W granicach Rzeczypospolitej, oprócz katolików, zamieszkiwali tak¿e wy-znawcy innych religii, g³ównie prawos³awia. Koœciuszko 7 maja wyda³ odezwê do duchownych wyznania grecko-orientalnego nieunickiego, w której ukazywa³ los ludzi pozostaj¹cych pod jarzmem despotyzmu, podkreœla³ te¿, jak¹ rolê w tym przypadku winni odegraæ duchowni jako nauczyciele ludu. Odezwa zapewnia³a równie¿ o poszanowaniu dla religii prawos³awnej i zapowiada³a wprowadzenie w ¿ycie postanowieñ Sejmu Wielkiego i Kongregacji Generalnej Piñskiej z 1791 roku97. Warto zaznaczyæ, ¿e w Rozporz¹dzeniu z 3 maja o sekwestrowaniu sreber i kosztownoœci koœcielnych na rzecz powstania Koœciuszko zwolni³ od takowego wszystkie œwi¹tynie obrz¹dków greckiego i unickiego, uznaj¹c, ¿e sekwestr mo¿e zostaæ wykorzystany przez Rosjan do podburzania ludnoœci pra-wos³awnej przeciwko insurekcji. Innym powodem, dla którego Koœciuszko zwol-ni³ Koœcio³y obrz¹dku wschodniego od sekwestru, by³o to, i¿ uwa¿a³, ¿e ludnoœæ prawos³awna mo¿e nie byæ nale¿ycie uœwiadomiona co do roli, jak¹ ma odegraæ powstanie, a co za tym idzie — mo¿e nie rozumieæ wagi ofiar na jego rzecz, w tym tak¿e z dóbr duchownych98.
Pose³ szwedzki w Warszawie Johan Christopher Toll informowa³, ¿e rozesz³y siê pog³oski, jakoby innowiercy, a zw³aszcza luteranie, byli wrogo ustosunkowani do powstania99. Rada Zastêpcza zareagowa³a na nie natychmiast, wydaj¹c
Uni-95Ordynacja dla Deputacji indagacyjnej przepisana, 1 maja. APK, T. 1, s. 96.
96Deputacja do wys³uchania rachunków Komisji Edukacyjnej, 21 maja. APK, T. 1, s. 180.
W sk³adzie Komisji znaleŸli siê m.in.: Joachim Moszyñski, Pius Kiciñski, szambelan Wiktor Go³uchowski. Zadaniem Deputacji by³o skontrolowanie przychodów i wydatków Komisji Edu-kacji Narodowej na podstawie Archiwum tej¿e, zapieczêtowanego na pocz¹tku powstania, na polecenie Rady Zastêpczej. Prace Deputacji mia³y trwaæ 15 dni, pocz¹wszy od 22 maja. Swe rozporz¹dzenie Rada wyda³a na wniosek Wydzia³u Skarbowego.
97Odezwa Tadeusza Koœciuszki, Po³aniec 7 maja. W: Tadeusz Koœciuszko..., s. 179—181.
Ju¿ za rz¹dów RNN wydany zosta³ dekret o przywróceniu hierarchii Koœcio³a grecko-orientalne-go nieunickiegrecko-orientalne-go w Polsce. Zob. Przywrócenie hierarchii greko-orientalnej nieunickiej, 14 czerw-ca. APK, T. 1, s. 309—310.
98Koœciuszko do RZT, obóz pod Winiarami, 3 maja. APK, T. 3, s. 21.
99J.Ch. T o l l: Powstanie koœciuszkowskie w œwietle korespondencji pos³a szwedzkiego w Warszawie. Raporty J.Ch. Trolla do regenta Szwecji ksiêcia Karola Sudermañskiego i
kancle-wersa³ wzglêdem wieœci p³onnych o dysydentach, który kategorycznie zaprze-cza³ tym nowinom, podkreœlaj¹c lojalnoœæ i gorliwoœæ innowierców100.
Zakoñczenie
Problematyce religii i religijnoœci doby insurekcji koœciuszkowskiej, stosunku stanu duchownego do sprawy powstania czy wreszcie roli, jak¹ w tym wzglêdzie odegra³o duchowieñstwo, poœwiêcono jak dot¹d niewiele uwagi. Rola ducho-wieñstwa i religii w powstaniu koœciuszkowskim zdaje siê wiêc niedoceniana.
