Zakaz dyskryminacji

Jednym z warunków korzystania z przyznanych jednostce praw człowieka jest pra-wo do równego traktowania, zakazujące nieuzasadnionego ograniczenia możlipra-wości ich realizacji. Potwierdza to konstrukcja obywatelstwa unijnego, zabraniająca dys-kryminacji obywateli Unii ze względu na ich przynależność państwową. Prawo do równego traktowania jest jednak także autonomicznym – samodzielnym – prawem człowieka, chroniącym jednostkę przed jej gorszym traktowaniem ze względu na ja-kąś jej cechę. Prawo do równego traktowania stało się jednym z najważniejszych praw człowieka w systemie prawa Unii Europejskiej. Gwarantuje je KPP UE, która w art. 20 potwierdza równość wszystkich wobec prawa, natomiast w art. 21 zakazuje wszelkiej dyskryminacji, w szczególności ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub przekonania, poglądy po-lityczne lub wszelkie inne poglądy, przynależność do mniejszości narodowej, mają-tek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. Uszczegóławiające Kartę przepisy równościowych dyrektyw zabraniają dyskryminacji ze względu na 6 przyczyn (tzw. cech prawnie chronionych): pochodzenie etniczne lub rasowe, reli-gię i światopogląd, płeć, wiek, niepełnosprawność i orientację seksualną w kilku wy-branych sferach: zatrudnienia (dyrektywa 2006/54/WE²⁶, dyrektywa 2000/78/WE²⁷), prowadzenia działalności gospodarczej (dyrektywa 2010/41/UE²⁸), dostępu do towa-rów i usług (dyrektywa 2004/113/WE²⁹), zabezpieczenia społecznego (dyrektywa 9/7/

EWG³⁰, dyrektywa 2006/54/WE) oraz edukacji (dyrektywa 2000/43/WE³¹).

25 Szerzej o prawach cudzoziemców w systemie UE: J. Galster, A. Szczerba-Zawada, Status obywatela państwa trzeciego w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, [w:] Status cudzoziemca w prawie międzynarodowym publicznym. Implikacje w prawie Unii Europejskiej i polskim porządku prawnym, red.

O. Łachacz, J. Galster, Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2013, s. 134 i nast.

26 Dyrektywa 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równości szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy (wersja przeredagowana), Dz. Urz. UE 2006 L 204/23.

27 Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, Dz. Urz. UE 2000 L 303/16.

28 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/41/UE z dnia 7 lipca 2010 r. w sprawie stosowania zasa-dy równego traktowania kobiet i mężczyzn prowadzących działalność na własny rachunek oraz uchylająca dyrektywę Rady 86/613/EWG, Dz. Urz. UE 2010 L 180/10.

29 Dyrektywa Rady 2004/113/WE z dnia 13 grudnia 2004 r. wprowadzająca w życie zasadę równego traktowa-nia mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług oraz dostarczatraktowa-nia towarów i usług, Dz. Urz.

UE 2004 L 373/37.

30 Dyrektywa Rady 79/7/EWG z dnia 19 grudnia 1978 r. w sprawie stopniowego wprowadzania w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zabezpieczenia społecznego, Dz. Urz. WE 1979 L 6/24.

31 Dyrektywa Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzająca w życie zasadę równego traktowa-nia osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne, Dz. Urz. UE 2000 L 180/22.

5. Ochrona praw człowieka w Unii Europejskiej

121 Tabela 5.1. Cechy chronione przed dyskryminacją w prawie UE

Dziedzina

Cecha chroniona Pochodzenie

etniczne lub rasowe

Płeć Religia/

światopogląd Wiek Niepełnosprawność Orientacja seksualna

Zatrudnienie/Samozatrudnienie + +/+ + + + +

Dostęp do towarów i usług + +

Zabezpieczenie społeczne + +

Edukacja +

Źródło: opracowanie własne na podstawie dyrektyw równościowych.

