Ochrona praw człowieka w Unii Europejskiej*
5.2. Prawa człowieka w dorobku prawnym Unii Europejskiej 5Unii Europejskiej5
Prawa człowieka i ich ochrona od początku towarzyszyły procesowi integracji europejskiej, choć w latach 50. i 60. XX w. ujmowano je w kontekście gospodarczych celów integracji. Dowodzi tego zarówno sposób ich sformułowania w traktatach za-łożycielskich, jak i praktyka orzecznicza Trybunału Sprawiedliwości Unii Europej-skiej. Jeśli chodzi o pisane prawo pierwotne (traktatowe), to przykładem ilustrującym zakorzenienie praw człowieka w prawie Unii Europejskiej może być art. 119 Trak-tatu ustanawiającego EWG, nakładający na każde państwo członkowskie obowiązek zapewnia do 31 grudnia 1961 r. stosowania zasady równości wynagrodzeń dla pra-cowników płci męskiej i żeńskiej za taką samą pracę. Przez wynagrodzenie przy-wołany przepis rozumiał zwykłą podstawową lub minimalną płacę lub uposażenie oraz wszystkie inne korzyści w gotówce lub w naturze, otrzymywane przez pracow-nika bezpośrednio lub pośrednio z racji zatrudnienia od pracodawcy. Równość
wy-4 Rada przyjmuje nowy plan działania UE dotyczący praw człowieka i demokracji „Prawa człowieka jako cen-tralny element działań UE”, http://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2015/07/20-fac-human--rights/ (dostęp 30.04.2018).
5 Na ten temat porównaj także A. Szczerba-Zawada, The European Union – from the Platform for Economic Cooperation to the System of Human Rights Protection, [w:] European Security and Stability in a Complex Global Order – the Case of Neighbourhood Policy, red. E. Latoszek, M. Proczek. M. Dziembała, A. Masłoń--Oracz, A. Kłos, Dom Wydawniczy Elipsa, Warsaw 2017, s. 52-55.
112
nagrodzenia bez dyskryminacji ze względu na płeć oznaczała natomiast na gruncie omawianego przepisu, że wynagrodzenie przyznane za taką samą pracę na akord jest określane na podstawie takiej samej jednostki miary oraz że wynagrodzenie za pracę na czas jest takie samo na tym samym stanowisku. Wyrażający fundamentalne prawo człowieka – prawo do równego traktowania – przepis art. 119 został wprowadzony do traktatu rzymskiego nie w ramach kompetencji UE do ochrony praw człowieka, bowiem takiej UE nie posiadała w tamtym czasie, ale dla realizacji gospodarczych założeń integracji. Jego podstawowym celem było zapewnienia na tworzonym rynku wewnętrznym konkurencyjności cenowej towarów i usług pochodzących z Francji, która jako jedyne państwo członkowskie wprowadziło do swego ustawodawstwa za-kaz dyskryminacji płacowej6.
Znaczenie ochrony praw człowieka w prawie Unii Europejskiej podkreślił także licznymi swymi orzeczeniami TSUE, który w latach 60. XX w. uznał, że ochrona praw człowieka (nazywanych w porządku prawnym UE prawami podstawowymi) należy do zasad ogólnych prawa unijnego7. TSUE nadał więc prawom podstawowym rangę najwyższego źródła prawa UE, tj. niepisanego prawa pierwotnego. Kolejne reformy traktatowe wzmacniały ochronę praw człowieka w Unii Europejskiej (m.in.)8:
• Jednolity Akt Europejski – w preambule uwypuklał przywiązanie uczestni-ków procesów integracyjnych do praw podstawowych zagwarantowanych w ich konstytucjach i ustawach oraz podpisanych przez nich umowach międzynarodowych, w szczególności do wolności, równości i sprawiedli-wości społecznej;
• traktat z Maastricht (TUE) – wprowadził kategorię obywatelstwa Unii, rozszerzając zakres zastosowania dotychczas znanych prawu UE upraw-nień jednostki (np. swobodę przepływu osób) bądź wprowadzając zupełnie nowe prawa związane ze statusem obywatela UE;
• traktat z Amsterdamu – przyznał Unii kompetencję do przyjmowania środ-ków prawnych zwalczających dyskryminację opartą na określonych ce-chach prawnie chronionych;
• traktat z Lizbony – zakończył proces konstytucjonalizacji ochrony praw człowieka w Unii Europejskiej.
