Jak już wspominano, zgodnie z wyraźną wolą ustawodawcy wyrażoną w art. 117 § 1 k.c. przedawnieniu ulegają roszczenia majątkowe. Dla dokładnego zarysowania za-kresu przedmiotowego przedawnienia niezbędne staje się więc doprecyzowanie tych pojęć.
W związku z tym przede wszystkim zauważyć należy, że pojęcie „roszczenia” powszechnie używane w języku prawnym i prawniczym nie jest jednolicie ujmowane w doktrynie. Zwracano już na to wcześniej uwagę, proponując nawet rezygnację z
nie-go388. Nie jest to jednak możliwe na gruncie obecnie obowiązującego kodeksu
cywilne-go, ponieważ w jego ramach ustawodawca posługuje się pojęciem roszczenia, w tym w obrębie regulacji newralgicznej tu kwestii przedawnienia roszczeń (np. w art. 117, 120, 121, 123 i 125 k.c.).
W literaturze przedmiotu często roszczenie ujmuje się jako rodzaj uprawnienia wypływający z prawa podmiotowego, polegający na przysługującej uprawnionemu
możności domagania się od oznaczonej osoby określonego zachowania389, czy jako
jed-ną z kategorii praw podmiotowych i uprawnień, w której ramach uprawnionemu przy-sługuje możność domagania się określonego, korzystnego dla niego, zachowania od danego podmiotu. Z możnością tą sprzężony jest obowiązek tego ostatniego podmiotu
do podjęcia określonego działania bądź do powstrzymania się od niego390. Kiedy indziej
traktuje się roszczenie jako „emanację” prawa podmiotowego, dającą uprawnionemu moc domagania się od danej osoby lub osób oznaczonego – czynnego lub biernego −
zachowania się391. W ramach podobnego podejścia traktuje się roszczenie jako
wynika-jące z prawa podmiotowego uprawnienie do domagania się od innego podmiotu prawa określonego zachowania się (działania lub zaniechania), przy czym „zakres określonego zachowania się zobowiązanego wyznacza równocześnie sferę możności postępowania
uprawnionego”392.
S. Wójcik, Przyszły kształt przedawnienia…, s. 404.
388 K. Opałek, Prawo podmiotowe, Warszawa 1957, s. 114.
389 S. Szer, Z problematyki przedawnienia, RPEiS 1968, z. 3, s. 213. Warto podkreślić, że autor ten
wskazał, iż przy spełnieniu tych przesłanek mamy do czynienia z roszczeniem, bez względu na skutki, jakie na podstawie przepisów prawa przewidziane są w razie niedochowania terminu jego dochodzenia, a to dlatego, że określony skutek tego nie jest cechą charakterystyczną uprawnienia kwalifikowanego jako roszczenie.
390 A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001,
s. 133.
391 J. Gwiazdomorski, Podstawowe problemy…, s. 8; A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej,
Warszawa 1972, s. 115; S. Szer, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 1967, s. 119; Z. Klafkowski,
Przedawnienie w prawie…, s. 35-36.
Według innego ujęcia natomiast pod pojęciem roszczenia rozumieć należy upraw-nienie przejawiające się w tym, że indywidualnie oznaczona osoba ma obowiązek wy-konać świadczenie na rzecz uprawnionego, a ten ostatni może żądać, by osoba ta zacho-wała się w ściśle określony sposób. Chodzi tu zatem o uprawnienie skonkretyzowane co do treści i podmiotu, z którym to uprawnieniem bezpośrednio powiązany jest obowiązek
innego podmiotu393. Przy tym podnosi się, że z takim roszczeniem w ujęciu
materialno-prawnym zazwyczaj sprzężona jest kompetencja do tego, by zwrócić się do organu pań-stwowego o zastosowanie przymusu (w przypadku, w którym podmiot zobowiązany
świadczenia nie spełni)394. Na gruncie prawa zobowiązań niekiedy wskazuje się bardziej
zwięźle, że roszczenie stanowi uprawnienie wierzyciela do żądania od oznaczonej osoby
(będącej dłużnikiem) zachowania zgodnego z treścią zobowiązania395.