Prawo Unii Europejskiej zabrania następujących rodzajów dyskryminacji:

• dyskryminacji bezpośredniej, a więc sytuacji, w której osoba traktowana jest mniej przychylnie niż traktuje się, traktowano lub traktowano by inną osobę w porównywalnej sytuacji z powodu cechy prawnie chronionej (np.

płci czy wieku); w wyroku w sprawie Feryn TSUE stwierdził, że za bez-pośrednią dyskryminację uznać można publiczne oświadczenia, w których pracodawca informuje, że w ramach swojej polityki rekrutacyjnej nie bę-dzie zatrudniał osób o określonym pochodzeniu etnicznym lub rasowym³²;

• dyskryminacji pośredniej, czyli przypadku, w którym z pozoru neutralny przepis, kryterium lub praktyka może doprowadzić grupy osób do szcze-gólnie niekorzystnej sytuacji ze względu na którąś z cech prawnie chro-nionych, chyba że taki przepis, kryterium lub praktyka są obiektywnie uzasadnione zgodnym z prawem celem, a środki osiągnięcia tego celu są proporcjonalne; w wyroku w sprawie Nikoloudi³³ TSUE uznał za dyskrymi-nację pośrednią pozbawienie możliwości włączenia do personelu etatowe-go personelu tymczasoweetatowe-go zatrudnioneetatowe-go w niepełnym wymiarze czasu pracy, jeżeli w ten sposób znacznie większy odsetek kobiet niż mężczyzn został pozbawiony możliwości zatrudnienia na etacie, bowiem faktycznie prowadzi to do dyskryminacji pracowników płci żeńskiej w stosunku do pracowników płci męskiej;

• molestowania, czyli niepożądanego zachowania mającego związek z cechą prawnie chronioną, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności osoby i stworzenie wobec niej onieśmielającej, wrogiej, poniżającej, upoka-rzającej lub uwłaczającej atmosfery; w wyroku w sprawie Coleman³⁴ TSUE uznał za sprzeczne z zakazem molestowania niepożądane zachowanie wo-bec pracownika mające związek z niepełnosprawnością jego dziecka, któ-rego jest głównym opiekunem, mające na celu naruszenie godności takiego pracownika, nawet jeśli on sam nie jest niepełnosprawny;

32 Wyrok TSUE w sprawie C-54/07, Feryn, EU:C:2008:397.

33 Wyrok TSUE w sprawie C-196/02, Nikoloudi, EU:C:2005:141.

34 Wyrok TSUE w sprawie C-303/06, Coleman, EU:C:2008:415.

122

• zmuszania do dyskryminacji – zachowania polegającego na zmuszaniu ko-gokolwiek do praktykowania zachowań dyskryminujących z powodu cechy prawnie chronionej na gruncie prawa unijnego; zachowanie takie może polegać na informacji od pracodawcy, iż CV osób o pochodzeniu romskim nie mają być rozpatrywane³⁵; w przypadku zarzucanej dyskryminacji, obo-wiązek udowodnienia, że do niezgodnego z prawem UE nierównego trak-towania nie doszło lub że da się ono na gruncie odpowiednich przepisów uzasadnić, ciąży na stronie, której zarzut dyskryminacji jest stawiany (tzw.

przerzucony ciężar dowodu)³⁶.

Istotą prawa do równego traktowania jest umożliwienie każdej osobie jej pełnego rozwoju w ramach przewidzianych prawem w zależności od jej indywidualnej decy-zji, a nie subiektywnych preferencji otoczenia. Na tak rozumiane prawo do równego traktowania, wynikające z przepisów odpowiednich dyrektyw antydyskryminacyj-nych, mogą powołać się zarówno obywatele Unii, jak i osoby pochodzące z państw niebędących członkami UE. W ten sposób realizuje się motto Unii Europejskiej „Zjed-noczona w różnorodności”³⁷.

* * *

Prawa człowieka są niezwykle ważnym aspektem demokratycznego porządku prawnego. Chronią jednostkę przed nieuzasadnianą ingerencją władzy publicznej w sferę jej prywatności oraz wyznaczają sferę wolności, w ramach której jednostka może działać i której przekroczyć nie może, bowiem za tą granicą zaczyna się już sfera praw i wolności drugiego człowieka. Takie podejście do praw człowieka zdaje się być widoczne także w systemie Unii Europejskiej, która uzyskując kompetencję do ochrony praw człowieka, oderwała je od czysto gospodarczego wymiaru. Choć mocno związane z aspektami ekonomicznymi, prawa człowieka ewoluowały w stro-nę czynników uzasadniających polityczny cel integracji, legitymizując coraz większy zakres władzy Unii Europejskiej. Obecnie UE jest drugim obok Rady Europy naj-ważniejszym europejskim systemem ochrony praw człowieka, w którym określone uprawnienia przyznane są zarówno obywatelom Unii, jak i cudzoziemcom. Ogromną rolę w kształtowaniu praw i wolności jednostki w systemie unijnym odgrywa Trybu-nał Sprawiedliwości UE, choć ochrona tych praw należy do sądów krajowych. Roz-wijanie przez UE przepisów chroniących prawa człowieka jest niezwykle korzystne dla osób znajdujących się na terytorium państw członkowskich, w szczególności – ich obywateli. Wzmacnia bowiem ich status prawny, gwarantując obywatelom, w tym polskim, dodatkowe uprawnienia, których by nie nabyli, gdyby nie uczestnictwo

