prawnym
Z uwagi na to, że poddawana analizie regulacja przedawnienia zawarta jest w ko-deksie cywilnym, zakres jej zastosowania ograniczać się będzie do roszczeń wynikają-cych ze stosunków typu cywilnoprawnego, nie tylko normowanych wspomnianym ko-deksem, lecz także przepisami szczególnymi, oczywiście o ile te ostatnie w kwestii przedawnienia roszczeń nie będą zawierać regulacji odrębnej. Należy od razu zwrócić uwagę, że niekoniecznie muszą być to przepisy zawarte w aktach prawnych w całości uznawanych za regulujące kwestie z zakresu materialnego prawa cywilnego w ramach podziału prawa na gałęzie. Przepisy regulujące stosunki o charakterze cywilnoprawnym mogą się bowiem znajdować i w innych aktach prawnych, w ramach których domino-wać mogą unormowania przynależne do innej dziedziny prawa. O kwalifikacji danej normy jako mającej charakter cywilnoprawny nie przesądza bowiem jej lokalizacja w danym akcie prawnym, lecz treść tej normy. Dopiero zbadanie tej ostatniej pozwala określić, z jakiego rodzaju normą mamy w danym przypadku do czynienia. Może się zatem zdarzyć, że w akcie prawnym, którego tytuł, czy nawet dominująca ilość regulacji wykazuje przynależność do innej gałęzi prawa, znaleźć się może przepis lub grupa prze-pisów normujących określoną kwestię z zakresu materii cywilnoprawnej. Jeśli w świetle określonego stanu faktycznego mogą one stanowić podstawę do wywodzenia roszczenia
o charakterze majątkowym, to w grę wchodzić będzie zastosowanie w stosunku do tego roszczenia przepisów kodeksu cywilnego o przedawnieniu roszczeń (art. 117−125 k.c.), oczywiście jeśli przepisy wspomnianego szczególnego aktu prawnego nie będą stano-wić inaczej (tzn. samodzielnie regulować kwestii przedawnienia tych roszczeń w cało-ści lub w jakimś aspekcie albo wyłączać stosowania przepisów kodeksu cywilnego o przedawnieniu).
W praktyce jednak określenie, do których roszczeń wynikających z odrębnych aktów prawnych będą mieć zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego regulujące przedawnienie roszczeń, a gdzie nie będzie to wchodziło w grę, okazuje się nie być wol-ne od kontrowersji. W związku z tym dla przykładu należy naświetlić kilka najbardziej newralgicznych problemów, jakie pojawiły się w tym zakresie w praktyce stosowania prawa.
Roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłusz-3.3.1.
ne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie na podstawie art. 552 k.p.k. oraz roszczenia o odszkodowanie z art. 556 k.p.k. (od 1 lipca 2015 r. roszczenia o odszkodowa-nie i zadośćuczyodszkodowa-nieodszkodowa-nie za odszkodowa-niesłuszne skazaodszkodowa-nie oraz odszkodowa- niesłusz-ne stosowanie środków przymusu)
Przede wszystkim zauważyć należy, że wątpliwości klasyfikacyjne budzić mogą przepisy dotyczące odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Zawarte są one bowiem w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. − Kodeks
postępowania karnego432. Dla ścisłości zauważyć należy, że tu stan prawny uległ
pew-nym zmianom z dniem 1 lipca 2015 r. Przed tą datą tytuł rozdziału 58 kodeksu postępo-wania karnego traktował bowiem o odszkodowaniu za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Natomiast na mocy ustawy z dnia 27 września 2013 r.
o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych ustaw433, która
we-szła w życie z dniem 1 lipca 2015 r. właśnie, ustawodawca wprowadził liczne zmiany w tym rozdziale, w tym (na mocy art. 1 pkt 190 wspomnianej ustawy nowelizującej) zmienił jego tytuł na: „Odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie oraz niesłuszne stosowanie środków przymusu”. Ponieważ jest to świeża zmiana, to dostępne orzecznictwo i literatura przedmiotu dotyczą stanu sprzed jej wejścia w życie. Dlatego też poczynione powyżej rozważania zostaną oparte na nich, a następnie dokonane zosta-nie odzosta-niesiezosta-nie się do tego, czy zasygnalizowana zmiana przyniosła ze sobą istotne zmiany w rozważanym kontekście.