Z kolei jako majątkowe kwalifikuje się te roszczenia, które są nastawione na
reali-zację interesu ekonomicznego osoby uprawnionej396, a więc są uwarunkowane celem i
in-teresem majątkowym tej osoby oraz zmierzają do zaspokojenia tego interesu397. Przy tym
w orzecznictwie podkreśla się, że jako majątkowe należy klasyfikować te roszczenia,
które są „bezpośrednio” uwarunkowane interesem ekonomicznym uprawnionego398.
W tym kontekście warto zauważyć, że w literaturze przedmiotu podniesiono, ge-neralnie na tle praw podmiotowych, iż charakter majątkowy mają te z nich, które służą realizacji interesów majątkowych uprawnionego niezależnie od tego, czy zachodzi to
w sposób bezpośredni czy pośredni399. Trzeba mieć na uwadze, że można się spotkać
także z innym ujęciem, akcentującym to, iż charakter majątkowy przypisać należy
takie-mu roszczeniu, które ma wartość ekonomiczną, możliwą do określenia w pieniądzu400.
Nie jest to jednak, jak się wydaje, pogląd powszechnie akceptowany, przeciwstawić mu bowiem można stanowisko, w myśl którego zakwalifikowanie roszczenia jako majątko-wego nie zależy od realnej wartości przedmiotu świadczenia, a co za tym idzie choćby
ta ostatnia wartość była znikoma, roszczenie zachowuje swój majątkowy charakter401.
393 Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne…, s. 89; tak też: A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys
części ogólnej, Warszawa 1972, s. 115.
394 Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne…, s. 89.
395 A. Ohanowicz, Zobowiązania. Część ogólna, Poznań 1958, s. 17.
396 P. Machnikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2006, s. 264.
397 S. Rudnicki [w:] S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza.
Część ogólna, Warszawa 2006, s. 449.
398 Postanowienie SN z 16 lutego 2012 r., II CSK 469/11, Lex nr 1215280.
399 M. Romanowski, Podział praw podmiotowych na majątkowe i niemajątkowe, PiP 2006, z. 3,
s. 36-37.
400 M. Balwicka-Szczyrba, Przedawnienie roszczeń…, s. 67.
401 P. Sobolewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. I. Przepisy wprowadzające. Część ogólna.
Jak już wcześniej wspomniano, w literaturze przedmiotu (jak należy mniemać – w drodze prostego wnioskowania a contrario z art. 117 § 1 k.c.) wyprowadza się, że prócz roszczeń majątkowych (rozumianych w powyżej wskazany sposób) nic innego nie ulega przedawnieniu. Mechanizm działania przedawnienia obejmuje zatem roszczenia
majątkowe, ale nie dotyczy już roszczeń niemajątkowych402 ani innych niż roszczenia
postaci praw podmiotowych i uprawnień403. Chodzi tu oczywiście o mechanizm
przedaw-nienia wynikający z kodeksu cywilnego, ze zrozumiałych względów inny będzie
bo-wiem przedmiot przedawnienia np. w prawie karnym czy podatkowym404.
Na gruncie cywilnoprawnym przedawnieniu nie ulegają więc, jak już
zasygnalizo-wano, roszczenia niemajątkowe405, a więc np. wynikające z naruszenia dóbr osobistych
roszczenie o zaniechanie działania naruszającego takie dobra, o podjęcie czynności po-trzebnych do usunięcia skutków takiego naruszenia, zwłaszcza złożenie oświadczenia
odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie406 (art. 24 § 1 k.c.; przy tym jednak zastrzec
należy, że przewidziane w tymże przepisie jako jeden ze środków ochrony dóbr osobi-stych roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne lub o zapłatę odpowiedniej sumy pienięż-nej na wskazany cel społeczny zakwalifikować już należy – biorąc pod uwagę przytoczo-ne powyżej definicje – jako roszczenie majątkowe – i, co za tym idzie, ulegające
przedawnieniu407). Oczywiście majątkowy charakter ma też roszczenie o odszkodowanie
(art. 24 § 2 k.c.).
