–41�

18 Zob�art�40Uh:„Przywilejemnadobrachnieruchomychnazywająsiętakienależności,

którymchoćniewpisanymdoksiąghipotecznych,służypierwszeństwoprzedwszelkimiwpisanymi

doksiąghipotecznychwierzytelnościami”�Art�41zaliczałdoprzywilejów,obciążającychdobra

nieruchome,należnościztytułupodatkówgruntowych,składekdlatowarzystwogniowychinależ-nościztytułuwynagrodzeniadlasługiczeladzinieprzekraczającerocznejnależności�

19 Art�163i145Uh�OprócztegouchylonebądźzmienionezostałyinneprzepisyKN,np�

art�559,612,690–694,711,724,806,826,859–860,865,870,873–874,…,1282–1283,…,2208;

KPC–art�667–679,681,759,767,775,778,832–838;KH–art�443–444�

20 Dz�P�K�P�,t�IV,s�290in�

21 Przewidywanoprzeprowadzeniewciągu12latwcałymkrajupowszechnegorozgraniczenia

dóbrziemskichwdwóchtrybachpostępowania:dobrowolnym,nawniosekzłożonywokresielat10od

datywejściawżycieustawy�Wtakimprzypadkunieprzewidywanożadnychopłatzwiązanychzpostę-powaniemrozgraniczającym�Późniejprzewidywanoprzymusowepostępowanieprowadzonezurzędu�

Kosztyponosićmieliuczestnicypostępowania�Zob�szerzejD�Anc,Geneza i dzieje ustawy ,,O normal-nym rozgraniczeniu”,GSW1908,nr19,s�285(tugenezapostępowaniawokresiedoschyłkuXVIIIw�)

iA�J�,Jurysprudencja cywilna. Granice nieruchomości a hipoteka,GSW1925,nr23–24,s�703�

22 Zazwyczajpodnosisię,iżpodstawowątegoprzyczynąbyłonieutworzeniesądów,które

miałyrealizowaćpostanowieniatejustawy�Zob�np�HPiPP,t�III,s�498�

23 Zatwierdzone 1 VI 1825 r�, ogłoszone 6 VIII 1825; obowiązujące od dnia 1 I 1826,

Dz�P�K�P�,t�IX,s�355–373;Prawo cywilne obowiązujące w Królestwie Polskim,wyd�S�Zawadzki,

t�II,Warszawa1861,s�123–151�

24 Art�10uh�z1825r�„Prawooustaleniuwłasnościdóbrnieruchomychoprzywilejachihi- potekachzdnia26kwietnia1818będzieodtądobowiązującymwzględniewszystkichnieruchomo-ści,tudzieżprawikapitałówhipotekowanych,przedmiotemhipotekibyćmogących…”,zob�też

art�22i23niniejszejustawy�

żadnegoterminuprekluzyjnego,azainicjowaniepostępowaniahipotecznegopozo-stawionowoliosóbzainteresowanych–„regulacjakażdejszczególnejnieruchomości

przedsięwziętązostanie,gdyotozajdzieżądaniestronyinteresowanej

”²⁵

. Artykuł12

wzmiankowanejustawyzapowiadał,iżKomisjaRządowaSprawiedliwościdlatych

drobnychnieruchomościwydaprzepisyregulująceuproszczonytrybpostępowania,

przezcomniejkosztowny;określirównieżpodmiotyizakresichkompetencjiwra-machpostępowaniahipotecznego

²⁶

�Ustawahipotecznazroku1825liczyła24artyku-ły�Artykuł1pozbawiłmocyobowiązującejprzepisyzawartewtytuleXVIIIKsięgi

