Reaktywacja pracowni

Warunki lokalowe poprawiły się dopiero w 1992 roku, gdy – dzięki determinacji ówczesnego dyrektora Adama Kałuży – archiwum znalazło nową siedzibę w Katowi-cach-Wełnowcu³¹². W trakcie likwidacji w 1995 roku oddziału w Będzinie przeniesiono

311 AP Katowice, WAP, sygn. 1310/III, s. 3.

312 Adam Kałuża, Droga Archiwum Państwowego w Katowicach…, dz. cyt., s. 206.

82

urządzenia konserwatorskie do centrali w Katowicach z myślą o reaktywacji pracowni.

Ulokowano ją na parterze budynku nr 8, a z pozyskanych z Fundacji Nauki Polskiej w Warszawie środków doposażono pracownię w sprzęt konserwatorski³¹³.

Trudnym, ale i ważnym doświadczeniem z zakresu opieki nad zbiorami był rok 1997 i katastrofalna w skutkach powódź, która dotknęła oddział w Raciborzu. W trakcie ofiarnej akcji ratowniczej około 730 m.b. zalanych akt poddawanych było różnym zabie-gom – mrożeniu, osuszeniu w nawiewowej komorze suszarniczej i w komorze próżnio-wej do suszenia drewna, liofilizacji i dezynfekcji³¹⁴. Działania te prowadzone w katowickiej centrali opierały się przeważnie na metodzie prób i błędów. Należy pod-kreślić, że pomimo iż w archiwum nie było w tym czasie konserwatora, akcja po 21 mie-siącach zakończona została sukcesem dzięki ofiarności, zaangażowaniu i doświadczeniu archiwistów, w tym Rolanda Banducha, który pełnił funkcję zastępcy dyrektora³¹⁵. Wy-darzenia te spowodowały, że od 1998 roku w archiwum w Katowicach znajduje się, go-towy na wypadek katastrofy, liofilizator produkcji włoskiej firmy Bresciani.

Katowicka pracownia zatrudniała konserwatorów dyplomowanych od 1998 roku, jednak do 2007 roku sytuacja kadrowa nie była stabilna – konserwatorzy z różnych przy-czyn po dwóch, trzech latach pracy odchodzili. Na pewno miało na to wpływ bardzo niskie uposażenie pracowników oraz trudności z zakupem materiałów. Krokiem milo-wym, który wprowadził pracownię na nowe i nowoczesne tory, była realizacja tak zwa-nego projektu cieszyńskiego³¹⁶ oraz uruchomienie właśnie w Katowicach jednej z czterech pracowni konserwacji masowej³¹⁷. Oba te projekty wiązały się z niemającym do tej pory precedensu, potężnym zastrzykiem finansowym ukierunkowanym na

313 Tamże, s. 212.

314 Roland Banduch, Wojciech Krupa, Michał Mączka, Doświadczenia Archiwum Państwowego w Katowi-cach wynikłe z akcji ratowania i zabezpieczania akt podczas powodzi, „Archeion” 2002, t. CIV, s. 171–

182.

315 Piotr Greiner, Tomasz Hajewski, Katarzyna Słysz-Szczucka, Zabezpieczenie zasobu…, dz. cyt., s. 92.

316 Projekt Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego realizowany był w latach 2007–2010. Zob. Katarzyna Kwaśniewicz, Cele i założenia projektu a jego realizacja w Archiwum Pań-stwowym w Katowicach Oddział w Cieszynie. Metody zabezpieczania zbiorów, [w:] Między teorią a prak-tyką. Ochrona zbiorów w małych bibliotekach i archiwach. Materiały z konferencji naukowej,

red. Remigiusz Lis, Anna Czajka, Cieszyn, 3–5 marca 2010, https://www.sbc.org.pl/dlibra/publica-tion/21035/edition/18453/content [data dostępu 12.08.2019].

317 Pracownia utworzona w ramach WPR „Kwaśny Papier” została uruchomiona w 2007 r. Zob. Tamara Domanik, Katarzyna Kwaśniewicz, Pracownia Masowego Odkwaszania Papieru w Archiwum Państwo-wym w Katowicach, [w:] Odkwaszanie zbiorów bibliotecznych…, dz. cyt., s. 59–65; Katarzyna Kwaśnie-wicz, Historia i osiągnięcia pracowni konserwacji masowej w Archiwum Państwowym w Katowicach, [w:] Studia bibliologiczne. Z życia książki. Ochrona i konserwacja zbiorów bibliotecznych oraz konteksty.

