Program nauczania wychowania fizycznego w szkołach specjalnych . 47

O efektywności szkolnego wychowania fizycznego decyduje jakość oraz systematyczność prowadzonych zajęć, ale również odpowiednia metodyka, która obejmuje kształcenie w sferach poznawczych, emocjonalnych oraz psychomotorycznych. Powinna ona także, dostrzegać różnice osobowościowe tychże dzieci oraz dostosować program do ich możliwości fizycznych jak i intelektualnych (Kościelak 1996, za: Bolach, 2009, s. 390). Zdaniem W. Dykcika (1997, s. 356) człowiek mniej sprawny fizycznie nie uświadamia sobie swoich życiowych interesów, a nawet nie rozpoznaje ich i ocenia błędnie.

Rola wychowania fizycznego w kształceniu specjalnym jest szczególnie ważna dla dzieci niesłyszących. Jednym z podstawowych elementów udanego kształcenia jest różnorodność środków dydaktycznych, które nie tylko uatrakcyjniają, ale również optymalizują efekty kształcenia. Środki służące do przekazu zadania ruchowego na lekcji wychowania fizycznego z dziećmi niesłyszącymi w interesujący sposób przedstawiła A. Zwierzchowska (2005) wyodrębniając kilka z nich:

1. Etykieta – Opisany na kartkach zestaw poleceń związanych tematycznie z konkretnym zagadnieniem. Ilość etykiet powinna się zwiększać, polecenia powinny być coraz trudniejsze.

2. Zapis części mowy odpowiednim kolorem – określają, które słowa dotyczą czynności, a które rzeczy itp.

3. Plansze z umownymi znakami – (buźki, słoneczka, piłka rzucana do kosza) dzięki nim można szybko oceniać zachowanie osoby niesłyszącej oraz aktywność w czasie lekcji.

4. Podpisanie na kartkach wszystkich sprzętów znajdujących się na sali gimnastycznej.

5. Sygnalizacja świetlna – informacja (polecenia) w czasie trwania zabaw ruchowych, przy sędziowaniu.

48

6. Zdjęcia, przeźrocza, filmy szkoleniowe – nietypowe środki przekazu informacji stosowane w późniejszym wieku szkolnym.

7. Kaseta magnetofonowa lub film video z układem do muzyki – muzyka dla dzieci niesłyszących powinna być rytmiczna, z wyraźnym tempem, odtwarzana na dobrym sprzęcie.

Podręczniki i broszury – propagujące sport, aktywność fizyczną, zdrowy styl życia (Zwierzchowska, 2005, s. 24-26).

Aby program wychowanie fizyczne specjalne mógł osiągnąć odpowiednie rezultaty musi mieć odpowiednio dostosowane cele edukacyjne, treści programowe oraz przewidywane osiągnięcia uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim. Według autorki dobór treści programowych zależy od kilku istotnych czynników, i są to:

1. Zasady metodyki wychowania fizycznego specjalnego, 2. Stan zdrowia uczniów,

3. Poziom ich sprawności fizycznej,

4. Możliwości lokalowo-finansowe placówki (baza sportowa), 5. Klimat danego regionu,

6. Stan psychiczny uczniów w danym dniu (Wiejcka, 2000, s. 168-171).

W programie wychowania fizycznego powinny znaleźć się takie dyscypliny jak: gry i zabawy ruchowe, gimnastyka, ćwiczenia muzyczno-ruchowe, gry zespołowe, hipoterapia oraz pływanie. Uzupełnieniem tego schematu mogą być wycieczki, zajęcia terenowe, a także gimnastyka korekcyjna. Szczególne znaczenie w zajęciach wychowania fizycznego z dziećmi niepełnosprawnymi mają zajęcia na pływalni. Lekcje odbywają się w nowym, nieznanym dla nich środowisku, gdzie nie czują się zbyt pewnie. Nauka pływania wpływa w szczególny sposób na kształtowanie podstawowych zdolności motorycznych; siłę, koordynację, wytrzymałość, szybkość, ale także na sferę psychiczną, gdzie dziecko formułuje swą samodzielność, odwagę, a także systematyczność. Ważną metodą jest opracowana w latach pięćdziesiątych nauka ćwiczeń w wodzie dla dzieci niepełnosprawnych – Hallwick. Naczelnym zadaniem tej metody jest kontrolowanie ruchów głowy, oddychania oraz utrzymania równowagi w wodzie. Kolejność postępów jest stała i opiera się na wielokrotnych powtórzeniach. Dziecko nie wolno zmuszać do wejścia do wody, dlatego tak ważne jest odpowiednie podejście do

49

trzech głównych etapów nauki pływania: zanurzenie dziecka, wspomaganie dziecka w wodzie oraz wyjście z wody. Czas przebywania w wodzie nie powinien być dłuższy niż 30 minut, a temperatura wody powinna się wahać w granicach 32-36 stopni Celsjusza (Ligaj, 2003, s. 20-21).