Za roszczenia niemajątkowe, a więc niepodlegające przedawnieniu, uznaje się także wiele roszczeń powstających w ramach stosunków prawnorodzinnych. Przykłado-wo podnieść można, że w orzecznictwie podkreślono, iż nie mamy do czynienia z rosz-czeniem majątkowym w przypadku powództwa o zaprzeczenie ojcostwa wytaczanego
402 Zob. np. S. Wójcik, Przedawnienie w prawie cywilnym po zmianie…, PS 1991, nr 1-2, s. 43.
403 Zgodnie z klasyfikacją przyjętą w: A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys
części ogólnej, Warszawa 2001, s. 132 i n.
404 Szerzej zob. podrozdziały 2.4.2 i 2.4.3.
405 Zob. np. wyrok SN z 8 września 1966 r., II PR 337/66, OSNPG 1967, nr 5-6, poz. 18.
406 Zob. np. wyrok SA w Gdańsku z 30 października 2013 r., I ACa 592/13, Lex nr 1394184, gdzie
wywiedziono m.in., że wystosowywane na podstawie art. 24 § 1 k.c. żądanie nakazania przez sąd złożenia oświadczenia określonej treści nie ulega przedawnieniu (wnioskowanie a contrario z art. 117 § 1 k.c.); ce-lem jest tu „kompensata” w formie niemajątkowej skutków dokonanego naruszenia dóbr osobistych.
407 Stąd też jako zbyt ogólnikowa jawi się teza wyrażona w wyroku SN z 9 października 1973 r., I PR
353/73, Lex nr 14232, gdzie wskazano, że roszczenia przewidziane w art. 24 § 1 k.c. ze względu na ich niemajątkowy charakter nie ulegają przedawnieniu. O ile bowiem stwierdzenie to jest zasadne w stosunku do roszczeń wymienionych w dwóch pierwszych zdaniach art. 24 § 1 k.c., to już nie wobec tych, o których jest mowa w jego zdaniu trzecim, to jest w odniesieniu do roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne lub o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.
na podstawie art. 63 k.r.o. Nie mają tu więc zastosowania art. 117 i n. k.c., w tym nie
może mieć miejsca przerwanie biegu tego terminu408.
Powyżej wskazany przyjmowany w cywilistyce sposób rozumienia roszczenia (majątkowego) wskazuje ponadto ewidentnie, że chodzi tu o roszczenia materialnopraw-ne. W związku z tym nie ulegają przedawnieniu roszczenia typu procesowego, np.
rosz-czenie o rozwiązanie przez sąd umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy409,
czy roszczenie o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa (art.
189 k.p.c.)410, jak choćby roszczenie procesowe o ustalenie nieważności umowy, czyli
ustalenie nieistnienia praw411. W tym kontekście warto zauważyć, że odnosząc się do
kwestii tego typu, Sąd Najwyższy w wyroku z 12 lutego 2002 r. (I CKN 527/00)412,
wskazując, że nie ulega przedawnieniu żądanie ustalenia wstąpienia w stosunek najmu lokalu mieszkalnego, argumentował swe stanowisko m.in. w ten sposób, że skoro rosz-czenie w prawie cywilnym materialnym to wynikające z prawa podmiotowego upraw-nienie domagania się od innego podmiotu określonego zachowania się, to uznać należy, iż przedawniają się tylko roszczenia zmierzające do zaspokojenia osoby uprawnionej. Skoro zatem powód nie dochodzi roszczenia w takim rozumieniu, lecz ustalenia, że wstąpił w stosunek najmu, to nie jest to powództwo o zaspokojenie powoda, to jest o za-sądzenie świadczenia, a co za tym idzie – zgłoszone w pozwie żądanie nie ulega nieniu (a w dalszej konsekwencji nieuzasadnione jest podnoszenie tu zarzutu przedaw-nienia).
