Prawa rzeczowe ograniczone w dekrecie „Prawo rzeczowe” z 1946 roku

1.

Kilka tygodni po zakoñczeniu drugiej wojny œwiatowej, w zmienionej sy-tuacji spo³ecznej, politycznej i ustrojowej, da³a o sobie znaæ w Polsce koniecz-noœæ ujednolicenia i uporz¹dkowania prawa. Jednym z problemów, który musia³ rozwi¹zaæ nowy rz¹d, by³o opracowanie katalogu potrzeb, a tak¿e sporz¹dzenie harmonogramu dzia³añ, powo³anie koniecznych gremiów i komisji. Przed rz¹dem stanê³o wiêc bardzo trudne zadanie zunifikowania tych dzia³ów prawa cywilnego, co do których nie uda³o siê porozumieæ przed wojn¹. Ustawodawca musia³ rozwi¹zaæ wiele kontrowersyjnych i trudnych do spo³ecznego zaakceptowania kwestii. Ambicje by³y du¿e. Uchwa³a Rady Ministrów Rz¹du Tymczasowego RP z 12 czerwca 1945 roku nakazywa³a do 1 kwietnia 1946 roku zakoñczyæ prace.

Celem unifikacji by³o — podobnie jak przed wojn¹ — opracowanie jednolitego polskiego prawa.

Dzieje prawa cywilnego w Polsce Ludowej wzbudzaj¹ coraz wiêksze za-interesowanie historyków prawa. Spoœród autorów, którzy w sposób analitycz-ny podejmuj¹ tê problematykê, wymieniæ nale¿y: A. Lityñskiego¹, P.

Fiedorczy-1A. L i t y ñ s k i: O prawie i s¹dach pocz¹tków Polski Ludowej. Bia³ystok 1999; I d e m: Pó³ wieku kodyfikacji prawa w Polsce (1919—1969). Wybrane zagadnienia. Tychy 2001; I d e m:

Pierwszy etap prac nad kodyfikacj¹ prawa cywilnego w Polsce ludowej. (Szkic dla dydaktyki). W:

Z dziejów prawa. Czêœæ 2. Red. A. L i t y ñ s k i. Katowice 1999; I d e m: Na drodze do kodyfikacji prawa cywilnego w Polsce Ludowej. W: Prawo wczoraj i dziœ. Studia dedykowane profesor Katarzynie Sójce-Zieliñskiej. Red. G. B a ³ t r u s z a j t y s. Warszawa 2000; I d e m: Organizacja wymiaru sprawiedliwoœci oraz prawo s¹dowe. W: A. L i t y ñ s k i , M. K a l l a s: Historia ustro-ju i prawa Polski Ludowej. Warszawa 2000; I d e m: Z dziejów kodyfikacji prawa cywilnego w Polsce. Zagadnienia wybrane. W: Rozprawy prawnicze. Ksiêga pami¹tkowa dla uczczenia pracy naukowej Profesora Antoniego Agopszowicza. Red. R. M i k o s z. Katowice 2000; I d e m:

10 Z Dziejów Prawa

ka², A. Kozio³³, A. Stawarsk¹-Rippel⁴. Mimo opracowania ju¿ kilku zagadnieñ dotycz¹cych unifikacji prawa cywilnego, nadal nie dostrzega siê zainteresowania ograniczonymi prawami rzeczowymi.

2.

W 1945 roku by³y dwa projekty prawa rzeczowego: z 1937 roku i z 1939 ro-ku⁵. Jak wynika z analizy materia³ów archiwalnych, Departament Ustawodawczy, przystêpuj¹c do prac po wojnie, nie dysponowa³ nimi. Ministerstwo zwróci³o siê o po-moc do F. Zolla. Poprosi³o go o przes³anie projektów prawa rzeczowego oraz pro-jektu i protoko³ów podkomisji prawa patentowego⁶. Materia³y te by³y Ministerstwu niezbêdne do kontynuacji prac nad reform¹ obowi¹zuj¹cego prawodawstwa, a odpi-sy, które mia³ F. Zoll, by³y jedynymi egzemplarzami, jakie ocala³y podczas wojny⁷.

Kodyfikacja prawa karnego materialnego w II Rzeczypospolitej. W: Tworzenie prawa w Polsce.

Tradycja i wspó³czesnoœæ. Red. D. T r e p k o w s k a. Warszawa 2000; I d e m: Pó³ wieku kodyfika-cji prawa w Polsce (1919—1969). Wybrane zagadnienia. Tychy 2001.