Prace dedykowane profesorowi Leonardowi Ogiermanowi, red. Anna Tokarska, Katowice 2015, s. 126–

133.

83

działania konserwatorskie. Dało to pracowni dużą możliwość rozwoju – od remontu po-mieszczeń, zakupu specjalistycznego wyposażenia i sprzętu, po zaopatrzenie w bardzo dobrej jakości eksploatacyjne materiały konserwatorskie. Archiwistom natomiast poka-zało nowe oblicze konserwacji archiwaliów – jako ważnego i potrzebnego elementu ochrony zbiorów, opartego na nowoczesnych, naukowych metodach badawczych.

O tym, jak niełatwą drogę musiała przejść pracownia konserwatorska archiwum w Katowicach, świadczy również historia formowania się samodzielnego oddziału.

Utworzona w 1970 roku pracownia konserwatorsko-reprograficzna działała w ramach Oddziału V – Ewidencji, Informacji i Udostępniania Zasobu³¹⁸. W 1987 roku, wraz z na-daniem archiwum nowego statutu, pracownię konserwatorsko-reprograficzną włączono do Oddziału III – Ewidencji, Informacji i Udostępniania Akt³¹⁹. W 1995 roku, po kolejnej zmianie statutu, utworzono oddzielny Oddział Konserwatorsko-Reprograficzny, w ra-mach którego funkcjonowały pracownie: konserwatorska, introligatorska i reprogra-ficzna³²⁰. Cztery lata później, w 1999 roku, wszystkie trzy pracownie ponownie włączono do Oddziału III – Przechowywania i Zabezpieczania Zasobu Archiwalnego³²¹. Wreszcie w 2007 roku utworzono Oddział VI – Konserwacji i Zabezpieczania Zasobu oraz Maso-wego Odkwaszania Papieru³²². W skład Oddziału VI weszły: pracownia konserwacji jed-nostkowej, pracownia introligatorska, pracownia reprograficzna oraz sekcja masowej konserwacji papieru. W 2017 roku dokonano zmiany nazwy na Oddział VI – Konserwacji Jednostkowej i Masowej oraz Reprografii – podział wewnętrzny na poszczególne pra-cownie pozostał bez zmian³²³. Wpisana w taką formę struktury organizacyjnej pracownia konserwatorska Archiwum Państwowego w Katowicach działa aktualnie.

Przykład działalności pracowni konserwatorskiej w Archiwum w Katowicach nie jest odosobniony. Ostatnie lata przyniosły wiele zmian w zakresie podejścia do konser-wacji archiwaliów, której charakter uległ przekształceniu na przykład dzięki włączeniu konserwatorów do procesu masowej digitalizacji akt.

318 Zarządzenie Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych nr 47 z dnia 30 listopada 1970 roku.

319 Zarządzenie Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych nr 2 z dnia 20 czerwca 1987 roku.

320 Zarządzenie Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z dnia 1 lutego 1995 roku.

321 Zarządzenie Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych nr 10 z dnia 14 grudnia 1999 r.

322 Decyzja nr 18 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z dnia 27 czerwca 2007 r.

323 Decyzja nr 12 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z dnia 8 kwietnia 2016 r.

84

85

Rozdział II. Nauczyciele (Sylwetki mistrzów)

Polska współczesna konserwacja papieru i skóry, rozumiana jako zbiór czynno-ści zmierzających do zachowania oryginału dla następnych pokoleń, zrodziła się w po-czątkach XX wieku. Znaczący wpływ na jej obecny kształt mieli działający w tym czasie wybitni introligatorzy. Spośród wielu wielkich nazwisk przywołać tu należy związanego z Warszawą Bonawenturę Lenarta – ojca polskiej konserwacji papieru, czy działającego w Krakowie Roberta Jahodę – introligatora artystę. W rozdziale przypo-mniano także sylwetkę Antoniego Dalewskiego – związanego z Katowicami mistrza introligatorskiego pobierającego nauki między innymi u B. Lenarta – będącego swego rodzaju łącznikiem świata dawnych mistrzów ze współczesnością. Co istotne, działal-ność Dalewskiego przypadała na schyłkowy dla rzemiosła okres PRL-u i daje obraz nierównej walki o godność introligatorstwa w kraju.