Co do tego, że przepisy o przedawnieniu roszczeń nie mają zastosowania do tzw. roszczeń procesowych, Sąd Najwyższy wypowiedział się także np. w wyroku z 8
stycz-nia 2010 r. (IV CSK 273/09)413, wyjaśniając, że możliwość żądania rozwiązania przez
sąd umowy przekazania gospodarstwa rolnego następcy nie stanowi korelatu prawa podmiotowego po stronie żądającego do domagania się określonego zachowania od na-stępcy. Nie mamy tu zatem do czynienia z roszczeniem ani z uprawnieniem
kształtują-cym, rolnik bowiem nie może domagać się od następcy, aby zgodził się na rozwiązanie
408 Wyrok SN z 27 czerwca 1967 r., II CR 113/67, Lex nr 6187; wyrok SN z 26 września 1966 r., II CR
268/66, OSNC 1967, nr 4, poz. 75; K. Piasecki [w:] H. Ciepła, B. Czech, T. Domińczyk, S. Kalus, K. Pia-secki, M. Sychowicz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. PiaPia-secki, Warszawa 2006, s. 545. Zob. też: B. Dobrzański, Glosa do wyroku SN z 27 czerwca 1967 r., II CR 113/67, NP 1968, nr 6, poz. 1048; S. Szer, Glosa do wyroku SN z dnia 22 września 1966 r., II CR 268/66, OSP 1967, nr 9, poz. 225.
409 Tak np. w wyroku SN z 8 stycznia 2010 r., IV CSK 273/09, Lex nr 558660. Nie ulega też
przedaw-nieniu możliwość żądania rozwiązania umowy użytkowania wieczystego przed upływem ustalonego czasu jego trwania na podstawie art. 33 ust. 3 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (wyrok SN z 15 kwietnia 2011 r., II CSK 473/10, OSNC-ZD 2012, nr 2, poz. 29).
410 Wyrok SA w Warszawie z 21 czerwca 2000 r., I ACa 208/00, OSA 2001, nr 9, poz. 47.
411 Wyrok SN z 27 sierpnia 1976 r., II CR 288/76, OSNC 1977, nr 5-6, poz. 91.
412 OSNC 2012, nr 12, poz. 159.
umowy, ani też nie może doprowadzić do zakończenia stosunku prawnego w drodze własnego jednostronnego oświadczenia. Może jedynie żądać rozwiązania umowy przez sąd (oczywiście przy spełnieniu przesłanek ustawowych). Takie żądanie rozwiązania przez sąd umowy o nieodpłatne przekazanie gospodarstwa rolnego następcy jest wobec tego roszczeniem procesowym, niemającym odpowiednika w prawie podmiotowym, wobec czego do takiego roszczenia nie znajdują zastosowania przepisy kodeksu cywil-nego o przedawnieniu roszczeń.
Warto jednak zauważyć, że w orzecznictwie podkreślono, iż pomimo że żądanie ustalenia prawa dochodzone na podstawie art. 189 k.p.c. nie ulega przedawnieniu, to kwestia przedawnienia roszczeń nie pozostaje do końca bez wpływu na możliwość sku-tecznego dochodzenia dokonania przez sąd takiego ustalenia. Jak bowiem wywodzi się w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 21 czerwca 2000 r. (I ACa
208/00)414, przesłanką żądania przez powoda ustalenia przez sąd istnienia prawa jest na
gruncie art. 189 k.p.c. istnienie w tym interesu prawnego po stronie powoda. Przy bada-niu przez sąd, czy taki interes w danym przypadku występuje, w sprawie dotyczącej ustalenia istnienia odpowiedzialności za czyn niedozwolony (taki stan faktyczny wystę-pował w przedmiotowym wypadku) sąd powinien zbadać, czy nie upłynął termin przedawnienia roszczeń majątkowych, jakie można by stąd wywodzić. Wynika to, w ocenie powołanego sądu z tego, że interes prawny powoda polega między innymi na przerwaniu biegu przedawnienia takiego roszczenia (art. 123 § 1 pkt 1 k.c.).
