i w ustawie konstytucyjnej z 15 lipca 1920 roku, zawieraj¹cej statut organiczny województwa œl¹skiego
Droga do autonomii województwa œl¹skiego prowadzi³a przez dwa projekty, opracowane przez Polski Komisariat Plebiscytowy w Bytomiu1 i pos³a dr. Józefa Buzka2. Projekt bytomski wyszed³ z Komisji Samorz¹dowej, przy Wydziale Praw-nym Komisariatu, z³o¿onej z siedmiu osób, wœród których by³o trzech prawników, tj.: „[...] mecenas Wolny, adwokat z Bytomia, szef wydzia³u prawnego komisa-riatu3, asesor Kempka, b. burmistrz miasta Gniezna, szef wydzia³u administracyj-nego komisariatu; d-r praw Potyka, szef wydzia³u statystyczadministracyj-nego komisariatu”4. Prawa interpelacji poselskich dotyczy³ — w tym projekcie — art. 12, stanowi¹-cy, co nastêpuje: „Sejm Œl¹ski uchwali ustawê zasadnicz¹ o ustroju województwa œl¹skiego. Ustawa ta okreœli szczegó³owo [...] prawo sejmu do wykonywania kontroli nad dzia³alnoœci¹ wydzia³u œl¹skiego5, zw³aszcza zaœ prawo sejmu do zwracania siê z interpelacjami do wojewody i do wydzia³u œl¹skiego”6. Sformu³o-wanie zacytowanego przepisu by³o na tyle ogólne, ¿e trudno mówiæ o recypowa-niu rozwi¹zañ ogólnopolskich, zw³aszcza ¿e w ustawodawstwie Sejmu Ustawo-dawczego nie znajdujemy postanowieñ choæby trochê podobnych. To samo mo¿-na powiedzieæ o traktuj¹cym o prawie interpelacji art. 7 projektu pos³a dr. Buzka:
„Sejm Œl¹ski uchwali ustawê zasadnicz¹ o ustroju Województwa Œl¹skiego. Ustawa ta okreœli szczegó³owo [...] prawo Sejmu do wykonywania kontroli nad dzia³alno-œci¹ wydzia³u œl¹skiego; [...] prawo Sejmu do zwracania siê z interpelacjami do
1Za³¹cznik 2 do N-ru 1902. Statut organiczny Œl¹ska. Projekt Polskiego Komisariatu Ple-biscytowego w Bytomiu, s. 1—10, art. 1—48. Zob. te¿: Materia³y do ustawy konstytucyjnej z dnia 15 lipca 1920 r., zawieraj¹cej statut organiczny województwa œl¹skiego. Miko³ów 1932, s. 56—72.
2Za³¹cznik 1 do N-ru 1902. Ustawa konstytucyjna o statucie organicznym województwa œl¹skiego. (Projekt pos³a dr. Buzka), s. 1—11, art. 1—50. Zob. te¿: Materia³y do ustawy..., s. 35—53.
3J. C i ¹ g w a: Wolny Konstanty (1877—1940). W: Œl¹ski s³ownik biograficzny. Red. J. K a n -t y k a, W. Z i e l i ñ s k i. T. 3. Ka-towice 1981, s. 340—343.
4Druk Nr 1902: Wniosek nag³y pos³a Buzka i podpisanych prezesów klubów sejmowych w sprawie statutu organicznego Województwa Œl¹skiego, pierwsza strona niepaginowana.
5Tekst projektu nie jest do koñca spójny, gdy¿ art. 12 mówi o interpelowaniu wydzia³u œl¹skiego, gdy tymczasem art. 23 projektu stanowi, i¿: „Naczelnymi organami administracji woje-wództwa œl¹skiego s¹ Rada Krajowa i wojewoda”. Za³¹cznik 2 do N-ru 1902..., s. 5. Zob. te¿:
Materia³y do ustawy..., s. 66.
6Za³¹cznik 2 do N-ru 1902..., s. 7; Materia³y do ustawy..., s. 63.
wojewody i do wydzia³u œl¹skiego”7. I w nim bowiem stopieñ ogólnoœci regulacji odbiega od ogólnopolskich unormowañ, reguluj¹cych szczegó³owo prawo do in-terpelowania.
