na tle art. 117 § 1 Kodeksu cywilnego. Przedawnienie
cywilno-prawnych roszczeń majątkowych jako reguła
Określenie przedmiotu przedawnienia, a więc ujmując rzecz bardziej obrazowo – wskazanie tego, co ulega przedawnieniu, należy niewątpliwie do kompetencji ustawo-dawcy. W aktualnie obowiązującym stanie prawnym czyni on to w art. 117 § 1 k.c. Prze-pis ten stanowi, że, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu.
Teoretycznie przytoczony przepis daje różne możliwości interpretacyjne odno-śnie do określenia przedmiotu przedawnienia. Z uwagi bowiem na to, że unormowanie to nie stanowi o tym, iż „tylko”, „jedynie” czy „wyłącznie” roszczenia majątkowe ule-gają przedawnieniu, można by mniemać, że dopuszczalne jest też przedawnienie doty-czące czego innego niż roszczenia majątkowego. W takim przypadku odpadałyby pod-noszone niekiedy w literaturze przedmiotu zarzuty, w myśl których np. ustawodawca w sposób błędny i mylący sformułował art. 220 k.c., stanowiąc, że roszczenie o zniesie-nie współwłasności zniesie-nie ulega przedawzniesie-nieniu, bowiem w istocie przepis ten zniesie-nie był po-trzebny, gdyż wyłączenie przedawnienia wynika z tego, iż nie jest to w istocie roszcze-nie, lecz uprawnienie prawnokształtujące, czy wiązka pewnych uprawnień, w ramach
której to jedno dominuje372. Mógłby bowiem wchodzić w grę inny niż roszczenie
przed-miot przedawnienia, zwłaszcza jeśliby przyjąć, że przedawnienie jest regułą, która może zostać wyłączona jedynie przez ustawodawcę.
Pomimo powyżej wskazanego braku jednoznacznego przesądzenia w treści art. 117 § 1 k.c. o tym, że tylko i wyłącznie roszczenia majątkowe ulegają przedawnie-niu, w doktrynie polskiego prawa cywilnego panuje jednomyślna zgoda co do tego, że przedmiotem przedawnienia są w ramach tego prawa jedynie cywilnoprawne roszczenia
majątkowe373 (co szeroko zostanie jeszcze omówione poniżej) i tak też interpretowany
372 Jak pisze T. Pałdyna, Przedawnienie w polskim prawie…, s. 217.
373 Zob. np. S. Grzybowski, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1978, s. 265; J.
jest powołany przepis, pomimo braku takiego jego kategorycznego sformułowania w tym aspekcie. Dla przykładu można wskazać choćby na takie stwierdzenia z literatury przedmiotu, jak to, że: „Zniknęły wszelkie relikty odmiennego ujmowania zakresu in-stytucji przedawnienia, która w kodeksie ograniczona została wyłącznie do roszczeń
majątkowych”374 czy że „(…) przedawnienie obejmuje w myśl art. 117 § 1 k.c.
docho-dzenie tylko jednej kategorii praw podmiotowych, tj. roszczeń, a więc praw polegają-cych na tym, że uprawniony może żądać od zobowiązanego określonego świadczenia.
Inaczej mówiąc, przedmiotem przedawnienia są tylko roszczenia”375. Swoisty argument
wspierający takie stanowisko, odwołujący się do sposobu zredagowania aktu prawnego, podaje J. Gwiazdomorski, wskazując, że za tym, iż w obecnie obowiązującym kodeksie
cywilnym przedawnieniu ulegają tylko roszczenia376 przemawia już samo nazwanie
przez ustawodawcę tytułu VI księgi pierwszej kodeksu cywilnego jako „Przedawnienie roszczeń”, podczas gdy na gruncie przepisów ogólnych prawa cywilnego nagłówek
re-gulującego wówczas tę problematykę tytułu V brzmiał jedynie: „Przedawnienie”377.