35 Inne przykładu ilustrujące różne rodzaje dyskryminacji w Podręcznik europejskiego prawa o niedyskrymina-cji, Luksemburg 2010, s. 23 i nast.

36 Szerzej na temat genezy, źródeł i mechanizmów ochrony przed dyskryminacją w prawie UE por. Prawo antydyskryminacyjne Unii Europejskiej…, op. cit.

37 Szerzej na temat motta UE Motto UE, https://europa.eu/european-union/about-eu/symbols/motto_pl (dostęp 30.04.2018).

5. Ochrona praw człowieka w Unii Europejskiej

123 Polski w procesach integracyjnych. O znaczeniu uprawnień wynikających z człon-kostwa Polski w Unii Europejskiej dla jej obywateli świadczą starania o możliwość zachowania tych uprawnień przez tych Polaków (i innych obywateli UE), którzy po-zostaną w Wielkiej Brytanii po jej ewentualnym wystąpieniu z Unii.

Bibliografia

Banaszak B. et al., System ochrony praw człowieka, Zakamycze 2003.

Do Twojej dyspozycji, http://www.ombudsman.europa.eu/pl/atyourservice/about-eo.faces

Dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, Dz. Urz. UE 2004 L 158/77.

Dyrektywa 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie wpro-wadzenia w życie zasady równości szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dzie-dzinie zatrudnienia i pracy (wersja przeredagowana), Dz. Urz. UE 2006 L 204/23.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/41/UE z dnia 7 lipca 2010 r. w sprawie stoso-wania zasady równego traktostoso-wania kobiet i mężczyzn prowadzących działalność na własny rachunek oraz uchylająca dyrektywę Rady 86/613/EWG, Dz. Urz. UE 2010 L 180/10.

Dyrektywa Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne, Dz. Urz. UE 2000 L 180/22.

Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, Dz. Urz. UE 2000 L 303/16.

Dyrektywa Rady 2004/113/WE z dnia 13 grudnia 2004 r. wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakresie dostępu do towarów i usług oraz dostarczania towa-rów i usług, Dz. Urz. UE 2004 L 373/37.

Dyrektywa Rady 79/7/EWG z dnia 19 grudnia 1978 r. w sprawie stopniowego wprowadzania w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zabezpieczenia społeczne-go, Dz. Urz. WE 1979 L 6/24.

Galster J., Szczerba-Zawada A., Status obywatela państwa trzeciego w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, [w:] Status cudzoziemca w prawie międzynarodowym publicz-nym. Implikacje w prawie Unii Europejskiej i polskim porządku prawnym, red. O. Łachacz, J. Galster, Wydawnictwo UWM, Olsztyn 2013.

Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej jako żywy instrument. Podręcznik dla prawników, red.

M. Wróblewski, TYRSA Sp. z o.o., Warszawa 2014.

Konkluzje Rady Unii Europejskiej z dnia 20 lipca 2015, http://data.consilium.europa.eu/doc/docu-ment/ST-10897-2015-INIT/pl/pdf

Krzysztofi k E., Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej po Traktacie z Lizbony, „Roczniki Administracji i Prawa” 2014, r. 14, t. 2.

Maliszewska-Nienartowicz J., Geneza i rozwój prawa antydyskryminacyjnego Unii Europejskiej, [w:]

Prawo antydyskryminacyjne Unii Europejskiej, red. A. Zawidzka-Łojek, A. Szczerba-Zawada, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2015.

Motto UE, https://europa.eu/european-union/about-eu/symbols/motto_pl

124

Podręcznik europejskiego prawa o niedyskryminacji, Luksemburg 2010.