Ponadto uznaje się, że nie przedawniają się inne niż roszczenia postacie upraw-nień prawa cywilnego, takie jak: uprawnienia kształtujące (np. art. 395 k.c.), bezpośred-nie (np. art. 140 k.c.) czy zarzuty (np. art. 488 § 2 k.c.), oraz uprawbezpośred-nienia do żądania
ukształtowania stosunku prawnego przez sąd (np. art. 388 k.c.)415. Dlatego też, jak
wska-zano w orzecznictwie, nie ulega przedawnieniu żądanie zmiany wysokości renty
podno-szone na podstawie art. 907 § 2 k.c.416
Należy także podkreślić, że o ile podlegają przedawnieniu roszczenia majątkowe
wypływające czy to z praw względnych, czy bezwzględnych, o tyle same te prawa
pod-miotowe jako takie nie przedawniają się417. Stąd jako bezprzedmiotowe jawią się
roz-ważania, czy określone prawo, np. zastaw lub hipoteka, albo prawo dożywocia, ulega
przedawnieniu czy też nie418. Trzeba jednak zauważyć, że odmienne regulacje w tej
414 OSA 2001, nr 9, poz. 47.
415 P. Machnikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz…, s. 264.
416 Zob. uzasadnienie wyroku SN z 3 sierpnia 2011 r., I PK 36/11, OSNP 2012, nr 19-20, poz. 239.
417 W. Bryl [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, red. Z. Resich, Warszawa 1972, s. 265. Nie jest zatem
także poprawne traktowanie zobowiązania jako przedmiotu przedawnienia (a tak: S. Dalka, Skutki prawne
przedawnienia zobowiązań w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1972).
418 Niektórzy autorzy jednak kwestię tę rozważają. Zob. np. J. Szachułowicz [w:] Kodeks cywilny, t. I,
materii przewidywały unormowania dekretu – Prawo rzeczowe z 1946 r.419 Przykłado-wo bowiem wskazać można, że zgodnie z art. 128 § 1 tego dekretu ograniczone praPrzykłado-wo rzeczowe na nieruchomości ulegało przedawnieniu na skutek niewykonywania go przez dwadzieścia lat, z tym, że w tym przypadku, zgodnie z powołanym przepisem, upływ terminu przedawnienia powodował wygaśnięcie wspomnianego prawa (należy jednak zauważyć, że powołany przepis w myśl art. 128 § 2 dekretu nie znajdował zastosowa-nia do hipoteki, z wyjątkiem sytuacji, w których ta ostatzastosowa-nia została wykreślona z księgi wieczystej bez ważnej podstawy). Z kolei z mocy art. 137 wskazanego dekretu, przedawniało się prawo użytkowania rzeczy ruchomej, jeśli nie było wykonywane przez trzy lata; także i tu upływ terminu przedawnienia skutkował wygaśnięciem prawa – w tym przypadku użytkowania. O przedawnieniu ograniczonego prawa rzeczowego była także mowa w art. 185 powoływanego dekretu z 1946 r. Ten ostatni przepis prze-widywał, że w sytuacji, gdy chodziło o służebność polegającą na prawie żądania, by właściciel nieruchomości służebnej nie wykonywał swojego prawa własności w ozna-czonym zakresie, wówczas, jeżeli na tej nieruchomości służebnej istniał od dwudziestu lat stan rzeczy sprzeczny z treścią tej służebności, dochodziło do przedawnienia takiej służebności.