432 Dz. U. Nr 89, poz. 555, dalej jako k.p.k. (wszedł w życie z dniem 1 września 1998 r.).
Stan prawny przed 1 lipca 2015 r. 3.3.1.1.
W przepisach art. 552−559 k.p.k. ustawodawca przyznawał uprawnienie do do-magania się odszkodowania za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, wynikłe dla oskarżonego z wykonania w stosunku do niego całości lub części kary, której nie powinien był ponieść, a to dlatego, że w wyniku wznowienia postępowa-nia bądź wskutek kasacji został on uniewinniony lub skazany na karę łagodniejszą. Z żą-daniami dotyczącymi wspomnianego odszkodowania oraz zadośćuczynienia oskarżony taki mógł wystąpić wobec Skarbu Państwa (art. 552 § 1 k.p.k.). Przysługiwały one także wtedy, gdy nastąpiło uchylenie orzeczenia skazującego daną osobę, a postępowanie wo-bec niej umorzono w wyniku uwzględnienia okoliczności, które nie zostały wzięte pod uwagę we wcześniejszym postępowaniu (art. 552 § 2 k.p.k.). Żądanie odszkodowania i zadośćuczynienia było także możliwe w warunkach scharakteryzowanych w art. 552 § 1 i 2 k.p.k. w związku z zastosowaniem środka zabezpieczającego (art. 552 § 3 k.p.k.). Do wystąpienia ze wspomnianymi żądaniami upoważniało również zastosowanie wobec danej osoby niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania (art. 552 § 4 k.p.k.). Ustawodawca określił jednak też okoliczności wyłączające możli-wość wystąpienia z roszczeniem o odszkodowanie i zadośćuczynienie nawet przy speł-nieniu powyższych przesłanek (art. 553 § 1 k.p.k.). Ponadto w razie śmierci oskarżonego ustawodawca przewidział (w art. 556 § 1 k.p.k.) też autonomiczne przesłanki wystąpie-nia o odszkodowanie przez tego, kto w wyniku wykonawystąpie-nia kary lub niewątpliwie nie-słusznego tymczasowego aresztowania utracił należne mu od uprawnionego z mocy ustawy utrzymanie albo stale dostarczane mu przez zmarłego utrzymanie, jeśli względy słuszności przemawiają za przyznaniem odszkodowania.
Z punktu widzenia prowadzonych rozważań można się zastanawiać, jaki charakter prawny mają te roszczenia i co za tym idzie – czy będą miały tu zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego dotyczące przedawnienia. Jak się wydaje sam fakt, że przepisy regu-lujące przesłanki do wystąpienia ze wspomnianymi roszczeniami ustawodawca zawarł w kodeksie postępowania karnego niczego jeszcze nie przesądza. Jak już bowiem wspo-mniano, o charakterze prawnym normy przesądza jej treść, a nie umiejscowienie w okre-ślonym akcie prawnym. Zatem, mimo że przedmiotowe normy znajdują się w ustawie regulującej przede wszystkim kwestie związane z procedurą karną, nie wyłącza to moż-liwości ich zakwalifikowania jako norm prawa cywilnego materialnego. Jak się wydaje, jest to dopuszczalne. Nie dotyczą one bowiem materii, gdzie wykonywane jest władztwo państwowe, lecz sytuacji powództwa odszkodowawczego wytaczanego w określonych w tych przepisach okolicznościach. Relacja między stronami będzie tu zatem równo-rzędna; poszkodowany wystąpi w roli powoda, a Skarb Państwa – pozwanego; samo
postępowanie będzie dotyczyło roszczeń o typowo cywilnoprawnym charakterze – o od-szkodowanie i zadośćuczynienie.
