Praca i jej znaczenie w życiu kobiety

Praca jest uznawana za formę działalności człowieka, której zasadni-czym celem jest wytwarzanie określonych dóbr materialnych czy kultu-ralnych, które zaspokajają ludzkie potrzeby. W rozważaniach dotyczących pracy podkreśla się również jej wartość społeczną jako aktywności gwa-rantującej jednostce kontakt z otoczeniem oraz jako czynnik wpływający na przemiany dokonujące się w zakresie stosunków społecznych¹⁰². Ale nie tylko. Otóż w wymiarze podmiotowym praca uznawana jest za czyn-nik indywidualnego rozwoju człowieka, umożliwiający mu ciągłe „prze-kraczanie siebie”, poczucie spełnienia oraz samorealizację. Co więcej, praca zawodowa ze względu na swoją treść i środowisko, zaspokaja szereg potrzeb psychicznych człowieka, takich jak: potrzebę uznania, poczucia własnej wartości, użyteczności, potrzebę wiedzy i rozumienia¹⁰³.

99 Znaczenie może tutaj mieć fakt, że praca, w której autor opublikował swe przemy-ślenia powstała w 1979 roku.

100 Z. Tyszka: Socjologia rodziny. Warszawa 1979, s. 204.

101 Tamże.

102 G. Kempa: Uwarunkowania szans życiowych polskich kobiet na Górnym Śląsku w latach 1848—1939. Katowice 2001.

103 S. Stachnik- Czajkowska: Praca zawodowa jako wartość w życiu kobiet. W: Kobie-ta w kulturze i społeczeństwie. Red. B. Jedy nak. T. 1. Lublin 1990.

Kobiecość i męskość, pełniąc funkcję mechanizmów różnicujących, lokują jednostki w różnym miejscu w przestrzeni społecznej. Praca jest właśnie obszarem, w którym w sposób wyjątkowo wyrazisty widoczny jest podział warunkowany płcią¹⁰⁴. Badania wykazują, że na rynku pracy w Polsce obserwowane jest zjawisko segregacji pionowej i poziomej.

O segregacji zawodowej ze względu na płeć można mówić wówczas, gdy mężczyźni i kobiety skupieni są w różnych zawodach i na odmiennych stanowiskach, tylko i wyłącznie na podstawie założeń dotyczących tego, które zajęcia są męskie a które kobiece¹⁰⁵.

Choć kobiety pracowały niezależnie od czasu historycznego, położe-nia geograficznego, struktury politycznej czy systemu ekonomicznego, to praca ich nie zawsze była ceniona lub uznawana. Zwykle praca zawo-dowa traktowana była jako domena mężczyzn, wpisana była ona niejako w społeczną rolę mężczyzny, dlatego też pozycja na rynku pracy tej części ludzkości zdaje się być ugruntowana, oczywista i niebudząca wątpliwo-ści. Sprawa wydaje się o wiele bardziej skomplikowana w wypadku kobiet, które to stosunkowo niedawno uzyskały społeczną aprobatę swego uczest-nictwa w tej sferze działalności, co z kolei uzasadnia fakt, iż obszar zawo-dowego funkcjonowania kobiet to temat niezwykle aktualny w reflek-sji społecznej. Szczególnie przemawia za tym fakt, iż do niedawna bada-nia nad rozwojem kariery ograniczano do wyborów i wzorców charakte-rystycznych dla mężczyzn, zakładając że znajdują zastosowanie również w wypadku kobiet, które realizują się zawodowo. Jednakże kariera kobiety nie mieści się w ramach męskiego modelu, na co wskazuje nie tylko wiedza zdroworozsądkowa, ale również badania naukowe¹⁰⁶.

W coraz liczniejszych pracach badawczych poświęconych zawodowemu życiu kobiet wiele miejsca poświęca się na poznanie motywów, jakimi kie-rują się kobiety przy podejmowaniu pracy. Okazuje się, że najważniejsze z nich dotyczą sytuacji finansowej kobiet i ich rodzin. Jednak nie tylko.

Praca dla wielu kobiet jest szansą na osobisty rozwój, odniesienie sukcesu czy też podniesienie prestiżu społecznego¹⁰⁷. W kontekście podjętych roz-ważań niezwykle intrygujące jest to, jakimi motywami kierują się kobiety podejmujące pracę w poznaniu naukowym?

104 M. R idley: Czerwona Królowa…, s. 266.

105 J. Tomaszewska: Dyskryminacja ze względu na płeć. W: Dostępne w Internecie:

http://www.rownystatus.gov.pl/pl/data/DyskryminacjaiPrzeciwdzialanie.pdf [data dostę-pu: 07.11.2005].

106 Zob. L. Brannon: Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni: podobni czy różni?

Przekł. M. Kacmajor. Gdańsk 2002.

107 Zob. A. Wachow iak: Kobieta — stosunek do transformacji a życie codzienne. Czy wzrost opcji? W: Przemiany orientacji życiowych kobiet zamężnych. Studium socjologiczne.

