W stronę naukowego (dyscyplinarnego) rozwoju pedagogiki społecznej. Próba rekapitulacji
1.8. Profesor Irena Lepalczyk. Jej zainteresowania i myślenie o pedagogice społecznej
26 maja 2013 r. minęła dziesiąta rocznica śmierci prof. dr hab. Ireny Lepal-czyk. Zmarła nad ranem, we własnym domu, obok Niej była jedyna siostra – Zofia Brodowska i Krystyna Licznerska, wcześniej sekretarka w Katedrze Pedagogiki Społecznej UŁ. Pani Profesor była do końca swych dni twórcza i aktywna, żywo interesowała się życiem społecznym, szczegółowo analizując bieżące wydarzenia.
Urodziła się 1. października 1916 r. w Smoleńsku. Dzieciństwo i młodość spędziła w Warszawie, kończąc tu szkołę powszechną i gimnazjum. Młodej dziewczynie przyszło żyć w czasach trudnych, bogatych, niosących wiele zmian. Cytowana poniżej myśl T. Kotarbińskiego niezwykle przylega do biografii Ireny Lepalczyk.
Każde zdarzenie zajmuje fragment czasu zwany chwilą tego zdarzenia. Na każdy wcześniejszy fragment czasu przypada jeden przynajmniej zespół zdarzeń, który godzi się nazywać warunkiem wystarczającym owego późniejszego zdarzenia, ze względu na jakieś prawo czasowego następstwa zdarzeń. Niektóre zdarzenia z danego fragmentu czasu są składnikami niezbędnymi wszelkiego warunku wystarczającego z tejże chwili. Pośród nich znajdują się zdarzenia o charakterze nacisku i te przynajmniej zdarzenia nazywamy przyczynami owego późniejszego zdarzenia (Kotarbiński 1975, s. 209).
Wiele lat później sama napisze:
W 1935 r. zdałam maturę. Sytuacja materialna rodziny, obserwacja życia i życzliwe rozmowy utwierdziły mnie, że wymarzone studia medyczne nie są realne. Zachęty nauczycieli, by pójść do szkoły pielęgniarskiej, nie znalazły mego uznania. Dla poprawienia stanu finansowego rodziny pod-jęłam, z różnym skutkiem, pracę zarobkową. Nie wytrzymałam jednak i w 1937 r. rozpoczęłam studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. […] Na uczelni wybierałam wykłady, które od-bywały się po południu, równocześnie bowiem pracowałam zarobkowo (Lepalczyk 2003, s. 149).
Paradoksalnie, uczestnictwo w proseminarium historycznym, prowadzonym przez W. Tatarkiewicza, stało się – jak pisze Irena Lepalczyk (ibidem) – jedną z przyczyn przerwania studiów, po upływie roku. Podjęty temat i lektura w języku francuskim okazały się bardzo absorbujące czasowo, i jak sama oceniła, nużące. „Nie bez wpływu na taką decyzję była opłata za studia 200 zł rocznie” (ibidem, s. 150).
W czasie II wojny światowej pracowała m.in. jako opiekun społeczny w Ośrodku Zdrowia i Opieki Społecznej w Warszawie, prowadziła ognisko Rady Głównej Opiekuńczej i była nauczycielką w szkole powszechnej na Grochowie. Intensywną działalność społeczną związała z harcerstwem, będąc instruktorem, drużynową i hufcową. Jako słuchacz rocznego kursu pedagogicznego po raz pierwszy spotkała H. Radlińską. Tak pisze o tym spotkaniu:
W czasie wojny miał miejsce fakt, który zaważył na moim życiu: podjęłam studia na Kursie Pedago-gicznym, który po weryfikacji uzyskał status Państwowego Kursu Pedagogicznego. […] Opiekunem kursu nauczycielskiego z ramienia tajnych władz oświatowych była prof. Helena Radlińska (ibidem).