Tab. 4. Przykładowy plan zajęć wychowania fizycznego dla klasy czwartej dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim (3 godz./tyg.)

TREŚCI PROGRAMOWE LICZBA

GODZIN

I SEMESTR II SEMESTR

Gry i zabawy ruchowe 9 6 3

Lekkoatletyka i atletyka terenowa 18 12 6

Gimnastyka 18 12 6

Minipiłka nożna 12 6 6

Minikoszykówka 12 6 6

Gry rekreacyjne 9 3 6

Rytm-Taniec-Muzyka 12 6 6

Sporty zimowe 12 6 6

Pływanie w miarę

możliwości

- -

Godziny do dyspozycji nauczyciela 10 - 10

RAZEM 112 57 55

Źródło: Wiejcka (2000)

Oprócz zajęć obowiązkowych nauczyciel wychowania fizycznego, w porozumieniu z Radą Pedagogiczną oraz dyrekcją wybranej szkoły, organizuje uczniom zajęcia pozalekcyjne:

 Rekreacyjno –sportowe.

 Sportowe.

 Gimnastyka korekcyjno-kompensacyjna (dla dzieci z wadami postawy).

 Zajęcia terapeutyczne (ćwiczenia przy muzyce) (Wiejcka, 2000, s. 171).

50

3.2. Osobowościowe predyspozycje do zawodu pedagoga specjalnego

Specyfika procesów poznawczych dzieci odbiegających od normy psychofizycznej, konieczność stosowania wobec nich odpowiednich metod, środków nauczania, wymaga udziału w pracy rehabilitacyjnej pedagoga o odpowiednich kwalifikacjach. Analiza opracowań naukowo-badawczych na temat pedagoga specjalnego skłania do zaproponowania następujących nowoczesnych paradygmatów pedeutologicznych charakteryzujących jego osobowość:

1. człowieczeństwa,

2. autorytetu wyzwalającego, 3. samokształcenia,

4. poczucia odpowiedzialności, 5. pomocy pomagającemu,

6. samoaktualizacji (Plutecka, 2006, s. 61-62).

Kluczową rolę w procesie integracji odgrywa zatem nauczyciel. We wczesnych etapach badań na temat postawy nauczycieli wobec dzieci niepełnosprawnych można było ocenić pracę A. Maciarza (1987), gdzie 74% nauczycieli wyraziło niechętny stosunek do pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie i według nich powinni oni uczyć się w szkole specjalnej. Praca z takimi dziećmi budziła szereg wątpliwości wśród nauczycieli, sugerując brak kompetencji do nauczania specjalnego, a co za tym idzie nieodpowiedni zasób wiedzy o niepełnosprawnych.

Wątpliwości pracy z dziećmi niepełnosprawnymi dotyczyły trzech aspektów:

1. 72% nauczycieli uważa, że najgorszy jest brak odpowiednich kwalifikacji do pracy z dzieckiem niepełnosprawnym,

2. 48% trudności dydaktyczne, jakie sprawiają dzieci niepełnosprawne,

3. 16% obawy nauczycieli dotyczące braku akceptacji dziecka z niepełnosprawnością przez dzieci pełnosprawne.

Odpowiednie kompetencje nauczyciela według autorki obejmują odpowiednie kwalifikacje:

1. Prakseologiczne (organizowanie, planowanie przez nauczyciela procesu nauczania i rehabilitacji).

2. Komunikacyjne (sprawna komunikacja z całą klasą, a także z poszczególnymi uczniami).

51

3. Kreatywne (niestandardowe i innowacyjne działania mające wpływ, na jakość kształcenia niepełnosprawnych).

4. Współdziałanie (współpraca z innymi nauczycielami i specjalistami, logopedą, terapeutą, psychologiem, a także z rodzicami).

5. Informatyczne (zaznajomienie się z nowinkami technologicznymi (aparaty słuchowe, komputery z brajlowskimi programami).