2P. F i e d o r c z y k: Z prac nad unifikacj¹ osobowego prawa ma³¿eñskiego w 1945 roku. W:

„Miscellanea Historico-Iuridica”. T. 1. Red. A. L i t y ñ s k i, P. F i e d o r c z y k. Bia³ystok 2003;

P. F i e d o r c z y k: Koœció³ katolicki i opozycja polityczna wobec unifikacji osobowego prawa ma³¿eñskiego w 1945 r. „Czasopismo Prawno-Historyczne” [dalej: CPH] 2004, z. 1; I d e m:

Rozwód w zunifikowanym prawie ma³¿eñskim z 1945 r. Geneza, konstrukcja, orzecznictwo. W:

„Miscellanea Historico-Iuridica”. T. 2. Red. A. L i t y ñ s k i, P. F i e d o r c z y k. Bia³ystok 2004;

I d e m: Stosunki prawne z pokrewieñstwa w pracach nad unifikacj¹ prawa cywilnego w latach 1945—1946. W: „Miscellanea Historico-Iuridica”. T. 3. Red. A. L i t y ñ s k i, P. F i e d o r c z y k.

Bia³ystok 2005.

3A. K o z i o ³: Nowa treœæ starej normy. W: Z dziejów prawa. Czêœæ 4. Red. A. L i t y ñ s k i.

Katowice 2003; E a d e m: Projekty prawa spadkowego z 1945 roku. W: Z dziejów prawa. Czêœæ 6. Red. A. L i t y ñ s k i. Katowice 2005; E a d e m: System wspólnoœci dorobku czy rozdzielnoœci maj¹tkowej? Prawo ma³¿eñskie maj¹tkowe — polskie projekty dekretów z lat 1945—1946. W:

„Miscellanea Iuridica”. T. 6. Red. A. L i t y ñ s k i, A. D r o g o ñ. Tychy 2005; E a d e m: Uwag kilka o pracach nad dekretem o aktach stanu cywilnego z 1945 roku. W: „Miscellanea Iuridica”.

T. 7. Red. M. M i k o ³ a j c z y k, A. D r o g o ñ. Tychy 2005; E a d e m: Organizacja prac nad prawem cywilnym w Polsce w latach 1945—1946. W: Z dziejów prawa. Czêœæ 7. Red. A. L i t y ñ -s k i, M. M i k o ³ a j c z y k, W. O r g a n i œ c i a k. Katowice 2005.

4A. S t a w a r s k a - R i p p e l: Prawo s¹dowe Polski Ludowej 1944—1950 a prawo Drugiej Rzeczypospolitej. Katowice 2006.

5W. Z y l b e r: Istota prawa w³asnoœci w nowym prawie rzeczowym. „Pañstwo i Prawo”

[dalej: PiP] 1948, z. 1.

6F. Zoll jako cz³onek Komisji Kodyfikacyjnej II RP bra³ czynny udzia³ w jej pracach.

Uchwalenie projektu ustawy o ochronie przyrody mo¿na w pewnym sensie uznaæ za jego oso-biste osi¹gniêcie. L. G ó r n i c k i: Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospo-litej Polskiej w latach 1919—1939. Wroc³aw 2000, s. 322; D. M a l e c: Polska ustawa o ochronie przyrody z 10 marca 1934 r. na tle ustawodawstwa europejskiego pierwszej po³owy XX w. W:

„Miscellanea Iuridica”. T. 6..., s. 54; E a d e m: Pojêcie interesu publicznego w polskiej ustawie o ochronie przyrody z dnia 10 marca 1934. W: Przez tysi¹clecia: Pañstwo — prawo — jednostka.

Materia³y ogólnopolskiej konferencji historyków prawa. Ustroñ, 17—20 wrzeœnia 2000 r. Red.

A. L i t y ñ s k i, M. M i k o ³ a j c z y k. T. 2. Katowice 2001, s. 162—163.

7AAN, Min. Sprawiedl.: Pismo dyrektora Departamentu Ustawodawczego Ministerstwa Sprawiedliwoœci S. Szera z 15 czerwca 1946 r. Sygn. 4425, s. 299.

F. Zoll wys³a³ Ministerstwu pozytywn¹ odpowiedŸ: „[...] oczywiœcie dla u³atwie-nia prac legislacyjnych jestem gotów odst¹piæ Ministerstwu Sprawiedliwoœci za-chowane u mnie z czasów przedwojennych wszelkie materia³y (nie tylko proto-ko³y podkomisji prawa rzeczowego) tak z zakresu prawa rzeczowego, jak i pa-tentowego. Bardzo bêdzie mi mi³o powitaæ przy tej sposobnoœci u siebie prof. Wa-silkowskiego, mego dawnego wspó³pracownika z Komisji Kodyfikacyjnej”⁸. Mimo olbrzymiej wiedzy i doœwiadczenia F. Zolla, Ministerstwo nie zdecydowa³o siê zatrudniæ go do prac nad unifikacj¹. Warto spróbowaæ ustaliæ, czy idee F. Zolla znalaz³y odzwierciedlenie w zunifikowanym prawie rzeczowym.

