Wykorzystany w raporcie materiał badawczy został zgromadzony w 40 wywia-dach indywidualnych z przedstawicielami instytucji (naukowych, badawczych, NGO) zakwalifi kowanych do projektu jako współpracujące z gospodarką oraz przedstawicielami podmiotów gospodarczych wykorzystujących w praktyce swej działalności wiedzę z zakresu nauk społecznych. Wywiady zostały zrealizo-wane w okresie wrzesień–grudzień 2010 roku. Najpierw zostało wybranych 20 in-stytucji/jednostek, gdzie realizowane były wywiady „rozpoznawcze”. Następnie, kierując się kryteriami selekcji materiału badawczego na potrzeby opracowania casebooka, wybrano do pogłębienia badanych zagadnień 10 instytucji/jednostek.
Pogłębienie polegało na przeprowadzeniu w przypadku każdej z nich dwóch wy-wiadów: z jej przedstawicielem, partnerem lub klientem. Wywiady miały charak-ter swobodny i w pierwszej fazie badawczej (20 wywiadów) za podstawę przyjęto wspólny zestaw tematów do poruszenia. Przebieg i tematyka wywiadów przepro-wadzanych w drugiej fazie były uzależnione od decyzji badaczy o rozwinięciu i pogłębieniu wybranych zagadnień poruszonych w fazie pierwszej.
Wybór każdej instytucji/jednostki był celowy ze względu na konieczność zapewnienia odpowiedniego zróżnicowania dyscyplin naukowych, form współpracy i dydaktycznego potencjału przypadku (musiała to być instytu-cja/jednostka, która w rzeczywisty, udokumentowany sposób współpracuje bądź współpracowała z gospodarką; nie wystarczyła np. sama deklaracja takiej współpracy). Poszczególne przypadki w większości zostały dobrane z przygotowanej uprzednio bazy instytucji współpracujących z gospodarką.
Kilka instytucji, które pierwotnie nie zostały uwzględnione w bazie danych (ze względu na konieczność przyjęcia wąskich kryteriów poszukiwania), trafiło do badania wyłącznie dzięki wiedzy o ich działalności zdobytej indywidualnie przez badaczy. Świadczy to o niskim poziomie instytucjonalizacji działalności B+R w naukach społecznych.
Zróżnicowanie badanych instytucji/jednostek pod względem dyscypliny nauko-wej i formy organizacyjnej przedstawia poniższy schemat.
Rys u nek 2 . Róż noro d no ś ć a n a l i zowa nych p rz y p ad ków p o d wzg lę de m dys cy pl i ny nau k i i for my orga n i z acy jnej
Przyjęta typologia form organizacyjnych wymaga komentarza. Po pierwsze, jednostki uczelniane zostały podzielone zgodnie z publicznym lub prywatnym statusem macierzystej uczelni, co było konieczne ze względu na istotne różnice w organizowaniu współpracy z gospodarką. Po drugie, organizacje pozarządowe występują w projekcie pod dwiema postaciami (NGO i think tank). Szczególnym i osobnym przypadkiem organizacji pozarządowych są bowiem instytucje posia-dające formę prawną stowarzyszenia lub fundacji i pełniące jednocześnie funkcje think tanku, a więc takie, których celem i misją jest udział w debacie publicznej dotyczącej ważnych społecznie kwestii poprzez wykonywanie i publikację ba-dań, analiz, ekspertyz itp. Po trzecie, wśród różnego typu podmiotów gospodar-czych ujętych w projekcie należy wyróżnić spółkę uniwersytecką, czyli spin-out (można się spotkać również z nazwą „spółka odpryskowa”). Na tle pozostałych przedsiębiorstw wyróżnia się ona uregulowanym umową stosunkiem fi rmy do macierzystej uczelni. Po czwarte, jako osobny typ została wyróżniona „inicjatywa indywidualna” rozumiana jako działalność gospodarcza wykorzystująca autorski, innowacyjny pomysł przedsiębiorczego naukowca. Inną formą jest jednostka bi-znesowa (przedsiębiorstwo). Różnica pomiędzy tymi formami polega m.in. na tym, że w przypadku inicjatywy indywidualnej całość działalności koncentruje się wo-kół jednej idei, pomysłu czy produktu stworzonego przez naukowca, w przypadku
Socjologia
zaś jednostki biznesowej jej związek z nauką opiera się przede wszystkim na wykorzystywaniu wiedzy naukowej do rozwoju i ulepszania oferowanych pro-duktów i usług. Wreszcie, po piąte, jako zupełnie inny typ organizacji pracy został wyróżniony projekt badawczy. Realizacja projektu badawczego może odbywać się zarówno w ramach konsorcjum różnych instytucji, jednostki uczelnianej, przedsiębiorstwa, jak i stworzonego ad hoc zadaniowego zespołu ekspertów.