W większości opracowań to, że przedawnieniem z kodeksu cywilnego objęte są tylko roszczenia majątkowe, traktowane jest jako oczywistość i nie jest
problematyzo-wane378. Wobec tak rzadko spotykanej zgodności poglądów należy przyjąć taką
interpre-tację, by nie wprowadzać zbędnych komplikacji (a jakie one mogą być pokazuje dobit-nie przykład terminów zawitych), choć mając na uwadze, że czyni się to w imię wypracowanego konsensusu, pomimo iż, jak już wspomniano, przepis art. 117 § 1 k.c. daje teoretycznie podstawy do innej interpretacji, a i niczego nie przesądza sam w sobie
zmianie kodeksu cywilnego ustawą z 28 lipca 1990 r., PS 1991, nr 1-2, s. 37; P. Machnikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2014, s. 275. Tak też A. Wolter, który
podkreśla, że „(…) instytucja przedawnienia dotyczy tylko roszczeń” (A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys
części ogólnej, Warszawa 1972, s. 116). W związku z tym wskazuje się, że na podstawie przepisów kodeksu
cywilnego nie ulegają przedawnieniu roszczenia typu publicznoprawnego, np. dotyczące opłat egzekucyj-nych ustaloegzekucyj-nych w postanowieniu komornika sądowego (tak w wyroku SN z 3 lutego 2011 r., I CNP 36/10, Lex nr 1324351).
374 A. Wolter, Z. Policzkiewicz-Zawadzka, Przedawnienie roszczeń według kodeksu cywilnego, PiP
1965, z. 3, s. 374.
375 J. Ignatowicz [w:] System Prawa Cywilnego, t. I, Część ogólna, red. S. Grzybowski,
Wrocław-War-szawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 300.
376 Dla ścisłości należy zastrzec, że Autor wyraził ten pogląd w publikacji z 1955 r., a więc jeszcze
długo przed wejściem w życie (które nastąpiło 1 stycznia 1965 r.) aktualnie obowiązującego kodeksu cywil-nego, i w związku z tym odnosił go do opracowywanego naówczas projektu tego kodeksu. Niemniej jednak z uwagi na to, że wspomniana nazwa tytułu VI księgi pierwszej została w tym kodeksie przyjęta bez zmian, uznać należy, iż pogląd ten zachował swą aktualność w odniesieniu do obecnie obowiązującej regulacji.
377 J. Gwiazdomorski, Podstawowe problemy…, s. 9, przypis nr 9.
378 Zob. np. P. Sobolewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. I. Przepisy wprowadzające. Część
ogól-na. Własność i inne prawa rzeczowe, red. K. Osajda, Warszawa 2013, s. 880; A. Brzozowski [w:] Kodeks cywilny, t. I. Komentarz do artykułów 1-44911, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2008, s. 524; P. Machni-kowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2006, s. 263-264; A. Wolter, J. Igna-towicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001, s. 350-351.
nagłówek tytułu VI księgi pierwszej kodeksu cywilnego, w którym jest mowa o przedaw-nieniu roszczeń, bo przecież nie wyłącza to samo przez się możliwości uregulowania przez ustawodawcę w innych przepisach (nawet tego samego kodeksu) przedawniania się czegoś innego (odmiennego przedmiotu przedawnienia).
Takie postępowanie wydaje się tym bardziej uzasadnione, że nawet projektodaw-cy potencjalnych przyszłych rozwiązań legislaprojektodaw-cyjnych w tym obszarze traktują przedaw-nienie wyłącznie roszczeń jako stan zastany, pisząc, iż: „Przedmiotem przedawnienia pozostają w dalszym ciągu wyłącznie roszczenia. Przedawnienie nie wpływa na istnie-nie uprawistnie-nień kształtujących i praw podmiotowych”, a proponowane rozwiązaistnie-nie wpro-wadzające przedawnienie także roszczeń niemajątkowych uznają za innowację w
sto-sunku do dotychczasowej reguły przedawniania się jedynie roszczeń majątkowych379.