Rada przyjmuje nowy plan działania UE dotyczący praw człowieka i demokracji „Prawa człowieka jako centralny element działań UE”, http://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-release-s/2015/07/20-fac-human-rights/

Sozański J., Prawa człowieka w Unii Europejskiej po traktacie lizbońskim, Polskie Wydawnictwo Prawnicze Iuris, Warszawa-Poznań 2011.

Szczerba-Zawada A., The European Union – from the Platform for Economic Cooperation to the System of Human Rights Protection, [w:] European Security and Stability in a Complex Global Order – the Case of Neighbourhood Policy, red. E. Latoszek, M. Proczek. M. Dziembała, A. Masłoń-Oracz, A. Kłos, Dom Wydawniczy Elipsa, Warsza wa 2017.

Wyrok TSUE w sprawie C-26/62, Van Gend en Loos, EU:C:1963:1.

Wyrok TSUE w sprawie C-29/69, Stauder, EU:C:1969:57.

Wyrok TSUE w sprawie C-11/70, Internationale Handelsgesellschaft,EU:C:1970:114.

Wyrok TSUE w sprawie C- 4/73, Nold, EU:C:1975:114.

Wyrok TSUE w sprawie C-44/79, Hauer, EU:C:1979:290.

Wyrok TSUE w sprawie C-260/89, ERT, EU:C:1991:254.

Wyrok TSUE w sprawie C-13/94, P przeciwko S, EU:C:1996:170.

wyrok TSUE w sprawie C-459/99, MRAX, EU:C:2002:461.

Wyrok TSUE w sprawie C-112/00,Schmidberger, EU:C:2003:333.

Wyrok TSUE w sprawie C-196/02, Nikoloudi, EU:C:2005:141.

Wyrok TSUE w sprawie C-303/06, Coleman, EU:C:2008:415.

Wyrok TSUE w sprawie C-54/07, Feryn, EU:C:2008:397.

Wyrok TSUE w sprawie C-275/12, Samantha Elrick, EU:C:2013:684.

Załącznik nr II do konkluzji Rady Unii Europejskiej z dnia 25 czerwca 2012 r., http://data.consi-lium.europa.eu/doc/document/ST-11855-2012-INIT/pl/pdf

Część metodyczna

Wybrana literatura

Bigos D., Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej jako organ sprawujący kontrolę sądową nad przestrze-ganiem praw człowieka wymienionych w Karcie praw podstawowych, [w:] Europejski system ochrony praw człowieka: aksjologia, instytucje, efektywność, red. J. Jaskiernia, Wydawnictwo Adam Marszałek, Fundacja Nowe Teraz, Toruń 2015.

Ochrona praw obywatelek i obywateli Unii Europejskiej: 20 lat – osiągnięcia i wyzwania na przyszłość, red. Grażyna Baranowska, Adam Bodnar, Aleksandra Gliszczyńska-Grabias, Wolters Kluwer, War-szawa 2015.

Prawo antydyskryminacyjne Unii Europejskiej, red. A. Zawidzka-Łojek, A. Szczerba-Zawada, Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2015.

Sozański J., Prawa człowieka w Unii Europejskiej (po Traktacie Lizbońskim), Polskie Wydawnictwo Prawnicze Iuris, Warszawa-Poznań 2010.

Unia Europejska w roli gwaranta i promotora praw podstawowych, red. D. Kornobis-Romanowska, Cur-renda, Sopot 2016.

5. Ochrona praw człowieka w Unii Europejskiej

125

Proponowany scenariusz zajęć

Ogólna charakterystyka zajęć

W czasie zajęć słuchacze zapoznają się z problematyką związaną z ochroną praw czło-wieka w Unii Europejskiej. Dowiedzą się o historii ochrony praw człoczło-wieka w systemie UE oraz obecnym mechanizmie tej ochrony. Poznają najważniejszy dokument gwarantujący człowiekowi prawa i wolności w systemie UE, tj. Kartę praw podstawowych oraz sposób, w jaki rozumie i rozwija prawa człowieka Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

W trakcie zajęć uczestnicy przeanalizują wybrane zagadnienia z zakresu ochrony praw człowieka, tj. prawa obywateli Unii, prawa obywateli państw trzecich będących członkami rodziny obywatela Unii oraz unijny zakaz dyskryminacji.