Dnia 19 marca 1946 roku odby³o siê posiedzenie Komisji Opiniodawczej w sprawie projektu prawa rzeczowego⁹. Zaproszenie zosta³o wys³ane wraz z te-zami spo³eczno-politycznymi¹⁰. Posiedzeniu przewodniczy³ minister sprawiedliwo-œci, który na wstêpie stwierdzi³, ¿e prosi zebranych o wyra¿enie opinii spo³ecznej w sprawie projektowanego prawa rzeczowego, a przede wszystkim o ustosunko-wanie siê do projektowanej definicji prawa w³asnoœci w zunifikowanym prawie

8AAN, Min. Sprawiedl.: Pismo Fryderyka Zolla z 25 czerwca 1946 r. do dyrektora Depar-tamentu Ustawodawczego Ministerstwa Sprawiedliwoœci S. Szera. Sygn. 4425, s. 298. F. Zoll w nastêpuj¹cych s³owach wyra¿a³ siê o profesorze Janie Wasilkowskim: „Profesor Wasilkowski jako wspó³referent pocz¹tkowo pomaga³ mi tylko w mych pracach, mówi¹c jêzykiem muzyki kameralnej, gra³ na drugich skrzypcach; z czasem role siê zmieni³y, a w koñcu odwróci³y, on wzi¹³ do rêki skrzypce pierwsze, a ja drugie, bo byæ nie mog³o inaczej. Starzy ustêpowaæ musz¹ m³odszym, zw³aszcza gdy takim m³odszym w zespole jest cz³owiek tak wybitnej zdolnoœci i wielkiej wiedzy, a przy tym obdarzony rzadk¹ si³¹ twórcz¹ i jakimœ wrodzonym talentem do nadawania w doskona³ej redakcji wyrazu w³asnym i obcym myœlom”. F. Z o l l: Na marginesie projektu prawa rzeczowego. Zasada wpisu a posiadanie. „Kwartalnik Prawa Prywatnego” [dalej:

KPP] 1938, z. 1, s. 17.

9AAN, Min. Sprawiedl.: Protokó³ z posiedzenia Komisji Opiniodawczej z dnia 19 marca 1946 r. w sprawie projektu prawa rzeczowego. Sygn. 4425, s. 157. Obecni na posiedzeniu byli:

minister sprawiedliwoœci, przedstawiciele: Ministerstwa Sprawiedliwoœci, Prezydium Rady Mi-nistrów, Prokuratorii Generalnej, Zrzeszenia Prawników Demokratów, zwi¹zków zawodowych, stowarzyszeñ kobiecych, PAP, partii politycznych. Ibidem.

10Zaproszenie zosta³o wys³ane do: Komitetu Centralnego PPR, Centralnego Komitetu Wy-konawczego PPS, Naczelnego Komitetu WyWy-konawczego Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Demokratycznego, Centralnej Komisji Zwi¹zków Zawodowych, Zwi¹zku Zawodowego Nauczy-cielstwa Polskiego, Polskiej Agencji Prasowej PAP, Ministerstwa Informacji i Propagandy, Biura Prawnego Prezydium Rady Ministrów, Wydzia³u Prawnego Prezydium Krajowej Rady Narodo-wej, Prokuratorii Generalnej RP, Centrali Przemys³u Cukierniczego, Biura Prawnego Zarz¹du Miejskiego m.st. Warszawy, Spo³eczno-Obywatelskiej Ligi Kobiet, Referatu Prasowego przy Prezydium Rady Ministrów, Stronnictwa Pracy, Socjalistycznej Agencji Prasowej, Departamentu Szkolenia Zawodów Prawniczych i Popularyzacji Prawa, Gra¿yny Szmur³owej, Stowarzyszenia Kobiet z Wy¿szym Wykszta³ceniem, Zwi¹zku Prawniczek, redakcji: „Rzeczpospolitej”, „G³osu Ludu”, „Dziennika Ludowego”, „¯ycia Warszawy”, „Kuriera Codziennego”, „Robotnika”, Wy-dawnictwa „Czytelnik”, „Gazety Ludowej”. W konferencji uczestniczyli przedstawiciele. AAN, Min. Sprawiedl.: Pismo Dyrektora Departamentu Ustawodawczego S. Bancerza z 11 marca 1946 r. Sygn. 4423, s. 123 a.

10*

polskim, które winno pe³niæ funkcjê spo³eczn¹¹¹. Ministerstwo chcia³o tak¿e po-znaæ zdanie zgromadzonych na temat ksi¹g hipotecznych¹².

3.