Zaprezentowane w dalszej części opracowania wyniki badań świadczą o tym, że nauki społeczne mogą stanowić istotne wsparcie dla realizacji celów gospodar-czych, a współpraca świata akademickiego z gospodarką, pomimo trudności jakie napotyka, przynosi partnerom obustronne korzyści. Nie chodzi tylko o – czasem niedoceniane, a niekiedy nadmiernie eksponowane – korzyści fi nansowe, ale również korzyści poznawcze, psychologiczne (związane z rozwojem osobistym) czy społeczne. Choć prezentowany materiał ma na celu zarysowanie ogólnego
„pejzażu” współpracy nauk społecznych z gospodarką, trzeba przyznać, że ideą przyświecającą autorom niniejszego opracowania było śledzenie „wartości doda-nej” wynikającej z takiej współpracy.
Po przybliżeniu głównych założeń projektu „B+R=€. Nauki społeczne dla gospo-darki” można przystąpić do przedstawienia wyników fazy badawczej. W na-stępnych rozdziałach opracowania omówione zostały kolejno: główne wnioski z badań, uwagi do struktury prezentowanych wyników, szczegółowe wyniki badań oraz podsumowanie. Dyskusję nad wynikami badań wieńczą rozważa-nia dotyczące przyszłości rozwoju współpracy pomiędzy naukami społecznymi a sferą gospodarki.
Badanie mechanizmów współpracy świata nauki – w tym przypadku nauk spo-łecznych – z gospodarką, choć bardzo ciekawe i inspirujące, jest jednocześnie niezwykle trudne ze względu na bardzo duże zróżnicowanie przedmiotu badań.
Niniejsze opracowanie jest próbą przybliżenia tej różnorodności przedstawicie-lom nauk społecznych i może być traktowane jako swoista „mapa” pokazująca istotne wymiary współpracy.
O wiele łatwiejszym zadaniem byłoby opisanie współpracy świata nauki z go-spodarką w sytuacji już istniejących i funkcjonujących mechanizmów, insty-tucji, rozwiązań organizacyjnych i prawnych. Wówczas jednak utracona zo-stałaby możliwość obserwowania, opisu i komentowania bieżących procesów i aktualnie zachodzących zjawisk. Realizacja projektu „B+R=€. Nauki społeczne dla gospodarki” przypada akurat na okres, w którym możemy obserwować in-tensyfi kację działań o charakterze współpracy międzysektorowej pomiędzy uczelniami a biznesem, biznesem i samorządem, uczelniami i rządem etc. Po-nadto podejmowane w projekcie działania mają na celu aktywne oddziaływa-nie na toczące się procesy. Mamy tu na myśli m.in. tworzeoddziaływa-nie nowych jednostek prowadzących taką współpracę lub ją promujących (spółek typu spin-out, jed-nostek badawczo-rozwojowych, centrów transferu technologii itp.), jak również podnoszenie kwestii prawnych wiążących się z prowadzeniem współpracy międzysektorowej czy, patrząc szerzej, powstawanie modeli współpracy z bi-znesem lub administracją w efekcie prowadzenia świadomej polityki rozwo-jowej uczelni.
Można zatem powiedzieć, że postawiony jako cel tego raportu ogólny „zarys sy-tuacji” stawia autorów w szczęśliwej sytuacji bycia we właściwym miejscu i we właściwym czasie z gotowym do użycia aparatem fotografi cznym (badawczym).
W konsekwencji wiąże się to z przywilejem prezentowania zdjęć w wybranej przez autorów konfi guracji i kolejności. Trzeba przy tym wyraźnie podkreślić, że
aktywny, zaangażowany charakter projektu determinuje pozytywny charakter prezentacji. Przedstawione przykłady są wybranymi „dobrymi praktykami” wy-różniającymi się na tle skatalogowanych jednostek pod względem pomysłowości lub intensywności współpracy z gospodarką.
Aby zaprezentować doświadczoną w trakcie prac terenowych różnorodność i jednocześnie nie rezygnować z możliwości scharakteryzowania na podsta-wie zgromadzonego materiału badawczego współpracy nauk społecznych z go-spodarką, dokonano wyboru 9 zagadnień, tworzących dziewięciowymiarową przestrzeń opisu:
Motywacje 1.
Co skłoniło naukowców do komercjalizacji wyników prowadzonych badań?