6. Moralne.

A. Korzon (2008) sugeruje, że obowiązkiem nauczyciela w kształceniu zintegrowanym jest zapewnienie najważniejszych potrzeb dziecka specjalnego, wyróżniając:

1. Potrzeby edukacyjne – Podmiotowe traktowanie ucznia wyrażające się w dostosowaniu szkoły do jego potrzeb, a nie odwrotnie (indywidualizacja nauczania). Wczesna interwencja specjalistyczna, postawa rodziców, poziom intelektualny dziecka to czynnik powodujące sukces pedagogiczny.

2. Potrzeby psychiczne – wynikają z niemożności swobodnego porozumiewania się z rówieśnikami. Dziecko nie może czuć się jako

„defektywny model”, zadaniem nauczyciela jest dbałość o poczucie własnej wartości oraz uznania ze strony kolegów lub nauczycieli dziecka niepełnosprawnego.

3. Potrzeby społeczne – zapewnienie dziecku odpowiedniej pozycji w klasowej hierarchii, gdyż odrzucenie bądź izolacja (obojętność) powoduje jego ograniczony rozwój społeczny. Gdy osoby z otoczenia są względem niego życzliwi, wzrasta jego poczucie własnej wartości. (Korzon, 2008, s. 51-55).

Można zatem stwierdzić, że wiodącymi, pozytywnymi oraz pożądanymi cechami osobowościowymi oligofrenopedagoga są:

1. naturalność i bycie sobą,

2. akceptacja ucznia z którym pracuje, 3. odpowiedzialność,

4. umiejętność szukania w podopiecznym mocnych stron tzw. punktów archimedesowych,

5. autorytet ( wiedza i doświadczenie) (Baczała, 2009, s. 53-55).

Istotną rolę w edukacji integracyjnej odgrywają nauczyciele wychowania fizycznego, którzy potrafią zaakceptować odmienność wychowanków i dostosować

52

wymagania do ich potrzeb i możliwości rozwojowych. Mądrość jest tą cechą, która powinna charakteryzować każdego wychowawcę fizycznego. Inteligentny człowiek posiada wiedzę specjalistyczną czerpiąc przy tym ze swoich doświadczeń zawodowych, wyróżniając się erudycją, obiektywizmem oraz życzliwością do innych (Sękowska 1998, za: Maszczak, s. 14).

W opinii uczniów, nauczyciel powinien posiadać odpowiednie wykształcenie (74% badanych), a jego wiedza powinna znacząco wykraczać poza zakres wykładanego przedmiotu. Powinien być przy tym tolerancyjny (54%

respondentów) sumienny (47,6%), a przede wszystkim empatyczny w stosunku do uczniów (68,7%) (Maszczak, 2008, s. 14).

Od lat nie zmienia się jeden z głównych markerów umotywowania wewnętrznego do pracy nauczyciela wychowania fizycznego, a mianowicie zamiłowanie i powołanie do zawodu. W badaniach przeprowadzonych przez R. Cieślińskiego (2007, s. 5) wzrasta liczba badanych, dla których coraz ważniejsze są motywy zewnętrzne do zawodu wychowawcy fizycznego, a mianowicie: długie wakacje, stabilność pracy czy mały wymiar tygodniowy zajęć lekcyjnych. Analiza empiryczna wykazała, że w dalszym ciągu niskie zarobki oraz nieodpowiednie warunki pracy to główne przyczyny rezygnacji z zawodu, blisko co trzeciego badanego (Cieśliński, 2005, za: Cieśliński, s. 5).

Wielu nauczycieli do pracy zniechęca również rozbieżność pomiędzy wysokim poziomem wykształcenia, ogromną odpowiedzialnością, a statusem materialnym, jaki spotyka go w dowolnej placówce oświatowej. Do pracy w zawodzie nauczyciela wychowania fizycznego nie zachęca także sprzeczność między tym jak student został przygotowany do pracy w zawodzie (metodyka wychowania fizycznego, wielkość sali gimnastycznej, sprzęt sportowy, umiejętności uczniów), a rzeczywistym obrazem pracy w szkole. Zniechęcenie do pracy powstaje również wskutek przeobrażeń społeczno-ekonomicznych wywierających niekorzystny wpływ na kształtowanie się rynku pracy dla absolwentów uczelni wychowania fizycznego (Cieśliński, 2007, s. 5).