Dnia 11 paŸdziernika 1946 roku zosta³ uchwalony dekret Prawo rze-czowe¹³. Na wspomniany dekret z³o¿y³y siê: tytu³y, dzia³y, rozdzia³y i

oddzia-11AAN, Min. Sprawiedl.: Protokó³ z posiedzenia Komisji Opiniodawczej z dnia 19 marca 1946 r. w sprawie projektu prawa rzeczowego. Sygn. 4425, s. 157. „Wychodz¹c z pojêcia w³a-snoœci jako funkcji spo³ecznej, projekt prawa rzeczowego wprowadza nastêpuj¹ce konkretne prawa i obowi¹zki. Zasad¹ jest, ¿e w³aœciciel mo¿e korzystaæ z rzeczy z wy³¹czeniem innych osób i w tych uprawnieniach korzysta z ochrony prawa. Z drugiej strony na w³aœcicielu ci¹¿y obowi¹zek korzystania z rzeczy w sposób zakreœlony przez dobr¹ wiarê i cel, ze wzglêdu na który w³asnoœæ mu s³u¿y. W szczególnoœci w³aœciciel dziedziny lub przedsiêbiorstwa ma obo-wi¹zek korzystania z nich w sposób odpowiadaj¹cy prawid³owej gospodarce. Nie doœæ na tym, w³aœciciel mo¿e byæ pozbawiony w³asnoœci, je¿eli uporczywie wykracza przy korzystaniu z rzeczy poza granice i sposób zakreœlony przez dobr¹ wiarê i cel, ze wzglêdu na który s³u¿y mu w³asnoœæ, lub poza zasady prawid³owej gospodarki. Pozbawienie w tych wypadkach w³a-snoœci nastêpuje za odszkodowaniem”. AAN, Min. Sprawiedl.: Tezy spo³eczno-polityczne projek-tu prawa rzeczowego. Sygn. 4425, s. 116—117.

12AAN, Min. Sprawiedl.: Protokó³ z posiedzenia Komisji Opiniodawczej z dnia 19 marca 1946 r. w sprawie projektu prawa rzeczowego. Sygn. 4425, s. 157.

13J. G r y n b e r g: Prawo rzeczowe w praktyce arbitra¿u. PiP 1951, nr 7, s. 53; L. C h a j n:

Rewolucyjny czyn polskiego prawnictwa. PiP 1946, nr 9—10, s. 8. Dekret za rzeczy uznawa³ jedynie przedmioty materialne (art. 1). F. Zoll uwa¿a³, ¿e pod pojêciem „rzeczy” nale¿a³o rozu-mieæ ograniczone cz¹stki przyrody (z wyj¹tkiem cz³owieka) w stanie b¹dŸ to naturalnym (koñ), b¹dŸ przetworzonym (miêso, stó³) — jeœli przedstawiaj¹ wartoœæ maj¹tkow¹ i uchodz¹ w obro-cie za jednostki (np. worek m¹ki) i to za jednostki samoistne, a nie za czêœci sk³adowe innej rzeczy i w stanie, w którym siê znajduj¹, w³adzy ludzkiej ju¿ podlegaj¹ lub podlegaæ mog¹. Nie by³y rzeczami w rozumieniu dekretu inne dobra maj¹tkowe, chocia¿ niektóre z nich zajmowa³y miejsce w przestrzeni. Nie by³a wiêc rzecz¹ woda p³yn¹ca, pok³ady mineralne, zwierzêta ³owne.

F. Z o l l, A. S z p u n a r: Prawo cywilne w zarysie. T. 2: Prawo rzeczowe. Kraków 1947, s. 6.

Rzeczy dzieli³y siê na ruchome i nieruchome (art. 2). Nieruchomoœci¹ by³a czêœæ powierzchni ziemskiej, stanowi¹ca odrêbny przedmiot w³asnoœci (art. 3). Wed³ug F. Zolla, ruchomoœciami by³y rzeczy, które bez uszkodzenia istoty mog³y byæ przenoszone z miejsca na miejsce, nato-miast nieruchomoœciami — czêœci powierzchni ziemskiej z tym wszystkim, co z ziemi¹ by³o trwale po³¹czone jako jej czêœæ sk³adowa, zatem budynki, drzewa, trawa. Dekret zna³ pojêcie czêœci sk³adowej rzeczy, przynale¿noœci (art. 10—12) i po¿ytków (art. 13). Pojêcie czêœci sk³a-dowej rzeczy regulowa³y art. 4—9 dekretu w sposób identyczny z projektem z 1939 r. Artyku³ 4 dekretu (art. 7 projektu Komisji Kodyfikacyjnej II RP): „Za czêœæ sk³adow¹ rzeczy uwa¿a siê wszystko, co, nale¿¹c do niej jako ca³oœci, nie mo¿e byæ od³¹czone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany tej ca³oœci albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu od³¹czonego”. Równie¿

prawie identycznie z projektem z 1939 r. (art. 8) art. 5 dekretu stanowi³: „[...] drzewa i inne roœliny, dopóki nie zostan¹ od nieruchomoœci od³¹czone, oraz budowle i inne urz¹dzenia trwale z nieruchomoœci¹ zwi¹zane uwa¿a siê za jej czêœci sk³adowe”. Za czêœci sk³adowe zarówno pro-jekt z 1939 r., jak i dekret z 1946 r. uwa¿a³y prawa zwi¹zane z w³asnoœci¹ nieruchomoœci.