Red. A. Wachow iak. Poznań 2002, s. 18.

Obecnie praca zawodowa kobiet jest zjawiskiem powszechnym i przyczyn jej podejmowania nie należy tłumaczyć wyłącznie przesłan-kami ekonomicznymi. Jak wskazują rezultaty badań, w Polsce 70%

pracujących kobiet nadal pracowałaby nawet wtedy, gdyby nie były do tego zmuszone względami ekonomicznymi¹⁰⁸. Praca zawodowa stano-wi dla kobiet niepowtarzalną szansę osiągnięcia awansu zarówno spo-łecznego, jak i osobistego. Staje się dla kobiet szansą realizacji swych dążeń, pragnień, ambicji. Niebywale ważne w tym kontekście są wciąż aktualne spostrzeżenia Franciszka Urbańczyka, który stwierdził (już ponad 30 lat temu), „że kobiety pragną wzmocnienia swej pozy-cji w małżeństwie, jak i uzyskania osobistej niezależności material-nej i społeczmaterial-nej, zaspokojenia swych zainteresowań zawodowych oraz styczności społecznej z szerszym, pozarodzinnym środowiskiem spo-łecznym”¹⁰⁹.

Podejmując kwestię dotyczącą zawodowego funkcjonowania kobiet, warto wspomnieć o wyróżnionych w literaturze dwóch zasadniczych modelach realizowanych przez kobiety pracujące zawodowo. Pierwszy model funkcjonowania zawodowego prezentują kobiety, które koncen-trują się na rodzinie, a pracę traktują głównie jako źródło dochodu.

Nazywa się je kobietami pracy. Kobiety realizujące ten model, pracę traktują w sposób instrumentalny. Z kolei do drugiej grupy zalicza się te kobiety, dla których praca i kariera zawodowa stanowią zasadniczą treść życia i źródło satysfakcji. Określa się je mianem kobiet kariery.

Używając tego określenia, myślimy o kobiecie nastawionej na osią-gnięcie sukcesu zawodowego, dla której praca jest tak ważną katego-rią, że jest w stanie zrezygnować dla niej z życia rodzinnego. Praca staje się dla tych kobiet wartością autoteliczną¹¹⁰. Klasyfikacja ta nie obejmuje kobiet, które to zarówno dzięki swej ogromnej determinacji, zaangażowaniu, jak i wewnętrznej potrzebie samospełnienia się, do- skonale realizują swą podmiotowość nie tylko w życiu osobistym, a tak- że zawodowym. W tym kontekście nieodparcie nasuwa się opisany w literaturze syndrom superkobiety (superwoman syndrome)¹¹¹. Używa-jąc języka reklamy, można by powiedzieć, że superkobieta to rewela-cyjny produkt 3 w 1: wspaniała matka, cudowna żona i rewelacyjna pra-cownica.

W nieco innym kontekście problematykę tę ujmuje Linda Seligman.

Wyodrębniła ona bowiem 7 typów biografii kobiet z uwagi na różne kombinacje zajęć domowych i zawodowych (stabilna kariera gospodyni

108 Zob. B. Bud rowska: Macierzyństwo jako punkt zwrotny…, s. 307.

109 F. Urba ńcz yk: Problemy oświaty dorosłych. Warszawa 1973, s. 263.

110 M. Str ykowska: Psychologiczne mechanizmy…

111 B. Bud rowska: Znikoma reprezentacja kobiet…, s. 65.

domowej, kariera konwencjonalna, kariera stabilnej pracy, kariera dwu-torowa, kariera przerywana, kariera niestabilna, kariera wielu prób)¹¹².

Urlich Beck, odnosząc się do przebiegu karier kobiecych, zauważa, że

„kobiety prowadzą egzystencję sprzeczną, podwójną, nacechowaną czyn-nikami rodzinno-instytucjonalnymi. Dla nich nadal jeszcze obowią-zuje rytm rodziny, a w większości przypadków już także rytm edukacji i zawodu, z czego wynikają pełne konfliktu zaognienia i nie dające się pogodzić żądania”¹¹³.

Rozpatrując wpływ różnorakich czynników determinujących osiąganie przez kobiety ich celów zawodowych, istotne wydaje się wskazanie trud-ności i przeszkód, które muszą one pokonywać na drodze realizowania swych aspiracji. W literaturze wyróżnia się dwie grupy czynników warun-kujących rozwój zawodowy i funkcjonowanie zawodowe kobiet: czyn-niki zewnętrzne i wewnętrzne. Do pierwszej grupy, jako jeden z najistot-niejszych czynników mających wpływ na osiąganie przez kobiety mniej-szych dochodów i ograniczone możliwości awansu zawodowego, zalicza się przedłużającą się absencję kobiet w pracy, spowodowaną urodzeniem i wychowaniem potomstwa oraz obciążenie obowiązkami rodzinnymi¹¹⁴. To właśnie obciążenie obowiązkami rodzinnymi było najczęściej wymie-nianym przez kobiety powodem gorszych szans kobiet niż mężczyzn na rynku pracy¹¹⁵.