Nieocenionym źródłem do badań nad kondycją polskiego introligatorstwa owych czasów wydaje się „Polska Gazeta Introligatorska” (PGI), wydawana w Po-znaniu w latach 1928–1934. Różnorodność poruszanych w niej zagadnień, specjali-styczne artykuły, listy czytelników oraz toczące się na jej łamach dyskusje pokazują, jak szerokie horyzonty, zainteresowania oraz wiedzę mieli introligatorzy przełomu wieków. Właśnie w PGI z 1931 roku w dziale Rozmaitości możemy odnaleźć krótką notkę pod tytułem Kobieta konserwatorem książek. Dotyczyła ona pani Weir, która w Anglii w XVIII wieku odnawiała książki na zlecenie angielskiego introligatora Ro-berta Payne’a. Trochę uszczypliwie mogły zabrzmieć słowa autora notki, że „pani Weir rzekomo miała w tem więcej wprawy aniżeli sam mistrz. Tak więc sławę swoją zawdzięcza Payne precyzyjnej i ręcznej pracy pani Weir”. Anonimowy autor wspo-mniał także, że nie jest to przypadek odosobniony³²⁴. Stwierdzenie to pozwala nasu-nąć refleksję, że być może wspomniana notatka jest także śladem początków feminizacji w konserwacji papieru.

Introligatorzy poruszali również temat dotyczący konserwacji starych ksiąg, podcho-dząc do zagadnienia bardzo praktycznie. W latach 1930 i 1931 w PGI ukazał się w częściach

324 Kobieta konserwatorem książek, brak autora notatki, „Polska Gazeta Introligatorska” 1931, r. 4, nr 9, s. 131.

86

artykuł podpisany Esha³²⁵ O konserwowaniu i restaurowaniu ksiąg³²⁶. Podobnie na łamach tej gazety w 1933 roku Witold Zieliński dzielił się swymi doświadczeniami w zakresie Na-prawy starych opraw i rękopisów³²⁷. Dając praktyczne porady dotyczące konserwacji pa-pieru i pergaminu, zalecał stosowanie wypraktykowanego w watykańskiej pracowni roztworu żelatyny. Środek ten używany w różnych stężeniach służył zarówno do dublowania kart przy pomocy tiulu jedwabnego, jak i reperacji dokumentów pergaminowych (z dodat-kiem kwasu octowego) czy wręcz w fazie tężenia do wypełniania nim szczelin powstałych w pergaminach. Z dzisiejszej perspektywy istotną myślą autora wydaje się ta dotycząca ogól-nych zasad:

Przystępując do naprawy starych opraw, musimy przede wszystkim znać dokładnie tech-nikę oprawy i rozwój jej różnych narodów kulturalnych. Ważnym czynnikiem przy tej pracy jest utrzymanie wszystkiego w stanie pierwotnym. Odnosi się to nie tylko do ma-teriału dostrzegalnego, ale i niedostrzegalnego dla oka. Poza tym potrzebna jest wszech-stronna znajomość różnych surowców. (…) Najważniejszą pracą w warsztacie archiwalnym jest wynalezienie takiej metody naprawy zabytków setki lat starych, która by w ciągu 40 do 100 lat nie niszczyła papieru ni pisma³²⁸.

Lektura tego periodyku uświadamia, że wspólnym mianownikiem introligatora początku XX wieku oraz konserwatora początku XXI wieku może być etyka zawodowa rozumiana jako dążenie do określonych standardów postępowania, w których dobro książki – przejawiające się również w jej pięknie – jest wartością najwyższą.

325 Elżbieta Pokorzyńska wiąże autora Esha z redaktorem PGI – Stanisławem Haremzą. Zob. Elżbieta Poko-rzyńska, Z dziejów introligatorstwa warszawskiego…, dz. cyt., s. 77. Należy nadmienić, że introligatorzy publikujący w czasopiśmie PGI często podpisywali swe artykuły inicjałem, pseudonimem, skrótem lub ana-nimem – jak miało to miejsce chociażby w przypadku K. Drawde – który należałoby odczytać jako Edward K. Rozszyfrowanie wszystkich autorów może być ciekawym zadaniem badawczym wymagającym grun-townej znajomości środowiska introligatorskiego tamtych czasów.

326 Esha, O konserwowaniu i restaurowaniu ksiąg, „Polska Gazeta Introligatorska” 1930, r. 3, nr 11, s. 166–168; Tenże, O konserwowaniu i restaurowaniu ksiąg, „Polska Gazeta Introligatorska” 1930, r. 3, nr 12, s. 185–186; Tenże, O konserwowaniu i restaurowaniu ksiąg, „Polska Gazeta Introligatorska” 1931, r. 4, nr 1, s. 6–7.

327 Witold Zieliński, Naprawa starych opraw i rękopisów, „Polska Gazeta Introligatorska” 1933, r. 6, nr 2, s. 15–16.

328 Tamże, s. 15.

87