Artyku³ 8 dekretu (art. 12 projektu Komisji Kodyfikacyjnej II RP): „Urz¹dzenia, s³u¿¹ce do do-prowadzania lub oddo-prowadzania wody, pary, gazów, pr¹du elektrycznego, oraz inne urz¹dzenia podobne, po³¹czone z nieruchomoœci¹, nie bêd¹ uwa¿ane za jej czêœci sk³adowe, je¿eli wchodz¹ w sk³ad przedsiêbiorstwa lub zak³adu”. Artyku³ 9 dekretu (art. 13 Komisji Kodyfikacyjnej II RP):

³y¹⁴. Prawo rzeczowe wprowadzi³o równie¿ instytucjê ograniczonych praw rze-czowych.

Do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomoœci po-trzebna by³a umowa miêdzy w³aœcicielem a nabywc¹ oraz — je¿eli ustawa tak stanowi³a — wpis do ksiêgi wieczystej¹⁵. Dekret przewidywa³ nastêpuj¹ce ogra-niczone prawa rzeczowe:

— u¿ytkowanie,

— s³u¿ebnoœæ gruntow¹ i osobist¹,

— ciê¿ary realne.

U¿ytkowanie by³o prawem u¿ywania rzeczy cudzej i pobierania jej po¿ytków, z obowi¹zkiem zachowania substancji i dotychczasowego przeznaczenia (art. 130)¹⁶.

„Czêœæ sk³adowa rzeczy nie mo¿e byæ przedmiotem odrêbnych praw rzeczowych, wyj¹wszy przypadki przewidziane w ustawie”.

14Tytu³ I Rzeczy, tytu³ II Przepisy ogólne o prawach jawnych z ksiêgi wieczystej, tytu³ III W³asnoœæ: dzia³ I Treœæ i wykonywanie w³asnoœci, dzia³ II Nabycie i utrata w³asnoœci — rozdzia³ I Przeniesienie w³asnoœci, rozdzia³ II Dawnoœæ, rozdzia³ III Inne przypadki nabycia i utraty w³a-snoœci: oddzia³ 1 Nabycie w³asnoœci niczyjej, oddzia³ 2 Znalezienie, oddzia³ 3 Nabycie w³asnoœci przychodów naturalnych, oddzia³ 4 Po³¹czenie, pomieszanie, przeistoczenie, dzia³ III Wspó³w³a-snoœæ, dzia³ IV W³asnoœæ czasowa, tytu³ IV Przepisy ogólne o prawach rzeczowych ograniczo-nych, tytu³ V U¿ytkowanie, dzia³ I U¿ytkowanie rzeczy, dzia³ II U¿ytkowanie praw, tytu³ VI S³u¿ebnoœci, dzia³ I S³u¿ebnoœci gruntowe, dzia³ II S³u¿ebnoœci osobiste, dzia³ III Nabycie, zmiana treœci i utrata s³u¿ebnoœci, tytu³ VII Hipoteka, dzia³ I Hipoteka w ogólnoœci, rozdzia³ I Przepisy ogólne, rozdzia³ II Przelew wierzytelnoœci hipotecznej, rozdzia³ III Zakres obci¹¿enia hipotek¹, rozdzia³ IV Ochrona hipoteki, rozdzia³ V Wygaœniêcie hipoteki; dzia³ II Hipoteka kaucyjna, dzia³ III Hipoteka na wierzytelnoœci hipotecznej, dzia³ IV Hipoteka przymusowa; tytu³ VIII Zastaw, dzia³ I Zastaw na rzeczach ruchomych, dzia³ II Zastaw na prawach; tytu³ IX Ciê¿ary realne, tytu³ X Prawa i roszczenia osobiste ujawnione w ksiêdze wieczystej, tytu³ XI Posiadanie, tytu³ XII Przepisy koñcowe.

15J. Wa s i l k o w s k i: Prawo rzeczowe. Warszawa 1956, s. 5. Oœwiadczenie nale¿a³o z³o¿yæ pod rygorem niewa¿noœci w formie aktu notarialnego, jeœli prawo by³o ustanawiane na nierucho-moœci (art. 113). Do przeniesienia i zmiany treœci umowy ograniczonego prawa rzeczowego wymagano umowy, a je¿eli prawo by³o ujawnione w ksiêdze wieczystej, to wpisu do tej ksiêgi (art. 114—115). Gdy ograniczone prawo rzeczowe by³o obci¹¿one prawem osoby trzeciej, do zmiany treœci prawa potrzebna by³a zgoda tej osoby (art. 116). Je¿eli ustawa nie stanowi³a inaczej, to o pierwszeñstwie powstania ograniczonych praw rzeczowych rozstrzyga³a chwila ich powstania, jednak gdy prawo by³o wpisane do ksiêgi, wówczas rozstrzyga³a chwila z³o¿enia wniosku o wpis (art. 117—118).