Fundamentalne znaczenie dla zidentyfi kowania miejsca praw podstawowych w porządku prawnym UE ma obecnie art. 6 TUE. Artykuł ten w ust. 3 przypomina, że „prawa podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych
6 Tak wyjaśnia genezę omawianego przepisu m.in. J. Maliszewska-Nienartowicz, Geneza i rozwój prawa anty-dyskryminacyjnego Unii Europejskiej, [w:] Prawo antydyskryminacyjne Unii Europejskiej, red. A. Zawidzka--Łojek, A. Szczerba-Zawada, Insty tut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2015, s. 23. Por. także wyrok TSUE C- 43/75, Defrenne, EU:C:1976:56.
7 Wyrok TSUE C-29/69, Stauder, EU:C:1969:57.
8 Na ten temat także E. Krzysztofik, Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej po Traktacie z Lizbony,
„Roczniki Administracji i Prawa” 2014, r. 14, t. 2, s. 63 i nast. oraz J. Sozański, Prawa człowieka w Unii Europejskiej po traktacie lizbońskim, Polskie Wydawnictwo Prawnicze Iuris, Warszawa-Poznań 2011.
5. Ochrona praw człowieka w Unii Europejskiej
113 wspólnych Państwom Członkowskim, stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa”, kodyfi kując dotychczasowe orzecznictwo TSUE w tym przedmiocie. Ustęp 1 omawianego artykułu z kolei wskazuje na najważniejszy dokument ochrony praw człowieka w UE – Kartę praw podstawowych, stwierdzając, że „Unia uznaje pra-wa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r., w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 r. w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak traktaty”. Co ważne, postanowienia Karty w ża-den sposób nie rozszerzają kompetencji Unii określonych w traktatach, a jedynie zbierają w jednym dokumencie przestrzegane w porządku prawnym UE, m.in. w po-staci zasad ogólnych, prawa podstawowe. Ustęp 2 art. 6 TUE upoważnia natomiast Unię Europejską do przystąpienia do jednego z najważniejszych międzynarodowych dokumentów ochrony praw człowieka, stwierdzając, iż „Unia przystępuje do europej-skiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności”.
Karta praw podstawowych Unii Europejskiej
Karta praw podstawowych (KPP) jest najważniejszym dokumentem ochrony praw człowieka w Unii Europejskiej. Została ona przyjęta przez Parlament Euro-pejski, Radę i Komisję na szczycie w Nicei w 2000 r. jako dokument niewiążący prawnie. W wyniku ratyfi kacji traktatu z Lizbony uzyskała ona status źródła prawa pierwotnego. Treść Karty odzwierciedla rozwój technologiczny, polityczny i spo-łeczny, jaki dokonał się w państwach UE od czasu wejścia w życie EKPC w latach 50. XX w. Karta zawiera zarówno prawa niewystępujące na gruncie EKPC (dostęp do dokumentów, ochrona danych osobowych, prawo do dobrej administracji, pra-wo do poszanowania integralności człowieka, zakaz praktyk eugenicznych i zakaz reprodukcyjnego klonowania istot ludzkich), jak i te, które objęte są zakresem praw i wolności konwencyjnych (np. prawo do małżeństwa, wolność stowarzyszeń, pra-wo do nauki, prapra-wo do skutecznej skargi)9.