Czym się kierowano, powołując do życia jednostkę badawczą? Czy inicjaty-wa płynęła od badacza, czy władz uczelni? Jak zrodził się pomysł na działal-ność? Wymiar ten gromadzi i podsumowuje historie, które potencjalnie mo-gą stać się zaczynem nowych success stories.
Oferta i rozwiązania organizacyjne 2.
Co mogą zaoferować gospodarce nauki społeczne? Kto konkretnie dostar-cza produkty i usługi odbiorcom po stronie gospodarki? Rzadko kiedy real-na współpraca pomiędzy różniącymi się pod wieloma względami środowi-skami może się odbywać się w amorfi cznym otoczeniu. Większość inicjatyw prędzej czy później potrzebuje organizacji. Zaprezentowane zostaną różne rozwiązania administracyjne i sposoby prowadzenia współpracy na uczel-ni, z uczelnią, przy uczelni i poza uczelnią.
Sposoby łączenia dwóch światów 3.
Zagadnienie to dotyczy korzyści płynących z takiego połączenia oraz stra-tegii współpracy świata nauki z jednostkami nieakademickimi różniących się między sobą np. pod względem intensywności współpracy, jej trwałości i relacji pomiędzy usługodawcą a klientami.
Finansowanie 4.
Świetny pomysł nie oznacza jeszcze sukcesu. Czasem wystarczy sprzyja-jąca koniunktura na rynku, innym razem decyduje łut szczęścia. Zazwy-czaj jednak znalezienie źródła finansowania nowej inicjatywy wymaga pracy i podjęcia stosownych działań. Respondenci odpowiedzą na pyta-nie: „jakich?”.
Rozwój działalności, ciągłość, trwałość 5.
Równie ważny, jak początek, jest rozwój inicjatywy. Może się to wiązać np. z ekstensywnym pozyskiwaniem kolejnych zamówień, klientów czy kontrahentów, a może przybrać również formę intensyfi kacji działań w ra-mach wąsko zakrojonej specjalizacji czy projektu. Może oznaczać zatrud-nienie dodatkowych osób do współpracy lub, przeciwnie, budowę zespołu opartego na luźnej sieci kontaktów. Wreszcie, w trakcie rozwoju inicjatywy różne czynniki mogą decydować o jej ciągłości i przetrwaniu: może to być np. poczucie misji lub silnie odczuwana tożsamość, innym razem strategia otwartości na nowe kierunki rozwoju i uczenie się.
Rola lidera 6.
O wielu instytucjach, projektach, inicjatywach mówi się, że nie byłoby ich, gdyby nie osoba lidera. Kim są liderzy, co ich wyróżnia, jakie mają cechy i umiejętności – informacje tego typu, nawet jeśli w dużej mierze zgadzają się z powszechną intuicją, są istotnym wzmocnieniem uniwersalnego prze-słania o talentach, których nie powinno się zakopywać.
Promocja 7.
Podejmując działalność na rzecz innych, obojętnie jakie środowisko repre-zentują, tworzymy własną markę. Każda usługa, projekt, ekspertyza, jakich się podejmujemy na rzecz innych, buduje nasz wizerunek. Budowa ta może być mniej lub bardziej świadoma. W tym wymiarze przedstawione zostaną sposo-by budowania wizerunku w kontekście współpracy międzysektorowej.
Trudności i bariery 8.
Co utrudnia wyjście poza mury uczelni? Jakie zagrożenia czyhają na przed-stawicieli świata nauki? Z czym wiąże się ryzyko podejmowania współpracy oraz w jaki sposób je minimalizować? Wnioski płynące z analizy materiału badawczego dotyczą zarówno trudności doświadczanych w trakcie współ-pracy na zewnątrz, jak i wewnątrz świata akademickiego.
Czynniki sukcesu 9.
Przyjemny, ale trudny temat. Często trudno jednoznacznie wskazać, co zade-cydowało o sukcesie. W takich sytuacjach lubimy szukać wyjaśnień w ste-reotypach i zdroworozsądkowych mądrościach. Dlatego ważna jest uważna analiza wypowiedzi respondentów i szczególne ukierunkowanie na czynni-ki, które mogą być niedoceniane, a odgrywają decydującą rolę w powodze-niu przedsięwzięcia.
Całość została podsumowana, na podstawie wypowiedzi respondentów, ogólną oceną korzyści i rodzajów ryzyka związanych z podejmowaniem przez akademi-ków współpracy z gospodarką. Bardzo często odpowiedź na proste pytanie: „czy warto?” ujawnia nie tylko blaski, ale i cienie takiej działalności. Przy okazji omó-wione zostały możliwości poniesienia porażki, które powinny uczulić partnerów na szczególnie newralgiczne elementy współpracy.