16Ibidem, s. 17; S. S z e r: Nowe prawo rzeczowe. „Demokratyczny Przegl¹d Prawniczy”

[dalej: DPP] 1947, nr 5, s. 13. U¿ytkowanie by³o niezbywalne (art. 134). U¿ytkowanie ustano-wione na rzecz osoby prawnej nie mog³o trwaæ d³u¿ej ni¿ lat 30 (art. 133). U¿ytkownik mia³ obo-wi¹zek wykonywaæ swe prawo zgodnie z zasadami prawid³owej gospodarki (art. 138). Po¿ytki naturalne nale¿a³y do u¿ytkownika, je¿eli zosta³y od³¹czone od rzeczy w czasie trwania u¿ytko-wania (art. 139). Po¿ytki cywilne nale¿a³y siê u¿ytkownikowi w stosunku do czasu tru¿ytko-wania u¿ytkowania, chocia¿by sta³y siê wymagalne po jego wygaœniêciu (art. 142). U¿ytkownik powi-nien podczas u¿ytkowania ponosiæ ciê¿ary, jakie wed³ug zasad prawid³owej gospodarki w³aœciciel winien ponosiæ z po¿ytków rzeczy (art. 143). Naprawy i inne nak³ady, po³¹czone ze zwyk³ym

Nie stwarza³o mo¿liwoœci inwestowania. Prawo to opiera³o siê na bardzo d³ugiej tradycji, siêgaj¹cej jeszcze czasów rzymskich¹⁷. U¿ytkowaæ mo¿na by³o rzeczy b¹dŸ prawa¹⁸. Instytucja u¿ytkowania praw z biegiem czasu mia³a coraz mniejsze znaczenie. Dekret Prawo rzeczowe kszta³towa³ u¿ytkowanie jako prawo œciœle przywi¹zane do osoby i s³u¿¹ce zaspokajaniu osobistych potrzeb u¿ytkownika oraz jego bliskich. Jednak ju¿ kilka lat po dokonaniu unifikacji uznano, ¿e trady-cyjna funkcja u¿ytkowania maleje, a prawo to zaczyna wype³niaæ nowe zadania.

Zmiany gospodarcze mia³y doprowadziæ do innej regulacji u¿ytkowania¹⁹.

S³u¿ebnoœci dzieli³y siê na gruntowe i osobiste. S³u¿ebnoœæ gruntowa

obci¹¿a-³a nieruchomoœæ s³u¿ebn¹ w celu zapewnienia korzyœci ka¿dorazowemu wobci¹¿a-³aœci- w³aœci-cielowi nieruchomoœci w³adn¹cej²⁰. S³u¿ebnoœæ osobista obci¹¿a³a nieruchomoœæ w celu zapewnienia korzyœci oznaczonej osobie fizycznej i mog³a polegaæ albo na prawie korzystania z nieruchomoœci w zakresie oznaczonym, albo na prawie

¿¹dania, a¿eby w³aœciciel nie wykonywa³ w zakresie oznaczonym swego prawa w³asnoœci (art. 176)²¹.

korzystaniem z rzeczy, obci¹¿a³y u¿ytkownika (art. 144). Je¿eli u¿ytkownik poczyni³ nak³ady, do których nie by³ obowi¹zany, to zastosowanie mia³y przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia (art. 146). U¿ytkownik mia³ obowi¹zek rzecz ubezpieczyæ na przypadek utraty lub uszkodzenia, je¿eli wynika³o to z zasad prawid³owej gospodarki (art. 147). W³aœciciel nie by³ obo-wi¹zany do czynienia nak³adów na rzecz bêd¹c¹ przedmiotem u¿ytkowania (art. 154). W³aœciciel móg³ odmówiæ wydania u¿ytkownikowi przedmiotów objêtych u¿ytkowaniem nieprawid³owym, dopóki nie otrzyma³ odpowiedniego zabezpieczenia (art. 160). Przedmiot u¿ytkowania mog³y stanowiæ tak¿e prawa, jeœli by³y zbywalne. W braku przepisów szczególnych do u¿ytkowania praw stosowa³o siê odpowiednio przepisy o u¿ytkowaniu rzeczy ruchomych (art. 162). Je¿eli wymagalnoœæ wierzytelnoœci obci¹¿onej zale¿a³a od wypowiedzenia przez wierzyciela, to do wypowiedzenia potrzebna by³a zgoda u¿ytkownika (art. 163). Do odbioru œwiadczenia upraw-nieni byli wierzyciel i u¿ytkownik wierzytelnoœci ³¹cznie (art. 164). W razie spe³upraw-nienia œwiad-czenia u¿ytkowanie wierzytelnoœci przechodzi³o na przedmiot œwiadœwiad-czenia (art. 166).

17J. Wa s i l k o w s k i: Prawo rzeczowe..., s. 19.