Po ukończeniu kursu pedagogicznego w 1943 r. Irena Lepalczyk uczestniczy-ła w zajęciach konspiracyjnych w Studium Pracy Społeczno-Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej pod kierunkiem H. Radlińskiej. Zajęcia te zostaną uznane później jako dwa i pół roku studiów magisterskich i będą kontynuowane po woj-nie w UŁ. W tym czasie napisze:
książki były mi przewodnikami w poszukiwaniu i rozwijaniu zainteresowań, formułowaniu drogi życiowej, kształtowaniu poglądu na świat” (ibidem).
W marcu 1945 r. Irena Lepalczyk przyjechała do Łodzi i podjęła studia z pe-dagogiki społecznej. Znalazła się w kręgu najbliższych osób związanych z H. Ra-dlińską. Na podstawie pracy pt. Przywódca w organizacji ochotniczej uzyskała dyplom magistra filozofii w zakresie pedagogiki społecznej. Promotorem jej pra-cy była oczywiście H. Radlińska.
Z dniem 1. października 1946 r. została zatrudniona w Katedrze Pedago-giki Społecznej na stanowisku starszego asystenta, na Wydziale Humanistycz-nym Uniwersytetu Łódzkiego, której kierownikiem była H. Radlińska. Ta postać i symboliczny dzień – 1. października – będą odtąd wyznaczały zmiany w życiu zawodowym, drogi rozwoju naukowego i twórczości Profesor Ireny Lepalczyk. Zasadne wydaje się być odwołanie do myśli T. Kotarbińskiego:
myślenie jako doznawanie przeświadczeń bywa czymś bardzo ważnym w całości spraw człowie-czych i współwyznacza drogę wszelkich działań (1975, s. 220).
Wyjątkowo niekorzystny dla organizacji, stowarzyszeń społecznych i innych samodzielnych jednostek był okres od 1949 do 1956 r. Wprowadzana w życie doktryna realnego socjalizmu głosiła, że tylko państwo jest powołane i zdolne do rozwiązywania problemów zdrowotnych, opiekuńczych, oświatowych i
wycho-wawczych. I tak do 1952 r. zostały zlikwidowane wszystkie organizacje prowa-dzące działalność opiekuńczo-wychowawczą (Tracewski 1997, s. 27).
W związku z planowaną likwidacją Katedry Pedagogiki Społecznej I. Lepal-czyk w końcu 1949 r. zostaje zwolniona z pracy. Już poza uczelnią, na podstawie materiałów zebranych podczas stypendium Departamentu Spraw Społecznych ONZ, pod kierunkiem H. Radlińskiej, pisze i broni pracę doktorską pt.
Kształce-nie pracowników społecznych w Belgii. Jako bezrobotna pomaga H. Radlińskiej
w pracach redakcyjnych, później podejmuje pracę zawodową jako wychowawca i instruktor w Państwowym Ośrodku Szkolenia Pracowników Społecznych, na-stępnie w Bibliotece Wojewódzkiej w Łodzi.
Wpływ Profesor Radlińskiej, praktyka w bibliotece, rozbudzają w Irenie Le-palczyk zainteresowanie czytelnictwem. Stanie się autorką artykułów na temat wolnego czasu, potrzeb kulturalnych włókniarzy, czytelnictwa uczniów, ukazując przy tym rolę książki i biblioteki w rozwoju człowieka.
1. października 1962 r., po reaktywowaniu Katedry Pedagogiki Społecznej, zostaje zatrudniona na stanowisku adiunkta. Kierownikiem Katedry był wówczas Aleksander Kamiński. W osiem lat później na podstawie rozprawy pt.
