Pilna potrzeba działań konserwatorskich w okresie powojennym doprowadziła do utworzenia w Warszawie, w Archiwum Głównym Akt Dawnych – Centralnego Labora-torium Konserwacji Archiwaliów (CLKA). Impulsem do stworzenia ośrodka było – po przeprowadzonej w marcu 1948 roku ekspertyzie konserwatorskiej – przeznaczenie 2 mln złotych na ratowanie zagrożonego „pleśnią, rdzą, wilgocią i zanikiem pisma”170 zasobu AGAD. W 1949 roku powstała najpierw pracownia chemiczna, współpracująca z Pra-cownią Mikrobiologiczną Głównego Instytutu Chemii Przemysłowej w Warszawie, która następnie rozwinęła się w Pracownię Mikrobiologiczno-Chemiczną, by w 1959 roku stać się Centralnym Laboratorium Konserwacji Archiwaliów171. Było to pierwsze nie tylko w kraju, ale i na świecie laboratorium utworzone w ramach struktur archiwalnych.
Ośrodki badawcze o podobnym charakterze, działające jeszcze przed wojną w Rzymie (Instytut Patologii Książki), Leningradzie (Laboratorium Konserwacji i Restauracji Do-kumentów Akademii Nauk), w Brukseli (Królewski Instytut Dziedzictwa Artystycznego) czy w Monachium (Instytut Doernera)172, nie specjalizowały się w ochronie zasobów ar-chiwalnych.
W 1956 roku podczas międzynarodowej konferencji w Gdańsku dotyczącej ochrony zbiorów archiwalnych i bibliotecznych zrodziła się myśl o połączeniu wysiłków oraz doświadczeń specjalistów w tym zakresie i utworzeniu centralnego ośrodka konser-wacji materiałów archiwalnych i bibliotecznych. Memoriał w tej sprawie, przygotowany między innymi przez Marynę Husarską – kierownika Centralnego Laboratorium Konser-wacji Archiwaliów – i Romualda Kowalika – reprezentującego Pracownię Mikrobiolo-giczną w Instytucie Chemii Przemysłowej, skierowany został do Sejmu. Pomimo pozytywnego odzewu ze strony Ministerstwa Kultury i Sztuki do utworzenia centralnej placówki konserwatorskiej w Polsce nie doszło173. Idea prowadzenia wspólnych badań oraz połączenia działań była słuszna i łączyła się z ogólnoeuropejskimi trendami. Przy-kładem może być utworzenie w 1969 roku w Madrycie Ośrodka Konserwacji Książek
170 Jacek Krochmal, Kalendarium dziejów…, dz. cyt., s. 76.
171 Maryna Husarska, Irena Sadurska, Konserwacja zbiorów archiwalnych i bibliotecznych, Warszawa 1968, s. 12–13; Michał Wąsowicz, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie w 150 r. swego istnienia, „Ar-cheion” 1958, t. XXIX, s. 75–76. Jacek Krochmal, Kalendarium dziejów…, dz. cyt., s. 91.
172 Władysław Ślesiński, Nauczanie konserwacji zabytków dawniej i dziś, „Ochrona Zabytków” 1971, t. 24, nr 2 (93), s. 99.
173 Maryna Husarska, Utworzenie i rozwój Centralnego Laboratorium Konserwacji Archiwaliów (1948–
1974), „Miscellanea Historico-Archivistica” 1985, t. I, s. 28; Helena Handelsman, Zagadnienia konserwacji dokumentów, „Bibliotekarz” 1964, r. XXXI, nr 2/3, s. 75; Sprawozdanie z działalności państwowej służby archiwalnej w roku 1957, „Archeion” 1958, t. XXIX, s. 286.
45
i Dokumentów, podległego Generalnej Dyrekcji Archiwów i Bibliotek174. Zadaniem Ośrodka było prowadzenie prac badawczych w zakresie przyczyn zniszczenia zbiorów, szkolenie konserwatorów oraz wykonywanie prac konserwatorskich dla archiwów i bi-bliotek. Szczególny nacisk w madryckim Ośrodku kładziono na dokumentowanie działań konserwatorskich na każdym etapie prac konserwatorskich175.