18W odró¿nieniu od prawa ma³¿eñskiego z 1946 r., wed³ug kodeksu rodzinnego, umowa maj¹tkowa ma³¿eñska nie mog³a byæ Ÿród³em u¿ytkowania. Ibidem, s. 23.

19Ibidem, s. 21—22.

20Terminologia nieruchomoœci w³adn¹cej i nieruchomoœci s³u¿ebnej zosta³a przejêta z by³ego Królestwa Kongresowego. Jej historycznym Ÿród³em by³o prawo rzymskie: praedium dominas i praedium serviens. Ibidem, s. 28. S³u¿ebnoœæ mog³a polegaæ na prawie korzystania z nierucho-moœci s³u¿ebnej w zakresie oznaczonym albo na prawie ¿¹dania, a¿eby w³aœciciel nieruchonierucho-moœci s³u¿ebnej nie wykonywa³ w zakresie oznaczonym swego prawa w³asnoœci (art. 167). S. S z e r:

Nowe prawo..., s. 15.

21J. W a s i l k o w s k i: Prawo rzeczowe..., s. 36. S³u¿ebnoœci osobiste by³y prawem niezby-walnym, wygasa³y najpóŸniej ze œmierci¹ uprawnionego (art. 177). S³u¿ebnoœæ gruntowa po-wstawa³a w drodze umowy albo po odpowiednio d³ugim okresie posiadania, polegaj¹cego na

trwa-³ym i widocznym urz¹dzeniu (art. 184). S³u¿ebnoœæ gruntowa ujawniona w ksiêdze wieczystej nie wygasa³a wskutek po³¹czenia w jednej osobie w³asnoœci nieruchomoœci w³adn¹cej i moœci s³u¿ebnej (art. 187). Je¿eli s³u¿ebnoœæ straci³a wszelkie znaczenie, to w³aœciciel nierucho-moœci obci¹¿onej móg³ ¿¹daæ jej zniesienia bez odszkodowania (art. 189).

Dekret Prawo rzeczowe uregulowa³ równie¿ ciê¿ary realne. Projekt Komisji Kodyfikacyjnej II RP w pierwszym czytaniu by³ wyrazem stanowiska, ¿e nie istnia³o prawo rzeczowe, gdy stwarzano obowi¹zek œwiadczenia i z tego powo-du nie uznawano ciê¿aru realnego za prawo rzeczowe. Z projektu tego Komi-sja Kodyfikacyjna w póŸniejszych czytaniach zrezygnowa³a, zaliczaj¹c ciê¿ary realne do praw rzeczowych i uznaj¹c, ¿e obowi¹zek uiszczenia nie sta³ na prze-szkodzie uznaniu danego prawa za prawo rzeczowe²². Jedni cz³onkowie Komi-sji wypowiadali siê za uznaniem prawa z ciê¿aru realnego za prawo rzeczowe, a drudzy, nie chc¹c przes¹dzaæ w ustawie konstrukcji prawnej jako zagadnie-nia teoretycznego, podali rozwi¹zanie kompromisowe, które przyjê³a podkomisja w drugim czytaniu; zdecydowa³a ona, aby poszczególne instytucje okreœlone w ustawie ujmowaæ w oddzielne, nastêpuj¹ce po sobie tytu³y bez nazywania ich prawami rzeczowymi, a wiêc: u¿ytkowanie, s³u¿ebnoœæ, hipoteka, zastaw, ciê¿ar realny. Ustawodawca przes¹dzi³ jednak sprawê i uzna³ ciê¿ary realne za prawo rzeczowe²³.

Ciê¿ary realne nie by³y znane w prawie rzymskim. Ich powstanie i rozwój wi¹¿¹ siê przede wszystkim z hierarchiczn¹ organizacj¹ feudalnej w³asnoœci ziem-skiej. F. Zoll uwa¿a³ instytucjê ciê¿arów realnych za twór prawa germañskie-go²⁴, ale znane równie¿ by³y dawnemu prawu francuskiemu²⁵. Nasuwa siê pyta-nie, dlaczego instytucjê prawa feudalnego przeszczepiono na grunt XX-wiecz-nego polskiego prawa. Instytucji ciê¿arów realnych bronili publicznie i S. Szer²⁶

22W. P r ¹ d z y ñ s k i: Istota hipoteki ciê¿aru realnego i zastawu a polskie prawo rzeczowe.

„Przegl¹d Notarialny” [dalej: PN] 1948, z. 11—12, s. 462.

23S. S z e r: Ciê¿ary realne wed³ug polskiego prawa rzeczowego. PiP 1947, z. 9, s. 60;

J. Wa s i l k o w s k i: Prawo rzeczowe..., s. 98.

24F. Z o l l: Prawo cywilne. Poznañ 1931, s. 102—103; BGB ciê¿ary realne w³¹czy³ do kategorii praw rzeczowych. L. G ó r n i c k i: Prawo cywilne..., s. 340.