Twórcy insurekcji, nie maj¹c wczeœniej rozbudowanego aparatu oœwiatowo--propagandowego, uznali, ¿e duchowieñstwo winno zostaæ w³¹czone w politycz-no-administracyjn¹ strukturê kraju101. W³adze powstañcze liczy³y tak¿e na wp³yw, jaki duchowieñstwo mia³o na spo³eczeñstwo. Uwa¿ano, ¿e przyk³ad duchownych przyczyni siê do du¿ej ofiarnoœci spo³eczeñstwa na rzecz insurekcji. Kazania ksiê¿y mia³y doprowadziæ do szerokiego udzia³u ch³opów w szeregach armii po-wstañczej. Duchowieñstwo charakteryzuj¹ce siê wy¿szym stopniem œwiadomo-œci spo³ecznej winno zatem dawaæ przyk³ad obywatelskiej postawy. Jednoczeœnie szeroki akces duchownych do powstania mia³ byæ gwarancj¹ niestawiania zarzu-tów jakobinizmu. Charakterystyczna jest bogata oprawa religijna wszystkich wy-darzeñ zwi¹zanych z insurekcj¹. W³adze anga¿owa³y ksiê¿y w sk³ad rozmaitych komisji, deputacji itp. Praktycznie ca³¹ propagandê powstañcz¹ oddano w rêce ksiê¿y, którzy byli redaktorami gazet, autorami odezw itp.
Stosunek Koœcio³a do sprawy powstania by³ na ogó³ przychylny, chocia¿ nie mo¿na mówiæ o entuzjazmie i masowym jego poparciu. Postawê wy¿szego ducho-wieñstwa cechowa³a spora rezerwa, chocia¿ w tym przypadku by³a ona wynikiem nie tyle braku patriotyzmu, ile raczej obawy o radykalizacjê powstania i
wzmo-¿enie wp³ywów jakobiñskich. W wyniku wypadków z 8 i 9 maja na szubienicy zawiœli biskupi, ale nie za dzia³alnoœæ przeciwko powstaniu czy sam¹ przynale¿noœæ do stanu duchownego, lecz za zdradê targowick¹ z 1793 roku. W tym przypadku duchowni traktowani byli jak senatorowie, a nie biskupi Koœcio³a katolickiego.
Ni¿szy kler na ogó³ popar³ powstanie, anga¿uj¹c siê na wielu p³aszczyznach.
Nieco gorzej wygl¹da³a sprawa uniwersa³ów w sprawach ch³opskich. Poza poje-dynczymi przypadkami zdrady sprawy insurekcji, nie odnotowano wyst¹pieñ ksiê¿y przeciwko powstaniu w formie wspó³pracy z zaborcami.
rza Fredrika Sparrego (styczeñ—sierpieñ 1794). Z rêkopisu prze³o¿y³a, wstêpem i przypisami opatrzy³a L. P o s t e n. Warszawa 1989, s. 133, depesza nr 35 z 28 maja.
10023 maja. APK, T. 1, s. 192—193.
101H. D y l ¹ g o w a: Duchowieñstwo..., s. 37.
7 Z Dziejów Prawa
Andrzej Woltanowski nazywa insurekcjê koœciuszkowsk¹ „rozmodlon¹”;
w stwierdzeniu tym jest sporo prawdy102. Od samego pocz¹tku w³adze zwraca³y baczn¹ uwagê na religijn¹ oprawê powstania. Uroczyœcie œwiêcono broñ, sztan-dary. Odprawiano nabo¿eñstwa za poleg³ych, modlono siê o pomyœlnoœæ insurek-cji. W stolicy, ale i w ca³ym kraju kr¹¿y³o du¿o druków z tekstami pieœni religij-nych, modlitw itp. Do wszystkich tych przedsiêwziêæ anga¿owano wielu du-chownych. Sam prymas i biskupi celebrowali msze œwiête, czynili ofiary na rzecz powstania. Odrzucano w ten sposób zarzuty o jakobinizm powstania; dowodzono,
¿e nie jest ono ani antykoœcielne, ani antyreligijne. Tonowano tak¿e nastroje spo³eczeñstwa, staraj¹c siê tym samym ukierunkowaæ je zgodnie z zamiarem w³adz, co niew¹tpliwie czêœciowo siê uda³o.