Postulat utworzenia w kraju centralnej instytucji zajmującej się konserwacją za-bytków ponownie wysunęła w 1964 roku M. Husarska, dostrzegająca problem „niewła-ściwej i niedostatecznej konserwacji” w archiwach176. Podobna konkluzja znalazła się w sprawozdaniu Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych za rok 1964: „Prace kon-serwatorskie ciągle jeszcze w niewystarczającym stopniu zaspokajają pilne potrzeby ra-towania stanu zdrowotnego akt”177. Husarska, opierając się na kilkunastoletnim doświadczeniu w zawodzie konserwatora archiwaliów, rolę Instytutu Konserwacji Zabyt-ków widziała bardzo szeroko. Jego zadania miałyby obejmować między innymi: nau-kowe opracowanie praktycznych metod konserwacji, które mogłyby zostać wdrożone w pracowniach archiwalnych i bibliotecznych, współpracę z przemysłem w celu stwo-rzenia trwałych i bezpiecznych dla akt materiałów, gromadzenie dokumentacji konserwa-torskiej oraz stworzenie sieci pracowni konserwatorskich, które pod opieką Instytutu mogłyby sprawnie realizować zadania związane z ochroną zbiorów. W myśl M. Husar-skiej instytut miałby szkolić pracowników, prowadzić nadzór nad pracami w kraju oraz zaopatrywać podległe pracownie w materiały konserwatorskie. Chociaż do stworzenia takiej instytucji nie doszło, z czasem została utworzona sieć archiwalnych pracowni kon-serwatorskich, a CLKA pełniło i nadal pełni funkcję centrum kompetencji.
W chwili powołania CLKA do jego zadań należało – oprócz prowadzenia działalności naukowej – także wykonywanie prac konserwatorskich oraz przeszkalanie pracowników ar-chiwalnych w zakresie ochrony zbiorów. Pierwszym kierownikiem CLKA była mgr inż. Ma-ryna Husarska178, a w początkowym okresie skład osobowy Laboratorium liczył zaledwie
174 Bogdan Frankiewicz, Państwowy Ośrodek Konserwacji Książek i Dokumentów w Hiszpanii, „Archiwista”
1978, r. XIV, nr 1–2 (52–53), s. 46.
175 Tamże, s. 48.
176 Maryna Husarska, Konserwacja materiałów archiwalnych w archiwach państwowych w Polsce Ludo-wej, „Archeion” 1964, t. XLI, s. 125.
177 Sprawozdanie z działalności Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych i podległych jej placówek w roku 1964, „Archeion” 1966, t. XLIII, s. 227 [W. Lipińska].
178 Maryna Husarska (1914–2004) – chemik, konserwator materiałów archiwalnych. Pierwsza kierownik CLKA w latach 1949–1975. Autorka licznych publikacji z zakresu ochrony i konserwacji zbiorów archiwal-nych. Zob. Maria Brzozowska-Jabłońska, Maryna Husarska (1914–2004), „Archeion” 2005, t. CVIII, s. 547–557.
46
dwóch pracowników – chemika i laboranta179. Ich działania – związane z problemem złego stanu mikrobiologicznego akt nie tylko w AGAD, ale w całym kraju – skupiły się na poszu-kiwaniu nowych, tańszych, skuteczniejszych, a jednocześnie bezpiecznych dla papieru metod dezynsekcji i dezynfekcji zbiorów. Efektem prac było uruchomienie w AGAD już w 1951 roku pierwszej w Polsce komory próżniowej do dezynfekcji zbiorów, zaprojektowanej przez Marynę Husarską (przy współudziale mgr. inż. J. Wacławika i inż. W. Weigta)180. Na podsta-wie tego projektu powstały jeszcze dpodsta-wie bliźniacze komory: w archiwum w Poznaniu oraz Muzeum Historii Partii w Warszawie181. Komora na zasadzie opuszczanego dzwonu zbudo-wana była z blachy kwasoodpornej, nierdzewnej i jednorazowo mieściła trzy metry bieżące akt. Gazowanie w niej odbywało się przy użyciu gazu „Cartox” (polska nazwa – „Rotanox”), tj. mieszaniny 10% tlenku etylenu i 90% dwutlenku węgla182. Komora pracowała w Archi-wum przez przeszło 40 lat183. Jako alternatywę dla komory próżniowej, która nie mogła spro-stać potrzebom całego kraju, CLKA opracowało przekładkową metodę dezynfekcji akt, polegającą na nasączaniu arkuszy cienkiej bibuły środkiem dezynfekcyjnym – eterowo-ben-zoesowym roztworem tymolu i sublimatu (metoda angielska)184 – które następnie umiesz-czano pomiędzy zarażonymi kartami. W CLKA przebadano także pod kątem bezpieczeństwa stosowania środek do dezynfekcji „Raschit” (4-chloro-3-krezol, PCMC), który rekomendo-wano do zabezpieczania klejów organicznych, wykorzystywanych przy pracach introligator-skich i konserwatorintroligator-skich185. Alkoholowy roztwór „Raschitu” w postaci rozpylanego w powietrzu aerozolu – przy użyciu aparatu stosowanego w rolnictwie – wykorzystywano również do odkażania pomieszczeń magazynowych. Do odkażania półek, parapetów, drzwi i drewnianych podłóg CLKA zalecało stosowanie roztworu „Azotoxu” (dichlorodifenylotri-chloroetan, DDT)186.
