Normujący zakres zastosowania przepisów kodeksu cywilnego dotyczących przedawnienia art. 117 § 1 k.c., z uwagi na sposób jego sformułowania może budzić daleko idące wątpliwości interpretacyjne. Z użytego w tym przepisie sformułowania, w myśl którego przedawnieniu ulegają roszczenia majątkowe „z zastrzeżeniem wyjąt-ków w ustawie przewidzianych” można bowiem wysnuć różne wnioski. Można teore-tycznie przyjąć, że wyjątki te dotyczyć mogą przedmiotu przedawnienia i − w wypad-kach w ustawie przewidzianych – przedawnienie może obejmować co innego niż
cywilnoprawne roszczenie majątkowe510. Alternatywne podejście nakazywałoby
nato-miast uznać, iż przedmiot przedawnienia mogą jednak stanowić tylko i wyłącznie rosz-czenia majątkowe, z tym że nie wszystkie one będą ulegać przedawnieniu, bowiem
wy-łączenie ich przedawnienia może zostać przewidziane w ustawie. Ten ostatni pogląd
zdecydowanie dominuje w literaturze przedmiotu (o czym była już szerzej mowa w pod-rozdziale 3.1), choć zauważyć należy, że według jednych autorów chodzi tu dosłownie
o wyjątki przewidziane w przepisie aktu prawnego będącego ustawą511, a zdaniem
in-nych mogą one także wynikać z rozporządzeń wydain-nych na podstawie upoważnienia
zawartego w ustawie512. Według jeszcze odmiennego zapatrywania wyjątki od reguły,
w myśl której roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu, może przewidywać każdy
powszechnie obowiązujący akt normatywny513. Zagadnienie to zostanie jeszcze
poru-szone w dalszym toku rozważań, choć już w tym miejscu można zauważyć, że kwestia ta nie wydaje się mieć dużego znaczenia w ramach dyskursu prawniczego toczonego na tle art. 117 § 1 k.c., ponieważ źródeł wszelkich wskazywanych w doktrynie i orzecznic-twie wyjątków od wysłowionej w tym ostatnim przepisie reguły upatruje się w przepi-sach ustawowych. Najczęściej jako ustanawiające takie wyjątki wymienia się art. 220 i 233 k.c., przepisy limitujące byt roszczenia terminem zawitym, a także upatruje się wspomnianych wyjątków na gruncie art. 145 i 231 k.c. Pewne wątpliwości w tej materii bywają też podnoszone na tle art. 317 k.c. i art. 77 u.k.w.h. Z uwagi na duże zróżnicowa-nie tych przypadków, zostaną one omówione poniżej osobno. Warto też przypomzróżnicowa-nieć, że
510 Tak, jak się wydaje: J. Kruszewska, Terminy dochodzenia uprawnień i roszczeń odszkodowawczych
z powodu wad fizycznych rzeczy, NP 1968, nr 7-8, s. 1171.
511 S. Rudnicki [w:] S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza.
Część ogólna, Warszawa 2006, s. 448.
512 T. Pałdyna, Przedawnienie w polskim prawie…, s. 216, przypis nr 120.
513 P. Machnikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2006, s. 264. Choć
tu można mieć wątpliwości co do ostatecznego stanowiska autora w rozważanej kwestii, bowiem wypowia-dając przytoczony pogląd jednocześnie odsyła on do innego fragmentu swych rozważań, gdzie na tle art. 3 k.c. stwierdza, że pod użytym w tym ostatnim przepisie pojęciem „ustawa” rozumieć należy „wszelkie akty normatywne z zakresu prawa cywilnego o randze ustawowej oraz rozporządzenia wykonawcze (P. Machni-kowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz…, s. 9).
jak już wskazywano powyżej, z wyraźnie przewidzianym odstępstwem od zasady przedawniania się roszczeń majątkowych przewidzianej w art. 117 § 1 k.c. mamy do czynienia w art. 11 ust. 1 i 2 u.n.o.r. czy – o czym będzie jeszcze mowa – w art. 105 ustawy – Prawo atomowe.
Ocena art. 220 k.c. jako wyjątku od reguły ustanowionej 3.4.1.
w art. 117 § 1 k.c.
Zgodnie z art. 220 k.c. roszczenie o zniesienie współwłasności nie ulega przedaw-nieniu. Ten syntetyczny przepis kodeksowy zdaje się w sposób jasny wprowadzać wyją-tek od wysłowionej w art. 117 § 1 k.c. reguły przedawnienia się roszczeń majątkowych.