Cele zajęć

• przedstawienie uczestnikom zajęć specyfi ki rozwoju ochrony praw człowieka w Unii Europejskiej,

• zapoznanie uczestników zajęć z przysługującymi im w systemie Unii Europejskiej pra-wami i wolnościami,

• wykształcenie umiejętności oceny, czy w danej sytuacji doszło do naruszenia gwaran-towanych prawem Unii praw i wolności człowieka,

• zrozumienie mechanizmu ochrony praw człowieka w prawie Unii Europejskiej.

Kluczowe słowa

• prawa i wolności człowieka,

• Karta praw podstawowych UE,

• Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej,

• obywatelstwo Unii,

• zasada równości.

Metody realizacji zajęć

• dyskusja,

• burza mózgów,

• metoda przypadków,

• prezentacja multimedialna,

• praca w grupach.

Przebieg zajęć

1. Na wstępie przekaż uczestnikom zajęć, że zapoznają się z genezą i ewolucją ochrony praw człowieka oraz ich znaczeniem w systemie Unii Europejskiej.

2. Zaproponuj najpierw krótką dyskusję na temat praw człowieka. Zapytaj słuchaczy, czy wiedzą, jakie dokumenty unijne i polskie zawierają przysługujące im prawa i wolności? Czy zauważają w swoim codziennym życiu znaczenie przysługujących im praw i wolności?

126

3. Następnie przeprowadź syntetyczną prezentację multimedialną dotyczącą genezy i ewolucji unijnego systemu ochrony praw człowieka, ze szczególnym uwzględnie-niem znaczenia praw człowieka wśród celów i wartości Unii oraz głównych doku-mentów dotyczących ochrony praw człowieka w systemie UE.

4. W dalszej kolejności podziel uczestników zajęć na sześć grup. Każdej grupie rozdaj kserokopie jednego z tytułów Karty praw podstawowych UE (odpowiednio: grupa pierwsza Godność, grupa druga Wolność, grupa trzecia Równość, grupa czwarta Solidarność, grupa piąta Prawa obywatelskie i grupa szósta Wymiar sprawiedliwo-ści). Poproś o przeczytanie rozdanych fragmentów KPP, a następnie o wybór przez każdą grupę kilku najciekawszych/najważniejszych ich zdaniem praw i wolności z danego tytułu i ich wyjaśnienie pozostałym grupom.

5. Poproś uczestników zajęć o ocenę, czy ich zdaniem poniższe sytuacje naruszają gwa-rantowany prawem Unii Europejskiej zakaz dyskryminacji:

• Menedżer klubu piłkarskiego w wywiadzie telewizyjnym stwierdza, że nie wyobra-ża sobie w swojej drużynie piłkarzy z Afryki i że w związku z tym nie zamierza w najbliższym sezonie dokonywać transferów ciemnoskórych piłkarzy.

• Właściciel hotelu w przyjętym regulaminie pracy wprowadził zakaz noszenia na-kryć głowy przez pracowników hotelu. Wśród pracowników znaczącą część sta-nowią Sikhowie.

• Rolnik zatrudnia w gospodarstwie do prac sezonowych Polaków i Wietnamczy-ków. Wynagrodzenie otrzymywane przez Polaków za tę samą pracę jest dwukrot-nie wyższe niż wynagrodzedwukrot-nie Wietnamczyków.

6. Na zakończenie zajęć przeprowadź burzę mózgów na temat praw obywateli Unii.

Zapytaj słuchaczy, z jakich praw korzystają w praktyce jako obywatele Unii? Czy mo-gliby z tych praw zrezygnować bądź wyrazić zgodę na ich ograniczenie? Jeśli tak, to z których i w jakich sytuacjach. Odpowiedzi zapisujcie na tablicy.

7. Na koniec, dla utrwalenia wiadomości z zajęć, jako zadanie domowe poleć przy-nieść na następne zajęcia wycinki z gazet (np. ogłoszenia o pracę), artykuły z Inter-netu, książkę itd., które w ocenie uczestników zajęć dotyczą (np. naruszają) któregoś z praw człowieka przyznanych w systemie Unii Europejskiej.

127 Marta Pachocka

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Kolegium Ekonomiczno-Społeczne

Dominik Wach

Uniwersytet Warszawski, Ośrodek Badań nad Migracjami

6.

Migracja a integracja (imigrantów)

W dokumencie Z recenzji naukowej prof. dr hab. Leokadii Oręziak (Stron 121-128)