Takiej kwalifikacji nie przeszkadza, że ustawodawca w przepisach kodeksu postę-powania karnego regulujących problematykę odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie nie odsyła do przepisów kodeksu cywilnego. Jedynie art. 558 k.p.k. zawiera odniesienie do przepisów kodeksu postępowania cywil-nego, jak należy mniemać z uwagi na treść tego ostatniego aktu prawnego odesłanie dotyczy kwestii proceduralnych nieuregulowanych odrębnie w kodeksie postępowania karnego. Może się jednak pojawić wątpliwość czy sięganie do przepisów kodeksu cy-wilnego dotyczących przedawnienia jest w ogóle potrzebne, skoro ustawodawca odnosi się do tej materii w art. 555 k.p.k. i art. 556 § 2 k.p.k. Należy jednak zauważyć, że w przepisach tych uregulowane zostały jedynie nieliczne kwestie dotyczące przedaw-nienia przedmiotowych roszczeń, to jest termin przedawprzedaw-nienia i początek jego biegu. Mianowicie zgodnie z powołanym art. 555 k.p.k. roszczenia te ulegają przedawnieniu po upływie roku licząc od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do
żądania odszkodowania i zadośćuczynienia434, natomiast w przypadku tymczasowego
aresztowania – od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, a w sytuacji, w której miało miejsce zatrzymanie – od daty zwolnienia. Z ko-lei co do roszczeń określonych w art. 556 § 1 k.p.k. ustawodawca zakreślił w art. 556 § 2 k.p.k. możliwość wystąpienia z nimi w takim terminie jak przewidziany w art. 555 k.p.k. (przytoczonym powyżej), bądź w ciągu roku od śmierci oskarżonego.
Niewątpliwie art. 555 i 556 § 2 k.p.k. jako przepisy szczególne będą wyłączały w zakresie w nich uregulowanym zastosowanie przepisów kodeksu cywilnego o przedawnieniu. Wobec jednak tak ograniczonego, jak przytoczono, zakresu regulacji art. 555 i 556 § 2 k.p.k., zauważyć należy, że przepisy kodeksu postępowania karnego nie normują samodzielnie wielu istotnych kwestii związanych z przedawnianiem się roszczeń. Wobec powyższego uprawnione wydaje się stosowanie w kwestiach w nich nieuregulowanych inaczej (a obejmują one, jak już wspomniano, tylko inne określenie terminu przedawnienia i początku jego biegu) przepisów kodeksu cywilnego dotyczą-cych przedawnienia roszczeń. Taka praktyka będzie oczywiście dopuszczalna przy uznaniu, że na gruncie art. 552 k.p.k. i art. 556 k.p.k. mamy do czynienia z roszczeniami o charakterze cywilnoprawnym. Wniosek taki wydaje się jednak uprawniony wobec poczynionych powyżej spostrzeżeń. Znajduje on także silne wsparcie w orzecznictwie
434 Przy tym w sytuacji, w której od orzeczenia uniewinniającego wniesiona została jeszcze kasacja,
następnie oddalona, termin zgłoszenia roszczeń o odszkodowanie i zadośćuczynienie należy liczyć – zgod-nie z literalnym brzmiezgod-niem art. 555 k.p.k. – od daty uprawomoczgod-nienia się orzeczenia uzgod-niewinniającego, a nie od daty, w jakiej nastąpiło oddalenie kasacji (tak SN w postanowieniu z 12 stycznia 1990 r., WZ 67/89, OSNKW 1990, nr 7-8, poz. 33).