Najczęściej też tak traktowany jest w literaturze przedmiotu514. Zazwyczaj na tle art. 220
k.c. wskazuje się, że mamy tu do czynienia z roszczeniem majątkowym, które z mocy
tego przepisu ustawy nie ulega przedawnieniu515. Aspekt ten wymaga podkreślenia,
bo-wiem zauważyć należy, że w doktrynie pojawia się też odmienne zapatrywanie w tej kwestii, w myśl którego na gruncie art. 220 k.c. wcale nie chodzi o roszczenie w znacze-niu technicznym, lecz o uprawnienie każdego ze współwłaścicieli do żądania
ukształto-wania prawa516. Co za tym idzie, zdaniem S. Wójcika wyrażającego taki pogląd, skoro
jest to uprawnienie, a nie roszczenie, to nie podlega ono przedawnieniu, i – w dalszej konsekwencji – wyklucza to zakwalifikowanie art. 220 k.c. jako wprowadzającego wy-jątek od reguły z art. 117 § 1 k.c. W ocenie tego autora implikuje to przyjęcie, że art. 220 k.c. jest przepisem zbytecznym, a nawet błędnym, ponieważ kwalifikując wspomniane uprawnienie jako roszczenie może sugerować odmienne od ugruntowanego w doktrynie
rozumienie pojęcia „roszczenie”517. Dość podobne stanowisko w rozważanej kwestii
zajmuje T. Pałdyna. Autor ten bowiem także twierdzi, że roszczenie o zniesienie współ-własności, o którym stanowi art. 220 k.c., nie jest w istocie roszczeniem, z tym że nie
514 A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001, s. 351;
P. Machnikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz…, s . 264; A. Jedliński [w:] Kodeks cywilny. Komentarz,
t. I, Część ogólna, red. A. Kidyba, Warszawa 2012, s. 734; S. Rudnicki [w:] S. Dmowski, S. Rudnicki, Ko-mentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna…, s. 448.
515 P. Machnikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz…, s . 264; A. Jedliński [w:] Kodeks cywilny.
Komentarz, t. I, Część ogólna…, s. 734; S. Rudnicki [w:] S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna…, s. 448; S. Grzybowski, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej,
Warszawa 1978, s. 265; J. Wiszniewski, Zarys prawa cywilnego, Warszawa 1969, s. 172; Z. Klafkowski,
Przedawnienie w prawie…, s. 37.
516 S. Wójcik, Przedmiot przedawnienia w polskim prawie cywilnym, NP 1985, nr 6, s. 20; idem,
Zagad-nienia etyczne przedawZagad-nienia roszczeń [w:] Z zagadnień cywilnego prawa materialnego i procesowego, red.
M. Sawczuk, Lublin 1988, s. 149; M. Sychowicz, Postępowanie o zniesienie współwłasności, Warszawa 1976, s. 21.
517 S. Wójcik, Przedmiot przedawnienia…, s. 21; idem, Zagadnienia etyczne przedawnienia
upatruje w nim – jak powołany powyżej S. Wójcik – uprawnienia, lecz konglomeratu uprawnień „wśród których dominuje żądanie ukształtowania prawa, polegające na moż-ności domagania się zniesienia istniejącego prawa własmoż-ności poprzez podział rzeczy
wspólnej lub przez ograniczenie kręgu współwłaścicieli”518. T. Pałdyna nie jest jednak
w swoim stanowisku do końca konsekwentny, ponieważ kilka zdań dalej w tym samym opracowaniu pisze w kontekście art. 220 k.c. jednak o roszczeniu. Wątpliwości może także budzić podnoszony przez tego autora argument, że znaczenie dla interpretacji omawianego unormowania ma fakt, iż nie ma przepisu, który wyłączałby przedawnie-nie roszczeń „tego samego rodzaju”, to jest żądania działu spadku oraz podziału mająt-ku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, co ma świadczyć o tym,
że są to uprawnienia i nie ulegają przedawnieniu519. Argument ten wydaje się bowiem
o tyle nietrafiony, że ustawodawca nie musiał w tych przypadkach wprowadzać przepi-sów na kształt art. 220 k.c., ponieważ dążąc do unikania powtórzeń i syntetycznego formułowania aktów prawnych, posłużył się tu techniką ogólnego odesłania, które to odesłanie dotyczy także art. 220 k.c. Zgodnie bowiem z art. 1035 k.c. w przypadku, w którym spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego i do działu spadku należy odpowiednio stosować przepisy o współwłasności w czę-ściach ułamkowych, z zachowaniem przepisów tytułu VIII, dotyczącego wspólności majątku spadkowego i działu spadku (oczywiście chodzi o tytuł VIII w księdze czwar-tej kodeksu cywilnego, dotyczącej spadków). Z uwagi na to, że we wspomnianym tytu-le VIII ustawodawca nie odniósł się do tej kwestii, uznać natytu-leży, iż zastosowanie znaj-dzie właśnie art. 220 k.c. Podobny wniosek o zastosowaniu tego ostatniego przepisu nasuwa się także w odniesieniu do podziału majątku wspólnego po ustaniu małżeńskiej