Wykole-jenia dzieci i dorosłych w małym mieście zdaje kolokwium habilitacyjne. Praca
opatrzona podtytułem Wybrane zagadnienia pedagogiczno-społeczne jest inte-resującym sondażem opinii, pogłębionym analizą indywidualnych przypadków. Autorka podkreśla przy tym zasadność stosowania kilku metod badawczych i po-równywanie materiałów pochodzących z różnych źródeł w celu obiektywizacji gromadzonych danych. Przedmiotem realizowanych badań było występowanie i charakter wybranych przejawów dezorganizacji społecznej. Dla rozwiązania sformułowanych problemów przeprowadzono wywiady środowiskowe wśród 105 osób w rodzinie, instytucjach prowadzących działalność profilaktyczno-tera-peutyczną, a także – w zależności od przypadku – w zakładzie pracy lub w szkole. Poza wartością diagnostyczną badań warto podkreślić sformułowaną przez Autor-kę prognozę i wskazanie różnych możliwości zabiegów profilaktycznych.
1. października 1972 r., po przejściu Profesora Aleksandra Kamińskiego na emeryturę, najpierw jako docent, później jako profesor kieruje Katedrą Pedagogi-ki Społecznej aż do własnej emerytury (1987).
W pracach badawczych, także prowadzonych w zespołach, analizuje m.in. społeczno-wychowawcze aspekty środowiska lokalnego, problemy współczesnej rodziny, w tym wykolejenia dzieci i dorosłych, diagnostyki pedagogicznej i profi-laktyki. Swoją uwagę zwraca również ku kulturze pedagogicznej społeczeństwa, społecznym i zdrowotnym skutkom alkoholizmu i innych uzależnień oraz insty-tucjonalnej pomocy dziecku i rodzinie.
Wiele lat aktywności społecznej i zawodowej sprzyja gromadzeniu tak waż-nych doświadczeń, wzbogacaniu wiedzy i jej wykorzystania do budowania przy-szłości. E. Marynowicz-Hetka (2006a, s. 207), odwołując się do stanowiska F.
Braudela i G. Bachelarda, wskazuje na sens i możliwości spożytkowania prze-szłości. Pojęcie „długiego trwania” wymaga pamięci o cykliczności zdarzeń i ich strukturze wewnętrznej. W procesie tym możliwe jest wyodrębnienie trwałych elementów jakiegoś pojęcia i stanowiska.
Już będąc na emeryturze Profesor I. Lepalczyk przeżywa piękną uroczystość odnowienia doktoratu. Otoczona gronem najbliższych współpracowników i studen-tów jest głęboko poruszona, prawdziwie przeżywając każdą chwilę. W Katedrze po-wraca do historii pedagogiki społecznej, prowadząc seminarium magisterskie temu poświęcone i pisze prace o Helenie Radlińskiej (Helena Radlińska. Człowiek i
wy-chowawca 1994/1995, Lepalczyk 2001) oraz Aleksandrze Kamińskim (Aleksander Kamiński. Pedagog społeczny 1996). Symbolicznym podsumowaniem Jej życia jest
autobiografia Wśród ludzi i książek (Lepalczyk 2003, s. 339).
Pani Profesor była osobą skromną, niepowtarzalną i wyjątkową, wielką indywidualnością w pedagogice społecznej, harcerką wierząca w wartości nie-przemijające. Tworzyła i pielęgnowała specjalny rodzaj więzi z pracownikami i studentami, której fundamentem była życzliwość i zrozumienie. Składała wizy-ty domowe pracownikom przeżywającym trudności. Umiała jednak stawiać wy-magania i egzekwować je. Obdarzona poczuciem humoru, barwna i towarzyska, staranna w pracy i zawsze oddana Helenie Radlińskiej, gromadziła wokół siebie osoby oddane idei pedagogiki społecznej.
Pedagogika społeczna Ireny Lepalczyk jest powiązana z Jej biografią, wynika z czasów, w jakich żyła, zmagań z problemami rzeczywistości i myśleniu o przy-szłości. Nawiązując do słów T. Kotarbińskiego, który wprawdzie nie odnosił ich do tej postaci, to jednak stanowią one celne podsumowanie życia Pani Profesor. Trzeba zauważyć, że troska o prawdę splatała się w Jej życiu „z troską o sprawność działa-nia, które łączyły się z troską o życie godziwe” (Kotarbiński 1975, s. 220).