Analiza została poprowadzona wzdłuż dwóch osi. Pierwszą stanowią typy ba-danych jednostek (rozpatrywane ze względu na dyscyplinę naukową i formę organizacyjną), co zostało uwzględnione m.in. w oznakowaniu przytaczanych fragmentów wypowiedzi respondentów. Druga to partie materiału podzielone na osobne zagadnienia wyrastające w obrębie opisywanych dziewięciu wymia-rów (np. w wymiarze czynników sukcesu zagadnienia takie, jak „lider”, „zespół”, koniunktura”). Rozwiązanie takie pozwala na wykorzystanie treściowego bogac-twa materiału badawczego przy jednoczesnym uporządkowaniu pod względem dostrzegalnych prawidłowości.
Motywacje
Komercjalizacja badań połączona z ich prowadzeniem i innymi obowiązkami na-ukowca wiąże się zazwyczaj z dodatkowym wysiłkiem do podjęcia. Rodzi się zatem pytanie, co sprawiło, że naukowcy postanowili komercjalizować wyniki swoich ba-dań naukowych? Jak doszło do nawiązania współpracy? W tym rozdziale zostały przedstawione impulsy, które skłoniły naukowców do rozpoczęcia tej działalności.
Czynnikiem najbardziej motywującym do komercjalizacji badań naukowych jest, jak wynika z wypowiedzi badanych, rozwój osobisty. Mając na względzie perspek-tywę własnego doskonalenia się i podnoszenia kwalifi kacji, łatwiej stawić czoło okolicznościom zewnętrznym. Można wyróżnić następujące motywy, które są podporządkowane rozwojowi osobistemu:
Dążenie do zdobycia praktycznego doświadczenia. Jego brak wiąże się z pewnym dyskomfortem (odczuwanym np. przy okazji prowadzenia zajęć dydaktycznych), który silnie motywuje do poszukiwania okazji, by przełożyć wiedzę teoretyczną na praktykę. Praktyczne doświadczenie, zdobywane we współpracy z biznesem lub administracją, niewątpliwie wzbogaca prowadzone zajęcia, a dzięki poszerzeniu i uzupełnieniu wiedzy daje także dużo satysfakcji. Ponadto zlecenia komercyjne są świetnym uzupełnieniem badań naukowych, gdyż pozwalają na doskonalenie warsztatu metodologicznego. Dzięki temu młody naukowiec znacznie wzbogaca swój życiorys zawodowy, co ma duże znaczenie w przypadku odejścia z uczelni.
Widzę, że w pewnym momencie dochodzi się do pewnych granic, chociażby w pro-wadzeniu samych zajęć. Taki podkład, powiedziałbym, praktyczny zaczyna być man-kamentem szczególnie na studiach zaocznych, gdzie jest dużo osób, które pracują, mają bardzo bogate doświadczenie zawodowe.
[nauki prawne, ekonomia; jednostka uczelni prywatnej]
Postawić na rozwój osobisty
Być praktykiem
Dążenie do zdobycia doświadczenia biznesowego. Doświadczenie zdobyte w bi-znesie przydaje się szczególnie wtedy, gdy dochodzi do współpracy biznesu z uczelnią. Jest tym bardziej cenne, że świat biznesu rządzi się innymi prawami niż świat akademicki, a poznanie go od strony teoretycznej (np. na zajęciach z marketingu) nie gwarantuje skuteczności w praktycznym stosowaniu.
Z drugiej strony jest szansa, żeby i tutaj, na miejscu, nabrać pewnej ogłady w kontak-tach biznesowych, które są zupełnie inne niż w świecie nauki.
[nauki prawne, ekonomia; jednostka uczelni prywatnej]
Dążenie do pracy przynoszącej zysk i jednocześnie zgodnej z zainteresowaniami.
To bardzo ważny motyw skłaniający respondentów do rozpoczęcia własnej dzia-łalności poza uczelnią czy do rozpoczęcia starania się o utworzenie jednostki w obrębie uczelni. Możliwość prowadzenia badań w dziedzinie, która jest dla respondenta interesująca i daje perspektywę uzyskiwania z tego tytułu środków fi nansowych, jest bardzo atrakcyjnym rozwiązaniem dla młodego naukowca. Nie zawsze jednak jest to możliwe w ramach pracy wykonywanej na uczelni (np. ze względu na uciążliwości administracyjne lub brak zainteresowania władz uczelni prowadzeniem określonej działalności pod jej szyldem) i konieczne jest wtedy uniezależnienie się: rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej, utworzenie organizacji pozarządowej itp. Możliwe jest jeszcze jedno rozwiązanie – zdobycie zatrudnienia w fi rmie, która jest przychylnie nastawiona do tego typu działalności i pozwala na realizację zainteresowań pracowników.