wspólności majątkowej. Jak bowiem wynika z art. 46 k.r.o.520, w sprawach
nieunormo-wanych w artykułach poprzedzających od chwili ustania wspólności ustawowej do ma-jątku, który był nią objęty, jak też do podziału tego mama-jątku, odpowiednie zastosowanie znajdują przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku. Wspomniane w powołany art. 46 k.r.o. „artykuły poprzedzające”, nie regulują kwestii ewentualnych ograniczeń czasowych lub ich braku w odniesieniu do żądania dokonania podziału ma-jątku, który był objęty małżeńską wspólnością majątkową, po ustaniu tej wspólności. Należy zatem uznać, że poszukując rozwiązania normatywnego tej kwestii, trzeba kie-rować się odesłaniem do przepisów o dziale spadku. Jak już jednak wskazano powyżej, te ostatnie również nie regulują tej kwestii samodzielnie, lecz odsyłają do przepisów
518 T. Pałdyna, Przedawnienie w polskim prawie…, s. 217.
519 Ibidem, s. 217.
520 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.),
dotyczących współwłasności w częściach ułamkowych. W efekcie tego dwustopniowe-go odesłania należy dojść do wniosku, że także co do żądania po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej podziału majątku, który był tą wspólnością objęty, zastosowa-nie znajdować będzie art. 220 k.c.
Jeśli natomiast odnosić się do zrekapitulowanych powyżej poglądów S. Wójcika i T. Pałdyny (odbiegających od stanowiska dominującego w literaturze przedmiotu), to zauważyć należy, że w istocie ich autorzy próbują podważać zasadność posłużenia się przez ustawodawcę pojęciem roszczenia w art. 220 k.c. dlatego, iż nie odpowiada to doktrynalnemu ujęciu roszczenia. Jak się wydaje, taki tok rozumowania nie jest upraw-niony. Teorie doktrynalne powinny być budowane w oparciu o materiał normatywny – być może więc zrewidowania wymaga stosowane w literaturze przedmiotu ujęcie rosz-czenia. Ewentualnie postulować można de lege ferenda zmianę tego przepisu, jednak de
lege lata ignorować jego literalnego brzmienia nie należy (do zagadnienia tego
wypad-nie jeszcze powrócić w Rozdziale IX, podrozdziale 9.4).
Przepis art. 223 § 1 k.c. jako wprowadzający wyjątek od art. 117 3.4.2.
§ 1 k.c.
Jako przepis przewidujący ustawowy wyjątek od reguły przedawniania się rosz-czeń majątkowych wskazywany jest – właściwie zgodnie w doktrynie – art. 223 § 1
k.c.521 Przepis ten, jako że w swej treści odnosi się do roszczeń właściciela
przewidzia-nych w artykule go poprzedzającym, odczytywany być musi łącznie z art. 222 k.c. Uczyniwszy tak otrzymujemy normę prawną, w myśl której roszczenie windykacyjne i negatoryjne przysługujące właścicielowi nie ulegają przedawnieniu, jeśli dotyczą nie-ruchomości.
Wśród motywów przyjęcia przez ustawodawcę wyłączenia przedawnienia rosz-czeń w tym przypadku w literaturze przedmiotu wskazuje się przede wszystkim to, że nie występują tu właściwie względy przemawiające w innych sytuacjach za przedawnie-niem roszczeń, bowiem ustalenie właściciela nieruchomości nie niesie ze sobą trudności dowodowych z uwagi na rejestrację danych w tym zakresie (tak w rejestrach gruntów, jak i w księgach wieczystych), a także wymóg zawarcia umowy przenoszącej własność nieruchomości w formie aktu notarialnego. Podkreśla się także zazwyczaj większą
war-tość ekonomiczną nieruchomości, ich trwałość oraz znaczenie gospodarcze522.
521 A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001, s. 351;
J. Wiszniewski, Zarys…, s. 171; S. Grzybowski, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1978, s. 264; Z. Klafkowski, Przedawnienie w prawie…, s. 38; S. Wójcik, Windykacyjna ochrona własności
w polskim prawie cywilnym, Kraków 1965, s. 124.