sądowym, gdzie konsekwentnie kwalifikuje roszczenia z art. 552 i 556 k.p.k. jako
cywil-noprawne roszczenia majątkowe435 i – co za tym idzie – uznaje za zasadne stosowanie
do nich przepisów kodeksu cywilnego dotyczących przedawnienia roszczeń,
oczywi-ście poza kwestiami uregulowanymi odrębnie w art. 555 k.p.k. i art. 556 § 2 k.p.k.436,
uznając wskazane w tych ostatnich przepisach terminy za terminy przedawnienia
rosz-czeń w rozumieniu art. 117 § 1 k.c.437 Możliwe jest tu więc podniesienie przez
prokura-tora zarzutu przedawnienia, który jednak podlega ocenie przez pryzmat art. 5 k.c.,
a więc czy nie stanowi w danym przypadku nadużycia prawa438. Z drugiej jednak strony
trzeba zauważyć, że jedynie wyjątkowo dopuszcza się zasądzenie przedawnionego
435 Tak np. w wyroku SN z 14 stycznia 2004 r., III KK 207/03, Lex nr 84454; w postanowieniu SN z 15
lutego 2001 r., III KKN 595/00, Lex nr 51949; w postanowieniu SA w Gdańsku z 5 września 2001 r., II AKz 543/01, OSAG 2001, nr 1, poz. 27; w wyroku SA w Lublinie z 29 marca 2006 r., II AKa 31/06, Lex nr 179048. Warto podkreślić, że omawiane roszczenia odszkodowawcze były kwalifikowane jako cywilno-prawne i podlegające reżimowi kodeksu cywilnego jeśli chodzi o kwestie przedawnienia roszczeń także na gruncie obowiązującego poprzednio kodeksu postępowania karnego z 1969 r. (Zob. np. postanowienie SN z dnia 5 września 1995 r., WZ 141/95, OSNKW 1996, nr 5-6, poz. 30; postanowienie SN z 5 października 1995 r., KPZ 141/95, MoP 1996, Nr 12, poz. 463; postanowienie SN z 14 lutego 2005 r., II KK 460/04, Lex nr 146274; wyrok SN z 7 października 2003 r., III KK 312/03, Lex nr 81214; uchwała SN z 16 czerwca 1977 r., VII KZP 5/77, OSNKW 1977, nr 7-8, poz. 69; uchwała SN z 28 października 1993 r., I KZP 21/93, OSNKW 1993, nr 11-12, poz. 67; wyrok SA w Gdańsku z 30 grudnia 1994 r., I ACr 8575/94, OSA 195, nr 4, poz. 20; postanowienie SA w Katowicach z 4 listopada 1994 r., II AKo 193/94, OSA 195, nr 4, poz. 20; uchwała SN z 19 lutego 1997 r., I KZP 38/96, OSNKW 1997, nr 3-4, poz. 18 (choć zob. obszerne przedsta-wienie w uzasadnieniu tej ostatniej uchwały orzecznictwa i doktryny zarówno upatrującej tu terminu przedawnienia, jak i terminu prekluzyjnego; ostatecznie w uchwale tej opowiedziano się za pierwszym z tych stanowisk). Tak też: A. Szpunar, O terminie z art. 489 k.p.k. i skutkach jego upływu, NP 1982, nr 9-10, s. 51; I. Nowikowski, Terminy w kodeksie postępowania karnego, Lublin 1988, s. 32; idem, O rodzajach
terminów w kodeksie postępowania karnego, PP 1980, nr 2, s. 37-47. Zob. też: M. Rogacka-Rzewnicka, O zjawisku „prywatyzacji” („cywilizacji”) prawa karnego w świetle koncepcji celu postępowania karnego. Krótki rys historycznoprawny, Prok. i Pr. 2010, nr 1-2, s. 235-252. Obecnie obowiązująca ustawa z dnia
6 czerwca 1997 r. − Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) weszła w życie z dniem 1 września 1998 r. (z wyjątkiem art. 647, 650 § 3 i 674 § 3, które weszły w życie z dniem 1 stycznia 2003 r.). Poprzednio regulująca tę materię ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. − Kodeks postępowania karne-go (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) została uchylona z dniem 1 września 1998 r. na mocy art. 3 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 556 z późn. zm.).
436 Zob. np. uchwałę SN z 19 lutego 1997 r., I KZP 38/96, OSNKW 1997, z. 3-4, poz. 18; wyrok SA
w Katowicach z 28 lipca 2011 r., II AKa 230/11, LEX nr 1001367; wyrok SA w Lublinie z 29 marca 2006 r., II AKa 31/06, Lex nr 179048.