Cytowane dopiero co przepisy obu projektów wyra¿a³y jedynie myœl, ¿e or-gan ustawodawczy œl¹skiej autonomii ma prawo kontrolowania — w³aœnie miê-dzy innymi przez prawo interpelacji — naczelnych œl¹skich organów administra-cji, zwanych Rad¹ Krajow¹ (w projekcie Komisariatu) wzglêdnie wydzia³em œl¹skim (w projekcie dr. Buzka). W ten sposób wystêpuj¹ce w obu wersjach uregulowanie prawa interpelacji by³o na swój sposób oryginalne, bo nieznane ustawodawstwu ogólnopolskiemu.
Wspólnym dla obu projektów elementem jest zamiar stworzenia w nich jedy-nie najbardziej ogólnej podstawy prawnej interpelowania i odes³ajedy-nie szczegó³owej regulacji do ustawy œl¹skiej, zwanej w projektach ustaw¹ zasadnicz¹ o ustroju województwa œl¹skiego. Ustawa ta, maj¹ca przybraæ postaæ ustawy zwyk³ej, przerastaæ mia³a jednak swym znaczeniem wszystkie pozosta³e ustawy œl¹skie, bêd¹c rozwiniêciem jedynie ogólnie naszkicowanych w ustawie konstytucyjnej zagadnieñ ustrojowych Œl¹ska.
W obu projektach razi — widoczna ju¿ na pierwszy rzut oka — niekonsekwen-cja. Otó¿ tak w projekcie bytomskim (art. 12), jak i w projekcie pos³a dr. Buzka (art. 7) zdania poprzedzaj¹ce przepisy o interpelowaniu stanowi¹ o prawie Sejmu do wykonywania kontroli tylko nad jednym z naczelnych organów administracji œl¹skiej, tj. nad Rad¹ Krajow¹ czy wydzia³em œl¹skim, zupe³nie pomijaj¹c woje-wodê. Tymczasem w nastêpnym fragmencie przepisy mówi¹ o prawie wnosze-nia interpelacji zarówno do Rady Krajowej wzglêdnie wydzia³u œl¹skiego, jak i do wojewody. Tak jakby wojewoda i podporz¹dkowana mu administracja nie podlegali kontroli, ewentualnie jakby interpelacji kierowanych do wojewody œl¹-skiego projektodawcy nie uwa¿ali za œrodek kontroli administracji rz¹dowej.
Komisja Konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego opracowa³a — korzystaj¹c z przedstawionych wczeœniej dwóch projektów wyjœciowych — swój projekt, bêd¹cy podstaw¹ dyskusji plenarnej na 164. posiedzeniu Sejmu w dniu 15 lipca 1920 roku. Druk Sejmu Ustawodawczego nr 1989 zawiera wprawdzie informa-cjê, ¿e: „Z dwóch projektów statutu organicznego [...] uchwali³a komisja na wniosek referenta D-ra Buzka wzi¹æ za podstawê obrad merytorycznych projekt opracowany przez polski komisariat plebiscytowy w Bytomiu”8, na co zwróci³ uwagê miêdzy innymi H. Rechowicz9, niemniej jednak analiza treœci tych trzech
7Za³¹cznik 1 do N-ru 1902..., s. 2; Materia³y do ustawy..., s. 37.
8Druk Sejmu Ustawodawczego Nr 1989: Sprawozdanie Komisji Konstytucyjnej w przedmio-cie wniosku pos³a d-ra Buzka i prezesów sejmowych klubów poselskich o statuprzedmio-cie organicznym województwa œl¹skiego. Druk Nr 1902..., pierwsza strona niepaginowana; Materia³y do ustawy..., s. 53.