179 Maryna Husarska, Utworzenie i rozwój…, dz. cyt., s. 25.
180 Maryna Husarska, Dezynfekcja zbiorów archiwalnych i bibliotecznych, „Biuletyn Konserwatorski”
1954, r. 2, nr 1, s. 39.
181 Maryna Husarska, Konserwacja materiałów archiwalnych…, dz. cyt., s. 121. Wspomniane w artykule Muzeum Historii Partii w Warszawie to prawdopodobnie Muzeum im. Lenina, mieszczące się w pałacu Przebendowskich i działające w latach 1955–1990.
182 Maryna Husarska, Irena Sadurska, Konserwacja zbiorów…, dz. cyt., s. 72, 77.
183 Jacek Krochmal, Kalendarium dziejów…, dz. cyt., s. 82.
184 Maryna Husarska, Utworzenie i rozwój…, dz. cyt., s. 25; taż, Konserwacja materiałów archiwalnych…, dz. cyt., s. 122.
185 Maryna Husarska, Utworzenie i rozwój…, dz. cyt., s. 26; por. Przemysław Wojciechowski, Ochrona i konserwacja zasobu…, dz. cyt., s. 256–257.
186 Maryna Husarska, Konserwacja materiałów archiwalnych…, dz. cyt., s. 122; Azotox produkowany był w Polsce od 1947 r., ze względu na niekorzystny wpływ na środowisko zakazano jego stosowania w 1976 r. Zob. Anna K. Wójtowicz, Konrad A. Szychowski, DDT – przekleństwo czy błogosławieństwo XX wieku, „Wszechświat” 2014, t. 115, nr 10–12. s. 284–287.
47
W okresie powojennym i jeszcze wiele lat później CLKA odgrywało niezwykle ważną rolę edukacyjną i wspierającą działania archiwów państwowych w zakresie zabez-pieczenia zbiorów. Pracownicy CLKA mieli na swoim koncie szereg oryginalnych opra-cowań konserwatorskich, w tym metodę laminacji kart na zimno czy klejenia kart na styk187 przy użyciu acetylocelulozy oraz metodę wzmacniania papieru dobraną pod względem składu chemicznego masą papierową przy użyciu specjalnego aparatu.
Metoda laminacji acetylocelulozą została zastosowana po raz pierwszy w 1936 roku w National Archives w Stanach Zjednoczonych. Polegała na wzmacnianiu osłabionego pa-pieru za pomocą folii z acetylocelulozy, którą umieszczano między bibułką a dokumentem i prasowano w prasie hydraulicznej w temperaturze 150°C188. Opracowana w CLKA metoda laminacji na zimno polegała na pokryciu papieru roztworem acetylocelulozy w acetonie (do którego jako plastyfikatora dodawano ftalan etylu lub metylu), przykryciu dokumentu bibułą i po częściowym odparowaniu acetonu – prasowaniu w prasie introligatorskiej189. Metoda ta nie wymagała podwyższonej temperatury oraz nie powodowała bardzo silnego rozprasowa-nia kart, co było szczególnie ważne w przypadku papierów czerpanych. Przeprowadzone w Laboratorium badania wykazały, że metoda ta znacznie zwiększa wytrzymałość mecha-niczną zalaminowanych papierów zarówno na podwójne zgięcia (o 200–800%), jak i na zry-wanie (100–150%)190. W przypadku dokumentów sporządzonych na papierze czerpanym CLKA zalecało metodę uzupełniania ubytków masą papierową, a dla obiektów wyjątkowo cennych – masą sporządzoną z niezapisanych papierów z epoki191.
Należy podkreślić i docenić niezwykły oraz szeroki zakres prowadzonych w owym czasie przez CLKA prac badawczych, które obejmowały zagadnienia od opra-cowania metod wzmacniania pisma ołówkowego, poprzez zmiękczanie i prostowanie do-kumentów pergaminowych, po metody klejenia mikrofilmów.
Okres pierwszych dwudziestu lat działalności CLKA przyniósł niewątpliwie świetne rezultaty. Centralne Laboratorium Konserwacji Archiwaliów pochwaliło się nimi na otwartej 15 kwietnia 1970 roku wystawie obrazującej 25-lecie powojennej działalności Archiwum
187 Stworzenie metody klejenia papieru „na styk” przypisywane jest włoskiemu introligatorowi Mariano z Neapolu, który działał w XVII wieku, zob. Janisław Osięgłowski, Konserwacja książki w Polsce…, dz. cyt., s. 153.