437 Wyrok SN z 14 stycznia 2004 r., III KK 207/03, Lex nr 84454; postanowienie SN z 7 listopada
2001 r., III KKN 131/07, Lex nr 51608; wyrok SA we Wrocławiu z 20 listopada 2012 r., II AKa 288/12, Lex nr 1238657; wyrok SA w Lublinie z 29 marca 2006 r., II AKa 31/06, Lex nr 179048; wyrok SA w Gdańsku z 30 grudnia 1994 r., I ACr 8575/94, OSA 195, nr 4, poz. 20; postanowienie SA w Gdańsku z 5 września 2001 r., II AKz 543/01, OSAG 2001, nr 1, poz. 27.
438 Wyrok SN z 14 stycznia 2004 r., III KK 207/03, LEX nr 84454; wyrok SN z 18 września 2003 r., III
KK 169/03, LEX nr 81202; wyrok SN z 4 listopada 1998 r., V KKN 473/98, OSNKW 1998, nr 11-12, poz. 62; wyrok SA w Gdańsku z 30 grudnia 1994 r., I ACr 8575/94, OSA 195, nr 4, poz. 20. Zob. wyrok SA w Krakowie z 29 marca 2000 r., II AKa 9/00, KZS 2000, z. 4, s. 48, gdzie wskazano, że to na wnioskodaw-cy spoczywa ciężar dowodu, jaką zasadę współżycia społecznego narusza zgłoszenie zarzutu przedawnienia i udowodnienie faktów, na których opiera takie twierdzenie.
roszczenia – pomimo podniesienia zarzutu przedawnienia − z powołaniem się na art. 5 k.c., np. wtedy, kiedy opóźnienie w dochodzeniu takiego roszczenia nie jest nadmierne
i wynikło wskutek szczególnych okoliczności439. Za takie szczególne okoliczności nie
uznaje się w orzecznictwie sądowym pozbawienia poszkodowanego wolności, zwłasz-cza gdy w zwłasz-czasie, kiedy roszczenie nie było jeszcze przedawnione, przebywał on na wolności, a dopiero później osadzony został w areszcie śledczym, a następnie zakładzie karnym. Nadto według judykatury również pobyt w areszcie śledczym i zakładzie kar-nym nie stanowi przeszkody do dochodzenia roszczeń, możliwe jest bowiem wówczas
wysłanie stosownego pisma procesowego drogą pocztową440.
Już jednak zupełnie inaczej oceniona została sytuacja, w której przekroczenie ter-minu przedawnienia roszczenia było niewielkie (wynosiło 24 dni), a podnoszący zarzut przedawnienia nie wystąpił z roszczeniem w terminie z uwagi na swą chorobę psychicz-ną; w takim przypadku uznano, że podniesienie przez prokuratora zarzutu
przedawnie-nia roszczeprzedawnie-nia jawi się jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego441. Z kolei
w innym judykacie za prawnie relewantną dla oceny tego, czy nie należałoby nie uwzględniać podniesionego zarzutu przedawnienia w oparciu o art. 5 k.c. uznano sytu-ację, w której strona została błędnie pouczona przez organ o terminie, w jakim może
wystąpić z roszczeniem odszkodowawczym442.
Scharakteryzowana powyżej praktyka orzecznicza jest zgodna z poglądami dok-tryny w analizowanej kwestii. Także bowiem w literaturze przedmiotu żądania przy-znane przez ustawodawcę w art. 552 i 556 k.p.k. kwalifikowane są jako roszczenia cy-wilnoprawne, a terminy określone w art. 555 k.p.k. i art. 556 § 2 k.p.k. traktowane są
jako terminy przedawnienia443. W literaturze zauważa się również, że choć możliwe jest
w rozważanym przypadku podniesienie zarzutu przedawnienia, to – konsekwentnie
439 Wyrok SN z 14 grudnia 2011 r., I CSK 238/11, LEX nr 1129070; wyrok SN z 17 marca 2000 r., WA
7/00, OSNKW 2000, nr 7-8, poz. 73; wyrok SA we Wrocławiu z 20 listopada 2012 r., II AKa 288/12, Lex nr 1238657.