9„Sejm uchwali³ ustawê w brzmieniu zaproponowanym przez Polski Komisariat Plebiscy-towy. Mo¿na z tego wnioskowaæ, ¿e dla ustawodawcy plebiscytowy u¿ytek z ustawy by³
dokumentów prowadzi do wniosku, ¿e druk nr 1989 zawiera trzy grupy przepi-sów. S¹ to mianowicie przepisy wzorowane na projekcie Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu; bior¹ce za przyk³ad projekt pos³a dr. Buzka; przepi-sy zupe³nie nowe, nieznane ¿adnemu z projektów poprzednich10.
W interesuj¹cym nas zakresie prawo do interpelowania regulowa³ art. 14 projektu Komisji Konstytucyjnej, który plenum Sejmu przeg³osowa³o bez
zastrze-¿eñ. Tak projekt, jak i uchwalona 15 lipca 1920 roku ustawa konstytucyjna zawieraj¹ca statut organiczny województwa œl¹skiego postanawia³y w art. 14, co nastêpuje: „Sejm Œl¹ski uchwali ustawê o wewnêtrznym ustroju województwa œl¹skiego. Ustawa ta okreœli szczegó³owo [...] prawo Sejmu do wykonywania kontroli nad dzia³alnoœci¹ Rady Wojewódzkiej, zw³aszcza zaœ prawo Sejmu do zwracania siê z interpelacjami do wojewody i Rady Wojewódzkiej [...]”.
Ustawa przewidziana w art. 14 statutu, w literaturze nazywana tak¿e kon-stytucj¹ œl¹sk¹ czy drug¹ konkon-stytucj¹ œl¹sk¹11, wymaga³a — jako jedyna ustawa œl¹ska — zatwierdzenia przez g³owê pañstwa i opublikowania w „Dzien-niku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” oraz w „Dzien„Dzien-niku Ustaw Œl¹skich”
(art. 15 ust. 1 zd. 1 statutu).
Sejm Ustawodawczy — przyznaj¹c Sejmowi Œl¹skiemu bezwarunkowo pra-wo interpelowania — uchyli³ siê w ten sposób od merytorycznego i szczegó³owe-go uregulowania teszczegó³owe-go prawa w samym tekœcie ustawy konstytucyjnej z 15 lipca 1920 roku, przekazuj¹c je do ustawy ustrojowej.
Z formy i treœci art. 14 wynika, ¿e Sejm Ustawodawczy doœæ wiernie odwzo-rowa³ zarówno art. 12 projektu Komisariatu, jak i art. 7 projektu pos³a dr. Buzka.
Istota prawa do interpelacji pozosta³a niezmieniona, a dwie zmiany — w porów-naniu z projektami wyjœciowymi — sprowadza³y siê do oznaczenia ustawy za-sadniczej jako ustawy o wewnêtrznym ustroju województwa œl¹skiego oraz do przemianowania Rady Krajowej, wzglêdnie wydzia³u œl¹skiego, na Radê Wojewódzk¹. W kwestii zasadniczej zale¿noœæ art. 14 od ujêæ wczeœniej-szych by³a tak wielka, ¿e Komisja Konstytucyjna bez wahania skopiowa³a — przedstawiony wy¿ej — b³¹d merytoryczny. Przepisano wiêc dos³ownie poprzed-nie teksty stanowi¹ce o tym, ¿e Sejm Œl¹ski mo¿e kontrolowaæ jedypoprzed-nie Radê Wojewódzk¹, a wiêc pominiêto mo¿liwoœæ kontrolowania wojewody;
jednocze-najwa¿niejszy”. H. R e c h o w i c z: Sejm Œl¹ski 1922—1939. Wydanie 2. poprawione i uzupe³-nione. Katowice 1971, s. 54.
10J. C i ¹ g w a: Autonomia Œl¹ska — czy by³a koniecznoœci¹? W: Rola i miejsce Górne-go Œl¹ska w Drugiej Rzeczypospolitej. Red. M.W. Wa n a t o w i c z. Bytom—Katowice 1995, s. 55—56.
11Za pierwsz¹ konstytucjê œl¹sk¹ uznawano sam¹ ustawê konstytucyjn¹ z 15 lipca 1920 r., zawieraj¹c¹ statut organiczny województwa œl¹skiego. Ustawa ustrojowa mia³a niew¹tpliwie wysok¹ rangê w oczach projektuj¹cych ustawê o autonomii Œl¹ska, skoro nazywali j¹ ustaw¹ zasadnicz¹.