Nie umniejsza to jednak faktu, że de lege lata przepisy ogólne o ograniczonych prawach rzeczowych (art. 244-251 k.c.) nie obejmują w ogóle problematyki wpływu czasu na istnienie tych praw, natomiast unormowania kodeksowe odnoszące się do użyt-kowania oraz służebności nie przewidują ich przedawnienia, lecz wygasanie wskutek niewykonywania tych praw przez wskazany czas. Dokładnie rzecz ujmując, użytkowa-nie wygasa w wyniku jego użytkowa-niewykonywania przez dziesięć lat (art. 255 k.c.), z wyjąt-kiem użytkowania ustanowionego w ramach umowy timeshare, do niego bowiem prze-pis art. 255 k.c. nie znajduje zastosowania z mocy art. 20 ustawy z dnia 16 września
2011 r. o timeshare420. Podobnie wygasa wskutek niewykonywania służebność gruntowa
(art. 293 § 1 k.c.), choć jeśli służebność taka polega na obowiązku nieczynienia, to do wygaśnięcia służebności dojdzie tylko wtedy, kiedy na nieruchomości obciążonej istnie-je od dziesięciu lat stan sprzeczny z treścią służebności (art. 293 § 2 k.c.). Unormowanie
B. Czech, S. Dąbrowski, T. Domińczyk, H. Pietrzykowski, Z. Strus, M. Sychowicz, A. Wypiórkiewicz,
Ko-deks cywilny, t. I, art. 1-352, Warszawa 2005, s. 432; W. Hans, Dożywocie w nowym koKo-deksie cywilnym, NP
1965, nr 4, s. 380. Rozważania takie podejmuje też E. Skowrońska-Bocian, stwierdzając, że: „Prawo doży-wocia nie ulega przedawnieniu, podobnie jak inne prawa rzeczowe ograniczone” (E. Skowrońska-Bocian [w:] Kodeks cywilny, t. II, Komentarz do artykułów 450-1088, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2011, s. 922). To ostatnie przytoczone stwierdzenie może ponadto budzić pewne zastrzeżenia, ponieważ stosunek prawny dożywocia nie stanowi ograniczonego prawa rzeczowego, co najwyżej umownie można „wzboga-cić” treść tego stosunku poprzez ustanowienie użytkowania, służebności mieszkania lub innej służebności osobistej (art. 908 § 2 k.c.).
419 Dekret z dnia 11 października 1946 r. – Prawo rzeczowe (Dz. U. Nr 57, poz. 319 z późn. zm.).
art. 293 k.c., przewidujące wygaśnięcie służebności we wskazanych w nim okoliczno-ściach, wiążących się z istnieniem określonego stanu przez dziesięć lat, znajduje także zastosowanie do służebności osobistych (na podstawie art. 297 k.c., nakazującego odpo-wiednie stosowanie przepisów o służebnościach gruntowych do służebności osobistych, z wyjątkiem kwestii uregulowanych w stosunku do tych ostatnich inaczej; a omawiana
kwestia nie została tu inaczej uregulowana421) oraz do służebności przesyłu (na mocy
art. 3054 k.c.).
Jak wynika z powyższego na gruncie obecnie obowiązujących przepisów kodeksu cywilnego nie może być mowy o przedawnieniu praw, w tym ograniczonych praw rze-czowych.
Można się jednak zastanawiać, czy wyłomu w zasadzie statuowanej w art. 117 § 1 k.c., że przedawnieniu ulegają tylko roszczenia (majątkowe), nie czynią rozwiązania normatywne przewidziane w art. 317 k.c. i art. 77 u.k.w.h. Wszak w tych dwóch ostat-nich przepisach jest mowa nie o przedawnieniu roszczenia, lecz wierzytelności. Miano-wicie art. 317 zd. 1 k.c. stanowi, że „przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej za-stawem nie narusza uprawnienia zastawnika do uzyskania zaspokojenia z rzeczy obciążonej”. Analogicznie, w art. 77 zd. 1 u.k.w.h. jest mowa o tym, że „przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką nie narusza uprawnienia wierzyciela hipotecz-nego do uzyskania zaspokojenia z rzeczy obciążonej”. O obu tych unormowaniach, jako że dotyczą problematyki przedawnienia roszczeń, będzie jeszcze szerzej mowa w Roz-dziale IV (Przedawnienie roszczenia a rzeczowe sposoby zabezpieczenia jego spełnienia w postaci zastawu albo hipoteki). W tym miejscu warto jednak podnieść zauważoną kwestię różnic terminologicznych i rozważyć, czy niosą one ze sobą także skutki mery-toryczne.