440 Wyrok SA we Wrocławiu z 20 listopada 2012 r., II AKa 288/12, Lex nr 1238657 (w tym przypadku
termin przedawnienia został znacznie przekroczony, bo aż o ponad trzy lata).
441 Wyrok SA w Lublinie z 29 marca 2006 r., II AKa 31/06, Lex nr 179048.
442 Wyrok SN z 11 lipca 2002 r., IV KK 172/02, OSNKW 2003, nr 1-2, poz. 19.
443 T. Grzegorczyk [w:] T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005,
s. 880 i 888. Zob. też: S. Stachowiak, Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub
zatrzymanie w kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1999, nr 1, s. 59 i n.; P. Kruszyński, Z problema-tyki odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne aresztowanie [w:] Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci Profesora Stanisława Waltosia, Warszawa 2000, s. 278-285; A. Bulsiewicz, Konstytucyjna ochrona wolności i praw człowieka a odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody powstałe w wyniku niesłusznego skazania, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania [w:] Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności…, s. 259-267; T. Woźny, Charakter prawny postępowania o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, PiP 2004, z. 8, s. 62; M. Wędrychowski, Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie [w:] Nowe uregulowania prawne w kodeksie postępowania karnego z 1997 r., red. P. Kruszyński, Warszawa 1999, s. 438-449.
stosując tu regulacje kodeksu cywilnego – uznać należy, że zarzut ten może nie zostać
przez sąd uwzględniony z uwagi na zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c.)444.
Stan prawny od 1 lipca 2015 r. 3.3.1.2.
Przy okazji omawiania tej problematyki warto też na koniec zauważyć, że niektó-re uniektó-regulowania omawianych powyżej przepisów uległy zmianie z dniem 1 lipca 2015 r., z uwagi na wejście z tą datą w życie ustawy z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy
– Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw445. Ustawodawca zmienił
m.in. tytuł rozdziału 58 na: „Odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie oraz niesłuszne stosowanie środków przymusu”. W nowym brzmieniu art. 552 § 1 k.p.k. stanowi też w związku z tym, że: „Oskarżonemu, który w wyniku kasacji lub wznowie-nia postępowawznowie-nia został uniewinniony lub wobec którego orzeczono łagodniejszą karę lub środek karny albo środek związany z poddaniem sprawcy próbie, przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za dozna-ną krzywdę, wynikłe z wykonania względem niego w całości lub części kary lub środ-ka, których nie powinien był ponieść, oraz wykonania wobec niego środka przymusu określonego w dziale VI. W razie ponownego skazania oskarżonego odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje za niezasadne wykonywanie środków przymusu w za-kresie, w jakim nie zostały zaliczone na poczet orzeczonych kar lub środków”. Ponadto, według znowelizowanego art. 552 § 4 k.p.k. : „Prawo do odszkodowania i zadośćuczy-nienia z racji niesłusznego wykonania kary lub środka karnego przysługuje również, jeżeli w wyniku kasacji lub wznowienia postępowania stwierdzono, że zarządzenie wy-konania kary, której wykonanie warunkowo zawieszono lub z której wywy-konania warun-kowo zwolniono, albo podjęcie warunwarun-kowo umorzonego postępowania i orzeczenie wo-bec sprawcy kary lub środka karnego było niewątpliwie niezasadne”. Dodano także (w postaci art. 552a § 1 k.p.k.) unormowania pozwalające na domaganie się odszkodo-wania i zadośćuczynienia z tytułu stosoodszkodo-wania wobec oskarżonego środków przymusu w postępowaniu, w którym go uniewinniono lub które umorzono (w innych wypadkach niż określone w art. 552 § 1-3 k.p.k.), jak również skazanemu, z tytułu niezasadnego wykonywania środków zapobiegawczych lub zabezpieczenia majątkowego w zakresie, w jakim z uwagi na rodzaj i rozmiar orzeczonych kar lub środków karnych nie można było zaliczyć na ich poczet okresów wykonywania odpowiednich środków zapobiegaw-czych podlegających takiemu zaliczeniu lub w pełni wykorzystać zastosowanego za-bezpieczenia majątkowego (art. 552a § 2 k.p.k.). Ta ostatnia norma znajduje przy tym
444 Zob. T. Grzegorczyk [w:] T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005,
s. 888.