W literaturze zwraca się również uwagę na wiele różnic dotyczących zawodowego funkcjonowania kobiet i mężczyzn, które określają pozycję kobiet w strukturze społeczno-zawodowej oraz niejednokrotnie determi-nują ich zawodowy rozwój:

1. Kobiety są grupą bardziej podatną na bezrobocie.

2. Wytwór pracy kobiety musi być o wiele lepszy niż mężczyzny, by został zauważony i doceniony.

3. Sukcesy mężczyzn przypisuje się ich talentom, zaś niepowodzenia

— okolicznościom zewnętrznym. Sukcesy kobiet są traktowane jako łut szczęścia, natomiast niepowodzenia są spostrzegane jako oznaka braku ich inteligencji.

4. Kobiety trzymane są pod tzw. szklanym pułapem lub szklanym sufitem, tzn. mają ograniczone możliwości awansu¹¹⁶ (oprócz tego pojęcia,

112 L. Selig mann: Developmental Career Counseling and Assessment. Thousand Oaks—London—New Delhi 1994, s. 10.

113 U. Beck: Społeczeństwo ryzyka…, s. 198.

114 Zob.P. M ichoń: Opieka nad dzieckiem… oraz M. Fuszara: Zmiany w świadomo-ści kobiet w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. W: Kobiety w Polsce na przełomie wieków.

Nowy kontrakt płci? Red. M. Fuszara. Warszawa 2002.

115 Zob. M. Fuszara: Zmiany w świadomości kobiet…, s. 18.

116 Zob. L. Brannon: Psychologia rodzaju…, s. 395.

w literaturze przedmiotu można spotkać także inne, pokrewne terminy.

I tak, np. określenie szklane ściany dotyczy sytuacji, w której utrudniony jest awans z funkcji pomocniczych na kierownicze, co uzasadnia się bra- kiem odpowiedniego doświadczenia; natomiast określenie lepkiej pod-łogi odnosi się do zawodów o niskim statusie, w których nie ma więk-szych możliwości awansu, osoby je wykonujące tkwią przylepione na najniższym poziomie. Termin ten odnosi się do takich zajęć jak praca sekretarki, urzędniczki, kosmetyczki czy też krawcowej; z kolei termin szklane ruchome schody odnosi się do sytuacji uprzywilejowania męż-czyzn w zawodach tradycyjnie uprawianych przez kobiety; określenie to oznacza niewidzialną siłę wznoszącą mężczyzn na wyższe szczeble kariery¹¹⁷).

5. Kobiety zarabiają wyraźnie mniej niż mężczyźni.

6. Istnieje podział na zawody męskie i kobiece¹¹⁸. 7. Istnieje zjawisko feminizacji niektórych zawodów.

Jak więc widać, aktywność kobiet na rynku pracy, choć jest zjawi-skiem powszechnie obserwowalnym, ciągle pozostawia wiele niedomó-wień i kontrowersji. Często w literaturze podmiotu pojawiają się określe-nia, iż kobiety w płaszczyźnie społeczno-zawodowej pełnią rolę tokena, czyli osoby, która uzyskała zgodę na wejście do grupy, lecz nie na pełne w niej uczestnictwo¹¹⁹.

Istotny zdaje się fakt, iż kobiety dostrzegają swą nierówną pozycję na rynku pracy. Na pytanie: „w jakich okolicznościach traci Pani z powodu swej płci?”, aż 64% stwierdziło, iż w pracy zawodowej¹²⁰.

Wspominając o wielu konsekwencjach, jakie z sobą niesie wejście kobiet na rynek pracy, należy również zaznaczyć, iż wraz ze wzrostem aktywnoś- ci zawodowej kobiet można obserwować wzrost poczucia ich własnej podmiotowości, wiarę we własne siły, możliwości, orientację na sukces oraz potrzebę kontaktu z szerszym środowiskiem. Wejściu kobiet na rynek pracy towarzyszy również niespotykany dotąd wzrost poziomu ich wykształcenia oraz coraz bardziej świadome uczestnictwo w życiu publicznym. Czynniki te, oprócz wymiaru społecznego, mają z pewno-ścią ogromne znaczenie dla samych kobiet, niejednokrotnie determinu-jąc ich życiowe szanse.

117 B. Bud rowska: Kobieta i kariera. Realia polskie. W: Szklany sufit. Bariery i ograni-czenia karier kobiet. Monografia zjawiska. Red. A. Titkow. Warszawa 2003.

118 W. Wosi ńska: Z powodu płci. „Charaktery” 2000, nr 12.

119 Tamże.

120 Badania CBOS z 24—30.06.1999 roku, zamieszczone w „Wysokich Obcasach” [do-datku do „Gazety Wyborczej”] 21.08.1999.

3 Kobiety w nauce