Prawa przewidziane w KPP zawarte są w sześciu rozdziałach zatytułowanych odpowiednio:
• Godność (art. 1-5) – który, m.in. zakazuje kary śmierci (art. 2), zabrania tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (art. 4), zakazuje niewolnictwa i pracy przymusowej (art. 5);
• Wolności (art. 6-19), gwarantujący prawo do poszanowania życia prywat-nego i rodzinprywat-nego (art. 7), prawo do zawarcia małżeństwa i założenia ro-dziny (art. 9), poszanowania wolności myśli, sumienia i religii (art. 10), prawo do nauki (art. 14), wolność prowadzenia działalności gospodarczej (art. 16) czy prawo własności (art. 17);
• Równość (art. 20-26) – który wyraża zasadę równości wobec prawa (art.
20), wprowadza otwarty katalog ochrony przed dyskryminacją (art. 21),
9 B. Banaszak et al., System ochrony praw człowieka, Zakamycze 2003, s. 218.
114
nakazuje zapewnienie równości kobiet i mężczyzn we wszystkich dziedzi-nach (art. 23), wprowadza ochronę praw dzieci (art. 24) oraz praw osób starszych (art. 25);
• Solidarność (art. 27-38) – zawierający katalog praw społecznych, w tym postanowienia dotyczące zbiorowych praw pracowniczych (art. 27 i 28), ochrony w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia z pracy (art. 30), prze-pisy dotyczące zabezpieczenia społecznego i pomocy społecznej (art. 34), ochrony zdrowia (art. 35), ochrony środowiska (art. 37) czy ochrony kon-sumentów (art. 38);
• Prawa obywatelskie (art. 39-46) – który wymienia takie prawa przysługu-jące wyłącznie obywatelom Unii bądź także obywatelom państw trzecich jak prawo do dobrej administracji (art. 41), prawo dostępu do unijnych do-kumentów (art. 42), prawo petycji do Parlamentu Europejskiego (art. 44), możliwość wniesienia skargi do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatel-skich (art. 43) oraz gwarancje zapewnienia opieki dyplomatycznej i konsu-larnej (art. 46);
• Wymiar sprawiedliwości (art. 47-50) – gwarantujący każdemu prawo do skutecznego środka prawnego przed sądem oraz do sprawiedliwego i jaw-nego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie (art. 47), domnie-manie niewinności i prawo do obrony (art. 48), zasadę legalności i pro-porcjonalności kar do czynów zabronionych pod groźbą kary (art. 49) oraz zakaz ponownego sądzenia lub karania w postępowaniu karnym za ten sam czyn (art. 50).
Zobowiązane do przestrzegania przepisów KPP są instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii oraz państwa członkowskie, ale jedynie w zakresie, w jakim sto-sują prawo Unii (art. 51)10.
Karta zbiera w jednym dokumencie prawa człowieka funkcjonujące w systemie UE, co jest niewątpliwą zaletą. Słabością KPP jest jednak jej mechanizm ochronny.
Na mocy przepisów Karty nie powołano bowiem, wzorem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC), odrębnego trybunału międzynarodowego, do którego jed-nostka mogłaby złożyć skargę w przypadku naruszenia przyznanych jej praw. Rosz-czenia takie są dochodzone przed sądami krajowymi jako elemencie sądownictwa unijnego. Oznacza to, dla przykładu, że to sądy polskie są tymi, na których spoczywa obowiązek rozpatrywania spraw, w których polski obywatel podnosi zarzut narusze-nia praw człowieka gwarantowanych Kartą przez polskie organy władzy publicznej w sytuacji, w której są one zobowiązane do ich przestrzegania.
10 Szerzej o zasadach stosowania Karty praw podstawowych UE: Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej jako żywy instrument. Podręcznik dla prawników, red. M. Wróblewski, TYRSA Sp. z o.o., Warszawa 2014.
5. Ochrona praw człowieka w Unii Europejskiej
115