25J. W a s i l k o w s k i: Prawo rzeczowe..., s. 98—99.

26„Prawo rzeczowe zawiera przepisy okreœlaj¹ce prywatnoprawne formy korzystania z rzeczy ruchomych i nieruchomych w ramach okreœlonego ustroju gospodarczego. Okolicznoœæ,

¿e pewna instytucja prawna istnia³a w ustroju, który siê prze¿y³ i zniesiony zosta³ w drodze rewolucyjnej lub pokojowej, nie postponuje samej instytucji, je¿eli w nowym okresie, przy innych stosunkach spo³eczno-gospodarczych, mo¿e realizowaæ nowe zadania, organizowaæ te stosunki i zabezpieczaæ uzasadnione interesy prawne i publiczne. Wywo³uj¹ one [ciê¿ary realne

— A.A.K.] reminiscencje przebrzmia³ej epoki. Nawi¹zuj¹, bowiem do stosunków œredniowiecz-nych, kiedy to grunty, œciœlej mówi¹c, ludzie przywi¹zani do nich, obowi¹zani byli do pozytyw-nych œwiadczeñ na rzecz swych panów. Zagadnienie, jakie wyros³o przed polskim ustawodawc¹, polega³o na ocenie celowoœci omawianej instytucji w naszych warunkach spo³eczno-gospodar-czych. Takie postawienie sprawy ma swój sens pozytywny i negatywny. Pozytywnie oznacza,

¿e ciê¿ar realny, bêd¹c obowi¹zkiem powtarzaj¹cych siê œwiadczeñ ze strony ka¿doczesnego w³aœciciela nieruchomoœci obci¹¿onej, powinien stanowiæ nale¿yte zabezpieczenie okreœlonych interesów; negatywny sens polega na tym, ¿e przy pomocy innych instytucji, jakie dostarcza prawo rzeczowe, celu tego osi¹gn¹æ siê nie da, b¹dŸ ¿e jego osi¹gniêcie bêdzie utrudnione, b¹dŸ zwi¹zane z ujemnymi gospodarczo skutkami”. S. S z e r: Ciê¿ary realne..., s. 58.

i J. Wasilkowski²⁷. Zdaniem referenta projektu „prawo rzeczowe”, potrzebna by³a regulacja ciê¿arów realnych²⁸.

Ciê¿ar realny polega³ na obowi¹zku powtarzaj¹cych siê œwiadczeñ na rzecz oznaczonej osoby ze strony ka¿dorazowego w³aœciciela nieruchomoœci. Upraw-nionym móg³ byæ tak¿e ka¿dorazowy w³aœciciel oznaczonej nieruchomoœci (art.

279)²⁹. Ustanowienie ciê¿aru realnego wymaga³o wpisu w ksiêdze wieczystej (art. 280). Treœci¹ ciê¿aru realnego mog³o byæ tylko œwiadczenie w pieni¹dzach lub innych rzeczach zamiennych (art. 281).

W praktyce ciê¿ary realne okaza³y siê instytucj¹ ma³o przydatn¹. G³ówne Ÿród³o obci¹¿eñ stanowi³y sp³aty z tytu³u reformy rolnej. Iloœæ ciê¿arów realnych z tytu³u umów o do¿ywocie okaza³a siê mniejsza ni¿ spodziewali siê unifikuj¹cy prawo w latach 1945—1946. Powodem takiego stanu rzeczy by³o ograniczenie obrotu ziemi¹³⁰.

4.

Do 1946 roku w zakresie rejestracji nieruchomoœci i prowadzenia ksi¹g gruntowych stosowano co do zasady przepisy ustanowione przez pañstwa zabor-cze, choæ z ró¿nymi wyj¹tkami i modyfikacjami³¹. Projekt Komisji Kodyfikacyj-nej II RP uzna³ hipotekê za prawo zastawnicze³². Dekret nie przej¹³ tego syste-mu. Nie zawiera³ tytu³u pod nag³ówkiem „prawa zastawnicze”, ani nie zawiera³ przepisów wspólnych dla hipoteki i zastawu. Prawo nie stanowi³o expressis verbis, ¿e hipoteka by³a prawem zastawniczym, pozostawiaj¹c nauce i

orzecz-27J. Wa s i l k o w s k i: Prawo rzeczowe..., s. 98.

28Zabezpieczenie hipoteczne ogranicza³o siê do wierzytelnoœci pieniê¿nych. Dla zabez-pieczenia roszczeñ o œwiadczenia w rzeczach zamiennych ciê¿ar realny móg³ byæ form¹ bar-dziej odpowiedni¹ ni¿ hipoteka kaucyjna. Ustawodawcy chodzi³o przede wszystkim o sp³aty z tytu³u reformy rolnej i osadnictwa. Uwzglêdniano równie¿ to, ¿e forma ciê¿aru realnego mog³a

W dokumencie Z Dziejów Prawa. Tom 2 (10) (Stron 148-158)