To ja wyszedłem z pomysłami, opracowałem koncepcję Instytutu. Wcześniej konsul-towałem ją z władzami uczelni i bardzo się cieszę, że od samego początku miałem poparcie dla tej inicjatywy.
[ekonomia; jednostka uczelni prywatnej]
Stwierdziliśmy, że może warto coś zrobić… Byliśmy też przekonani, że droga, z której dotychczas korzystaliśmy, świat akademicki nie miał nam już nic do podpowiedzenia.
Oczywiście działały ośrodki badania młodzieży, dysponowaliśmy literaturą, ale pod-stawowy problem był taki, że publikacje były oparte na badaniach sprzed na przy-kład czterech lat. No i co zrobić z czymś takim? Można sobie poopowiadać o czymś, co już jest historycznie, ale…
[antropologia społeczna; przedsiębiorstwo]
Fascynację można nazwać najwyższym stopniem zainteresowania. W przypadku jednego z badanych zainteresowanie tematem i innowacyjnym produktem, który
„Ogłada”
biznesowa
Zainteresowania i środki fi nansowe
Fascynacja
wymyślił, było tak duże, że początkowo popularyzował go bez struktury organiza-cyjnej. Swoją nowatorską metodę szkoleniową upowszechniał na własną rękę, co wymagało od niego sporej dozy przedsiębiorczości i samozaparcia.
Jak to się działo… Najważniejszym impulsem była fascynacja tym, co sam zrozumia-łem, co zrobizrozumia-łem, co wymyśliłem… Poszedłem za tym impulsem. I uczyłem wszędzie…
we wszystkich możliwych miejscach…
[fi lozofi a; inicjatywa indywidualna]
W kontekście rozwoju osobistego warto jeszcze dodać, że niekiedy motywem powołania do życia danej jednostki/organizacji było dobre rozeznanie rynku i konstatacja, że przedsięwzięcie ma szanse powodzenia. Tak było w przypad-ku respondenta, który przez pół roprzypad-ku przed powołaniem do życia fi rmy prowa-dził szczegółowe badania i rozmowy z osobami z branży. Niewątpliwie nie bez wpływu na taki sposób postępowania było to, że dziedziną, w której się kształcił, była ekonomia. To przykład myślenia w kategoriach rynku, świadomego plano-wania i minimalizowania ryzyka, a także kierowania się motywem opłacalności ekonomicznej.
Najpierw przez pół roku przygotowywaliśmy się do otwarcia fi rmy, robiąc badania, sondaże, przeprowadzając wywiady, rozmawiając. Na tej podstawie powstała decyzja o rozpoczęciu działalności. Zyskaliśmy przekonanie, że znajdujemy odpowiedź na potrzeby rynku.
[nauki o zarządzaniu; inicjatywa indywidualna]
Niektóre badane jednostki uczelniane zostały utworzone na skutek inicjatywy od-górnej, wychodzącej ze strony władz uczelni. Respondenci, włączając się w takie działania, kierowali się perspektywą rozwoju osobistego, zdobycia doświadczenia czy perspektywą fi nansową. Z punktu widzenia władz uczelni natomiast była to szansa rozwoju, zyskania dodatkowego źródła przychodu i zdobycia przewagi kon-kurencyjnej uczelni związanej m.in. z przygotowaniem ciekawej oferty praktyk stu-denckich, dostosowaniem oferty edukacyjnej do potrzeb gospodarki. Najważniejsze, jak się wydaje, było przekonanie o korzyściach płynących z otwarcia na gospodar-kę i dostosowania oferty uczelni do zmieniających się warunków na rynku.
Doszliśmy do wniosku, że jako uczelnia niepubliczna musimy być konkurencyjni i stwier-dziliśmy, że programy, które są oferowane na rynku, bardzo często daleko odbiegają od praktyki. Zaczęliśmy więc szukać sposobów integracji sfery naukowej i biznesowej.
[nauki prawne, ekonomia; jednostka uczelni prywatnej]
Minimalne ryzyko wejścia
Bodziec od władz uczelni
Inicjatywa może też wypłynąć z otoczenia zewnętrznego organizacji, np. ze strony ministerstwa pragnącego stworzyć jednostkę badawczą w określonej dziedzinie, ze strony biznesu, który zgłasza się do danej jednostki z zapytaniem ofertowym czy od instytucji poszukującej partnera do realizacji projektu.