odpowiednie zastosowanie w razie orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowa-nia (art. 552 a § 3 k.p.k.). Co więcej, w myśl nowego art. 552 b k.p.k. prawo do odszko-dowania i zadośćuczynienia przysługuje również osobie innej niż oskarżony w razie niewątpliwie niesłusznego zatrzymania w związku z postępowaniem karnym.
Oprócz powyższego dokonano także wielu innych zmian w rozdziale 58 kodeksu postępowania karnego (w tym zmieniono art. 553, 554, 555, 557 § 1 i 558, dodano art. 553 a, oraz uchylono art. 559). Z punktu widzenia interesującej nas tu problematyki – przedawnienia roszczeń − szczególną uwagę poświęcić należy wśród nich nowemu brzmieniu art. 555 k.p.k., który obecnie stanowi, że: „Roszczenia przewidziane w niniej-szym rozdziale przedawniają się po upływie 3 lat od daty uprawomocnienia się orzecze-nia dającego podstawę do odszkodowaorzecze-nia i zadośćuczynieorzecze-nia, a w wypadku określonym w art. 552 b – po upływie 3 lat od daty zwolnienia”. Co za tym idzie, aktualne pozostają poczynione powyżej (w podrozdziale 3.3.1.1.) uwagi, ponieważ nadal przepis ten jako
lex specialis wobec kodeksu cywilnego reguluje autonomicznie kwestie długości termi-nu przedawnienia roszczeń i początku jego biegu, a więc te same kwestie co dotychczas, tylko że inaczej, wyłączając w tych kwestiach zastosowanie przepisów kodeksu cywil-nego o przedawnieniu roszczeń. Natomiast w zakresie w nim nieuregulowanym (ani nie-unormowanym w art. 556 § 2 k.p.k., który nie uległ zmianie na podstawie wspomnianej ustawy nowelizującej), w kwestiach związanych z problematyką przedawnienia rosz-czeń wskazanych w rozdziale 58 k.p.k. znajdować będą zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego o przedawnieniu roszczeń.
Roszczenia odszkodowawcze przysługujące na gruncie usta-3.3.2.
wy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego
Szczególną możliwość dochodzenia odszkodowania za doznaną szkodę i zadość-uczynienia za krzywdę przewiduje ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważ-ne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz
niepodle-głego bytu Państwa Polskiego446.
Z przyczyn wskazanych w tej ustawie (art. 1 u.n.o.r.) i w trybie w niej określonym (art. 2−7 u.n.o.r.) może zostać stwierdzona nieważność orzeczenia. Osoba, w stosunku do której stwierdzono w ten sposób nieważność orzeczenia albo wydano decyzję o in-ternowaniu w związku z wprowadzeniem w dniu 13 grudnia 1981 r. w Polsce stanu wo-jennego, może domagać się od Skarbu Państwa odszkodowania za poniesioną szkodę
i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, które wynikły z wykonania447 takiego orze-czenia bądź decyzji (art. 8 ust. 1 zd. 1 u.n.o.r.). W przypadku śmierci wspomnianej oso-by uprawnienie to przechodzi na jej małżonka, dzieci i rodziców (art. 8 ust. 1 zd. 2 u.n.o.r.). Ponadto uprawnienia, o których mowa w art. 8 ust. 1 u.n.o.r., a więc do żądania odszkodowania i zadośćuczynienia, przysługują także, zgodnie z art. 8 ust. 2a u.n.o.r., osobom mieszkającym obecnie lub w chwili swojej śmierci w Polsce, a represjonowa-nym przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądo-we, działające na aktualnym terytorium Polski w okresie od dnia 1 lipca 1944 r. do dnia 31 grudnia 1956 r. oraz na terytorium Polski w granicach ustalonych w Traktacie