IIIKN�DziałIIustawyz1825r�zmieniałrównocześniedotychczasoweprzepisy

oprzywilejachzawartewustawiehipotecznejz1818r�

²⁷

Naskutektychzmianprze-stałobowiązywaćart�42ustawyhipotecznejzroku1818�

2.1.3. Kodeks cywilny Królestwa Polskiego z roku 1825

Na tym samym sejmie w roku 1825 uchwalony został Kodeks cywilny

KrólestwaPolskiego

²⁸

�Byłtodośćobszernyaktprawny,liczyłbowiem521ar-tykułów�Zawierałrównieżprzepisyoopieceistosunkachmajątkowychmiędzy

małżonkami,odmienneodregulacjiprzyjętejwustawiehipotecznejzroku1818�

Przepisyprzechodniez28listopada1825r�stanowiły,iżzkońcemroku1825tra-cimocobowiązującąksięgaIoraztytułViXVIIIksięgiIIIKN,atakżeoddział

IdziałuVustawyhipotecznejz1818r�

²⁹

Wtomiejscezpoczątkiemroku1826

(od1stycznia)weszławżycieksięgaIKCKPiprawooprzywilejachihipotekach

zroku1825

³⁰

�NiesposóbrównieżpominąćprawaoustanowieniuTowarzystwa

25 Art�11uh�z1825r�

26 „KomisjaSprawiedliwościurządzicodotakichhipotekskróconeimniejkosztownepostę- powanie,wskażeorazdokogoczynnościhipotecznenależećmają”�Kwestieteregulowałainstruk-cjaKomisjiRządowejSprawiedliwościz22XII1825r�,nr15054�

27 Art�5–9ustawyzroku1825�

28 1VI1825,Dz�P�K�P�,t�X,3in�De factobyłatoksięgaIzwiększegoprojektulegislacyj-nego,obejmującegotrzyksięgi,doktórejdołączonoprzepisym�in�ostosunkachmajątkowych

małżeńskich�Ustrojemajątkowemałżeńskiemiałypierwotnie(wprojekcie)wchodzićwskładty-tułuVksięgiIII�Opracachprzygotowawczych,motywachwprowadzaniaKCKPzob�szerzejnp�

H�Grynwaser,Kodeks Napoleona w Polsce,[w:]Pisma,t�I,Wrocław1951,s�86,88,106,119;

tenże,Kodeks Napoleona w Polsce,cz�II,Królestwo Kongresowe,ThemisPolska,Warszawa1918;

W�Sobociński,Rozwój ustawodawstwa cywilnego w Królestwie Polskim i w Rosji do rosyjskiej reformy sądowej,„AnnalesUMCS”1965,sectioG,vol�XII,4,s�125in�;M�Godlewski,Powody urzędowe do księgi pierwszej Kodeksu Cywilnego Królestwa Polskiego z roku 1825, Warszawa

1875,s�22,s�40;S�Tylbor,Próby reformy Kodeksu Cywilnego Polskiego 1834–1854,Warszawa

1927,s�1–4;K�Wołowski,Kurs Kodeksu Cywilnego,Warszawa1868,np�s�337�

29 Dz�P�K�P�,t�X,s�291;Prawo cywilne…,t�I,s�274in�

30 Należyrównieżpamiętaćoprawieowstrzymaniuskupuczynszówwieczystychz13VI

1825r�(Dz�P�K�P�,t�IX,s�352)�Ustawatazmieniałatreśćart�530KN,zachowywałakonstrukcje

własnościpodzielonejiuniemożliwiłanabywaniepełnejwłasnościwieczystymdzierżawcomczy

czynszownikom�Tenaktprawnyzostałzniesiony,wstosunkudomiast,ukazemcarskimz28X/9

KredytowegoZiemskiegoz1czerwca1825r�,którezawieraszeregpostanowień

szczegółowych,dotyczącychpostępowaniahipotecznegowodniesieniudodóbr

W dokumencie Tomasz Kubicki. Prawo hipoteczne Królestwa Polskiego z 1825 roku i jego realizacja w powiecie brzezińskim do 1914 roku (Stron 23-28)