Do osiągnięcia założonych celów z zakresu kultury fizycznej potrzebna jest nie tylko mnogość specjalizacji z zakresu kultury fizycznej czy kreatywność w zawodzie, ale także odpowiednie warunki pracy, szacunek, a także wyższy status społeczno-ekonomiczny (Cieśliński, 2007, s. 5).

53

W ostatnim czasie pojawiły się opinie specjalistów, sugerujące spadek pozycji społecznej nauczycieli, bez względu na specjalizację. Tylko co trzeci z nich sugeruje, że ranga nauczyciela będzie wzrastała. Źródeł poczucia niższości autor upatruje:

1. „w niższym społecznym wartościowaniu efektów pracy nauczycieli wychowania fizycznego w porównaniu z nauczycielami innych przedmiotów,

2. w preferowaniu w szkole wychowania umysłowego i tych przedmiotów, które decydują o dalszej karierze szkolnej uczniów,

3. o nikłych możliwościach integrowania przez szkołę działań odnoszących się do kultury fizycznej ze względu na brak w kraju systemu jej upowszechniania,

4. w niekorzystnej różnicy, jaka istnieje w warunkach pracy nauczycieli wychowania fizycznego w stosunku do nauczycieli innych przedmiotów”

(Cieśliński, 2007, s. 6).

Autor wyróżnił cztery typy nauczycieli:

1. Tradycjonalista-dydaktyk; to typ nauczyciela „statycznego”, z talentem pedagogicznym i zamiłowaniem do pracy, poziom jego wiedzy oraz posiadane umiejętności są jednak na poziomie standardowym.

2. Trener-sportowiec; eksponuje formy sportowe, zaniedbuje uczniów słabszych, nastawia się głównie na osiąganie sukcesów sportowych.

3. Pedagog-nowator; twórczy, dynamicznie rozwijający się nauczyciel, zaangażowany bardziej w edukację wychowawczą oraz zdrowotną niż sportową.

4. Improwizator; koncentrujący się na zadaniach, które szybko doprowadzą do celu, zbytnia pewność siebie, myślący głównie o sobie oraz nierzadko ukazujący swe niezadowolenie z zastanych warunków pracy (Cieśliński, 2007, s. 6).

Zawód ten jest trudny i wymaga dużego zaangażowania, a powinni go podjąć odpowiednio przygotowani nauczyciele - specjaliści (Plutecka, 2006, s.80).

Surdopedagoga musi cechować coś więcej niż nauczyciela pracującego w szkole dla uczniów słyszących. Musi „kochać” swój zawód i dzieci z uszkodzonym słuchem, a także poszukiwać nowych środków czy metod pracy, aby realizować się

54

w swojej profesji. Ponadto powinien ujawniać wysoki poziom kompetencji komunikacyjnej (Sękowska, 2001, s. 182).

W pracy badawczej A. Dziurda-Multan (2008) przedstawiła kilka ważnych, następujących zasad wpływających na efektywność pracy pedagoga specjalnego z dzieckiem z uszkodzonym słuchem:

1. wiedza na temat stopnia uszkodzenia słuchu (najlepiej przez rodziców), 2. wyjaśnić klasie znaczenie i działanie aparatu,

3. przypominanie uczniowi o zabezpieczeniu aparatu w trakcie zajęć ruchowych w ramach wychowania fizycznego,

4. ograniczenie do minimum hałasu w klasie,

5. ograniczanie przemieszczanie się po sali, gestykulacji, mówienia przodem do tablicy,

6. włączenie dziecka niepełnosprawnego w życie klasy i pokierowanie grupą w stronę zaakceptowania niepełnosprawności nowego kolegi (Dziurda-Multan, 2008, s. 165-171).

Atmosfera podczas zajęć na sali gimnastycznej powinna być korzystna dla rozwoju psychofizycznego ucznia. Kompetentny wychowawca wychowania fizycznego, pracujący z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, jest pedagogiem specjalnym z bogatym zasobem wiedzy specjalistycznej oraz z dobrym przygotowaniem sprawnościowym. Głos nauczyciela wydającego polecenia powinien być spokojny, ale zdecydowany. Powinien on często chwalić swoich podopiecznych, gdyż sukcesy innych dzieci na tle klasy działają stymulująco do podjęcia wysiłku fizycznego (Ligaj, 2003, s. 20-21).

3.3. Testy sprawności fizycznej wykorzystywane w pracy nauczyciela