Zagadnienie udzia³u duchowieñstwa w powstaniu koœciuszkowskim czeka na szersze opracowanie. Niniejszy szkic jedynie zarysowa³ problem i to tylko w okresie dzia³alnoœci pierwszego rz¹du powstañczego, jakim niew¹tpliwie by³a Rada Zastêpcza Tymczasowa.
102 A. Wo l t a n o w s k i: Wybór Ÿróde³..., s. 31.
Jaros³aw Dudziñski
Der Klerus und die Religion unter der Regierung des Provisorischen Übergangsrates (19. April—28. Mai 1794)
Z u s a m m e n f a s s u n g 1794 ist in Polen ein Nationalaufstand ausgebrochen, der gegen den Eingriff der Nachbarstaa-ten, vor allem Russlands, in polnische Angelegenheiten gerichtet war. Nach der Befreiung War-schaus konstituierte sich am 19. April der Provisorische Übergangsrat. Die aufständische Behörde zählte auf hohes Ansehen der Geistlichkeit in der polnischen Gesellschaft. Der gesellschaftlich hochbewusste Klerus sollte ein gutes Beispiel für eine Bürgereinstellung geben. Der Massenbei-tritt der Geistlichen zum Aufstand sollte den eventuellen Vorwurf des Jakobinismus verhindern.
Die Priester gehörten zu verschiedenerlei Kommissionen, Deputationen u.dgl., waren Redakteu-ren von Zeitungen, Verfasser von Manifesten — die ganze Propaganda war praktisch in ihRedakteu-ren Händen. Niedrigere Geistliche förderten den Aufstand, indem sie sich für verschiedene Initiativen einsetzten. Außer vereinzelten Fällen des an der Insurrektion verübten Verrates sind keine Fälle des gesetzwidrigen Verhaltens der Priester gegen den Aufstand und der Kollaboration mit den Okkupanten festgestellt worden. In Folge der Ereignisse vom 8. und 9. Mai sind einige Bischöfe am Galgen gehängt worden. Sie wurden aber nicht wegen ihres Auftritts gegen den Aufstand oder ihrer Klerusangehörigkeit, sondern wegen des 1793 begangenen Verrates zu Targowica hingerich-tet. Sie waren dann wie Senatoren und nicht wie katholische Bischöfe behandelt.
Die Behörde sorgte für religiösen Rahmen des Aufstandes. Feierlich segnete man Waffen und Fahnen, man hielt den Gottesdienst für Verstorbene ab und bat um Erfolg der Insurrektion. Die
Kirche erwies der aufständischen Idee im Prinzip ihre Gefälligkeit, obwohl es dabei von einem Enthusiasmus oder einer Massenförderung überhaupt nicht geredet werden darf.
Jaros³aw Dudziñski
Clergy and religion during the ruling of the Temporary Replacement Council (April 19—May 28 1794)
S u m m a r y A national raising against an interference in the Polish affairs of the neighbouring countries, especially Russia, broke out in Poland in 1794. After a liberation of Warsaw, on 19 April, the Temporary Replacement Council was created. The insurrectionist authorities counted on the influence of the clergy in the society. The clergy characterized by a high degree of social aware-ness was to be a model of citizen rights. A wide access the clergy had to the raising was to guarantee that the raising would not be accused of Jacobinism. The authorities engaged priests in the board of different committees, deputations, etc. Practically the whole raising propaganda was given into the hands of priests who were the editors of newspapers, and the authors of the response. A lower clergy supported the raising, engaging in it on many levels. Apart from individ-ual cases of the betrayal of the insurrection, the riots of priests against the raising and coopera-tion with particoopera-tioners were not recorded. As a result of the events from 8 and 9 May, the bishops were hanged on the gallows, but not because of their actions against the raising or affiliation to the clergy state, but the betrayal in Targowica in 1793. In this case, they were treated as senators, not bishops of the Catholic church. The authorities paid attention to a religious scope of the raising. The weapon and banners were blessed, the messes for the killed were conducted, the propitiousness of the insurrection was prayed for. The attitude of the Church to the case of the raising was positive in general though one cannot speak of enthusiasm and mass support.
7*
JÓZEF CI¥GWA