Jak to zostanie dokładniej przedstawione w kolejnym rozdziale niniejszej książki, dominująca większość przedstawicieli doktryny omawiając art. 317 k.c. czy art. 77 u.k.w.h. pisze o przedawnieniu zabezpieczonej wierzytelności, a nie roszczenia, zgodnie zresztą z siatką pojęciową zastosowaną przez ustawodawcę w tych przepisach. Jeżeli jednak zestawić to z art. 117 § 1 k.c., który stanowi wyraźnie o przedawnieniu roszczeń, a nie wierzytelności, może pojawiać się pytanie, czy ustawodawca poczynił w art. 317 k.c. i art. 77 u.k.w.h. jakieś odstępstwo, jeśli chodzi o określenie przedmiotu przedaw-nienia, w stosunku do tego, co zastrzegł w art. 117 § 1 k.c.
421 Odpowiednie stosowanie art. 293 k.c. na mocy art. 297 k.c. do służebności osobistych nie budzi
zastrzeżeń w doktrynie (B. Burian [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2006, s. 449).
Rozstrzygnięcie tej wątpliwości wymaga sprecyzowania pojęcia „wierzytelność”,
którym ustawodawca posługuje się w obrębie art. 317 zd. 1 k.c. i art. 77 zd. 1 u.k.w.h.422
Jedni autorzy wskazują, że wierzytelność stanowi typowy przykład roszczenia,
wynika-jącego ze stosunku zobowiązaniowego423. Zwolennicy takiego podejścia wywodzą, że
roszczenie stanowi rodzaj prawa podmiotowego, którego treść polega na tym, że upraw-niony może żądać określonego zachowania się od konkretnej osoby; z góry wyznaczone jest tu zatem zarówno zachowanie, do którego obowiązany jest określony podmiot, jak i sam ten podmiot. Za „klasyczny” przykład roszczenia uznaje się tu wierzytelność
wy-nikającą ze stosunku zobowiązaniowego (z powołaniem się na art. 353 § 1 k.c.)424.
Z kolei inni podnoszą, że: „W powszechnie stosowanej terminologii prawniczej zobowiązanie ze stanowiska wierzyciela nazywamy «wierzytelnością», ze stanowiska dłużnika − «długiem». Wierzytelność i dług są to zatem w tym znaczeniu synonimy po-jęcia zobowiązania, stosownie do tego, z jakiego punktu widzenia chcemy o nim mówić, tj. czy z punktu widzenia praw wierzyciela, czy obowiązków dłużnika. Nie jest jednak wyłączone rozumienie przez «wierzytelność» jedynie uprawnień wynikających ze
sto-sunku zobowiązaniowego, a przez «dług» jedynie obowiązków”425. Wywód ten
uzupeł-nia się jednak spostrzeżeniem, że podejście do stosunku zobowiązaniowego z punktu widzenia wierzyciela umożliwia zakwalifikowanie wierzytelności jako prawa podmio-towego. Podkreśla się przy tym, że na treść zobowiązania składa się jedno lub kilka uprawnień, a każde z nich z reguły sprowadza się do roszczenia, a więc możności żąda-nia od określonej osoby konkretnego zachoważąda-nia się, z którą to możnością sprzężony
jest obowiązek tejże osoby (dłużnika) do takiego zachowania się426. Kiedy indziej znów
podnosi się, że wierzytelność stanowi prawo podmiotowe o charakterze względnym, przysługujące w ramach stosunku zobowiązaniowego wierzycielowi, skierowane wobec konkretnie oznaczonego dłużnika. Stwierdza się przy tym, że: „Jeżeli podmiot zobowią-zany został już w momencie powstania zobowiązania zindywidualizowany, a należne świadczenie jest już od samego początku dostatecznie ściśle oznaczone, wówczas wie-rzytelność przyjmuje od razu postać roszczenia (uprawnienia podmiotowo i przedmioto-wo skonkretyzowanego. (…) Może być jednak i tak, że owa indywidualizacja podmio-towa lub przedmiopodmio-towa aktualizuje się dopiero później, w czasie trwania stosunku
422 Podobny problem wynikający z niekonsekwencji w posługiwaniu się przez ustawodawcę stosowaną
przez niego w kontekście przedmiotu przedawnienia terminologią pojawia się zresztą i na tle innych