œnie jednak przyznano Sejmowi Œl¹skiemu prawo do interpelowania tak wojewo-dy, jak i Rady Wojewódzkiej.
Sejm Œl¹ski nie doczeka³ siê ustawowego unormowania prawa interpelacji, maj¹cego byæ realizacj¹ delegacji ustawodawczej zawartej w art. 14 statutu organicznego. Sta³o siê tak dlatego, ¿e ¿aden z czterech Sejmów Œl¹skich nie uchwali³ ustawy ustrojowej12. Podejmowane kilka razy próby uchwalenia takiej ustawy nie da³y pozytywnego rezultatu, przede wszystkim z powodu ostrej walki politycznej, prowadzonej pod has³ami ró¿nych wizji ustroju Œl¹ska.
W zaistnia³ej sytuacji ogóln¹ podstaw¹ interpelowania pozosta³ do koñca au-tonomii cytowany art. 14 statutu organicznego, a okreœlenie szczegó³owej proce-dury interpelowania przejê³y na siebie kolejne regulaminy Sejmu Œl¹skiego.
W dziejach œl¹skiego parlamentaryzmu prawo do wnoszenia interpelacji, jak te¿ i do dalszych faz postêpowania interpelacyjnego, okreœla³y cztery regulaminy obrad: regulamin z 13 paŸdziernika 1922 roku; regulamin z 31 stycznia 1923 roku;
regulamin z 17 czerwca 1930 roku; regulamin z 11 marca 1936 roku.
Pierwszy chronologicznie regulamin obowi¹zywa³ krótko, bêd¹c traktowany jako regulamin tymczasowy. Sta³y regulamin I Sejmu Œl¹skiego, uchwalony ostat-niego dnia stycznia 1923 roku, obowi¹zywa³ ju¿ znacznie d³u¿ej — do pi¹tego posiedzenia plenarnego II Sejmu Œl¹skiego.
Najd³u¿sze obowi¹zywanie — od 17 czerwca 1930 roku do 11 marca 1936 roku — charakteryzowa³o trzeci regulamin, tj. regulamin uchwalony przez II Sejm Œl¹ski 17 czerwca 1930 roku. Regulamin ten stanowi³ bowiem szczegó³ow¹ podstawê interpelowania w czasie piêciu posiedzeñ drugiego, czterdziestu dzie-wiêciu posiedzeñ trzeciego i siedmiu posiedzeñ czwartego Sejmu Œl¹skiego.
Wreszcie ostatni regulamin — uchwalony na siódmym posiedzeniu plenarnym przez IV Sejm Œl¹ski — obowi¹zywa³ stosunkowo najkrócej, bo od 11 marca 1936 roku do koñca autonomii, tj. do 1 wrzeœnia 1939 roku, a w praktyce interpelowania jeszcze krócej, tj. do ostatniego posiedzenia plenarnego tego Sej-mu, a wiêc do 10 lipca 1939 roku.
Jest rzecz¹ oczywist¹, ¿e niektóre postanowienia wymienionych regulaminów
— wyj¹wszy jednak regulamin z 13 paŸdziernika 1922 roku — ulega³y zmianom.
Zmiany te nie dotyczy³y jednak — poza jednym przypadkiem — przepisów stanowi¹cych o prawie Sejmu do interpelowania organów administracji woje-wództwa œl¹skiego.
Przyjdzie nam teraz zaj¹æ siê badaniem genezy wspomnianych czterech re-gulaminów, a zw³aszcza Ÿród³a tych ich przepisów, które okreœla³y prawo interpe-lowania w Sejmie Œl¹skim.
12J. C i ¹ g w a: Z dziejów prac o wewnêtrznym ustroju województwa œl¹skiego. „Przegl¹d Prawa i Administracji” 1977, T. 9, s. 127—152; I d e m: Wp³yw centralnych organów Drugiej Rzeczypospolitej na ustawodawstwo œl¹skie w latach 1922—1939. Katowice 1979, s. 57—64.