188 Krzysztof Płochocki, Laminacja papierów czerpanych, „Ochrona Zabytków” 1970, t. 23, nr 2, s. 116.
189 Tamże, s. 117; Maryna Husarska, Irena Sadurska, Konserwacja zbiorów…, dz. cyt., s. 79, 100.
190 Maria Brzozowska-Jabłońska, Porównanie niektórych właściwości fizykochemicznych i mechanicznych wybranych papierów dawnej i współczesnej produkcji z właściwościami tych papierów po laminacji ace-tylocelulozą, „Archeion” 1967, t. XLII, s. 43.
191 Maryna Husarska, Irena Sadurska, Konserwacja zbiorów…, dz. cyt., s. 101.
48
Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Jak skrupulatnie po jej obejrzeniu odnotował Lech Krzyżanowski192, CLKA do 1969 roku zdezynfekowało w komorze próżniowej 86 tys. j.a., zalaminowało na zimno 13 137 j.a., zakonserwowało 1966 pieczęci woskowych i 3914 okładek skórzanych. Pracownicy mieli na swoim koncie 90 publikacji naukowych oraz 21 opracowań konserwatorskich metod postępowania, z których 11 uznawano za nowatorskie193. Ważnym aspektem pracy CLKA było również szkolenie pracowników oraz utrzymywanie kontaktów z archiwami w kraju. Jak wspomina M. Husarska, w latach 1967–1972 pracownicy naukowi CLKA brali udział w organizowanych kompleksowo przez Naczelną Dyrekcję wizytacjach wszystkich wojewódzkich i powiatowych archiwów państwowych194. Równie ważna dla śro-dowiska archiwalnego była publikacja autorstwa Maryny Husarskiej i Ireny Sadurskiej Kon-serwacja zbiorów archiwalnych i bibliotecznych wydana w 1968 roku przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych oraz Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Poruszane w niej zagadnienia uwzględniały aktualny stan badań i osiągnięcia w dziedzinie konserwacji archiwaliów. Pisana przystępnym językiem była cennym uzupełnieniem luki w literaturze pol-skiej i stanowiła vademecum dla pracowników archiwum opiekujących się zbiorami oraz kon-serwatorów papieru, podobnie jak wydana kilka lat później Konserwacja akt M. Husarskiej, popularyzowana w ramach serii „Korespondencyjny Kurs Archiwalny”195.
Lata 80. były niestety dla Laboratorium okresem wyhamowywania prac. Zakoń-czono współpracę z Instytutem Przemysłu Organicznego, a poważne problemy materia-łowe, braki kadrowe i niskie uposażenia pracowników uniemożliwiały dalszy dynamiczny rozwój CLKA196.
Dziś Laboratorium znów działa prężnie, angażując się w wiele ważnych projek-tów związanych na przykład z wdrażaniem w archiwach technologii masowego odkwa-szania papieru (2003–2006)197, badaniem wżerów atramentowych (2005–2007)198 czy
192 Lech Krzyżanowski (1931–2017) – historyk sztuki, konserwator zabytków, wykładowca akademicki związany z Wydziałem Sztuk Pięknych UMK w Toruniu oraz Wydziałem Architektury Politechniki War-szawskiej.
193 Lech Krzyżanowski, Wystawa Centralnego Laboratorium Konserwacji Archiwaliów, „Ochrona Zabyt-ków” 1970, t. 23, nr 3 (90), s. 235.
194 Maryna Husarska, Utworzenie i rozwój…, dz. cyt., s. 31.
195 Maryna Husarska, Konserwacja akt, seria „Korespondencyjny Kurs Archiwalny”, cz. 7, Poznań 1975.
196 Teresa Tryfon, Centralne Laboratorium Konserwacji Archiwaliów w latach 1949–1999, „Notes Konser-watorski” 2011, nr 14, s. 20.
197 Zob. Odkwaszanie zbiorów bibliotecznych i archiwalnych w Polsce. Podsumowanie, red. Beata Berliń-ska, Agata LipińBerliń-ska, Ewa Potrzebnicka, Władysław Sobucki, Warszawa 2008.
198 Zob. Władysław Sobucki, Anna Czajka, Iwona Kotala, Hanna Machaj, Barbara Wagner, Wżery atra-mentowe w kolekcjach archiwalnych – badanie zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie,
„Notes Konserwatorski” 2008, t. 12, s. 171–184.
49
organizacją warsztatów ratownictwa i przygotowania na wypadek katastrofy w archi-wum (2010–2020). Współpracuje z archiwami polonijnymi, czego efektem było na przykład przeprowadzenie konserwacji zbioru listów Adama Mickiewicza i Cypriana Norwida przechowywanych w Archiwum Zgromadzenia Zmartwychwstania Pańskiego w Rzymie (2019)199.
CLKA od 2003 roku jest także inicjatorem i organizatorem corocznych zjazdów konserwatorskich, zrzeszających konserwatorów i renowatorów ze wszystkich archiwów państwowych w kraju.