Skoro wskazane zostało, że przedmiotem przedawnienia są de lege lata w
pol-skim kodeksie cywilnym jedynie cywilnoprawne roszczenia majątkowe380, dla
sprecyzo-wania prowadzonych rozważań niezbędne staje się ustalenie znaczenia elementów skła-dowych tego określenia.
Należy jednak zauważyć, że w literaturze przedmiotu podniesiono, iż ogranicze-nie przedawogranicze-nienia do roszczeń majątkowych, z wyłączeogranicze-niem roszczeń ogranicze-niemajątkowych, nie jest zasadne, zwłaszcza wobec tego, że nie jest to rozwiązanie powszechne. W in-nych porządkach prawin-nych (tu często jako koronny przykład podaje się prawo niemiec-kie), działaniem instytucji przedawnienia objęte są wszystkie roszczenia, a więc także te
379 J. Gołaczyński, B. Kordasiewicz, J. Zrałek [w:] Księga pierwsza kodeksu cywilnego. Projekt z
uza-sadnieniem, Warszawa 2009, s. 175-176.
380 Przedmiot przedawnienia będzie odmienny na gruncie innych gałęzi prawa, np. w prawie
podatko-wym będzie wchodzić w grę m.in. przedawnienie zobowiązania podatkowego oraz – przedawnienie regulo-wane w art. 68-69 o.p., a określane mianem przedawnienia prawa do wydania decyzji ustalającej wysokość zobowiązania podatkowego, przedawnieniem obowiązku podatkowego, czy też przedawnieniem prawa do wymiaru podatkowego (zob. przegląd terminologii dokonany przez W. Morawskiego, Przedawnienie
obo-wiązku podatkowego (1)…, s. 28). Z kolei na gruncie prawa karnego z reguły wskazuje się na dwa rodzaje
przedmiotów przedawnienia, to jest przedawnienie karalności i przedawnienie wykonania kary, choć bywa-ją dokonywane i inne wyróżnienia (K. Banasik, Przedawnienie w prawie karnym…, s. 73), np. niektórzy autorzy wyodrębniają przedawnienie ścigania, przedawnienie wyrokowania i przedawnienie wykonania kary (T. Bojarski [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. T. Bojarski, Warszawa 2011, s. 198). Natomiast w ob-szarze prawa pracy mamy do czynienia z przedawnieniem roszczeń majątkowych i niemajątkowych wyni-kających ze stosunku pracy (tak m.in. K. Jaśkowski [w:] K. Jaśkowski, E. Maniewska, Kodeks pracy, t. I,
Komentarz, Warszawa 2014, s. 881; T. Zieliński [w:] Kodeks pracy. Komentarz, red. L. Florek, Warszawa
2005, s. 1390; M. Gersdorf [w:] M. Gersdorf, K. Rączka, M. Raczkowski, Kodeks pracy. Komentarz…, s. 1110-1111; W. Patulski, A. Kamińska-Pietnoczko [w:] Kodeks pracy. Komentarz…, s. 846; B. Wagner,
Konsekwencje upływu czasu…, s. 6. Nieco odmiennie A. M. Świątkowski, który prócz majątkowych i
nie-majątkowych wyróżnia jeszcze roszczenia mieszane, także zresztą objęte przedawnieniem (idem,
Komen-tarz do kodeksu pracy, Kraków 2002, s. 529). Szerzej na temat przedmiotu przedawnienia w innych
gałę-ziach prawa jest mowa w podrozdziale 2.4 „Uzasadnienie instytucji przedawnienia w prawie cywilnym a motywy powoływane na jej rzecz na gruncie innych wybranych gałęzi prawa”.
niemajątkowe381. Wobec tego zgłoszono postulat zmiany w polskim prawie cywilnym poprzez objęcie działaniem mechanizmu przedawnienia także roszczeń
niemajątko-wych382. Warto zauważyć, że projektowane brzmienie przepisów określających
przed-miot przedawnienia w nowym kodeksie cywilnym uwzględnia ten postulat (co nie po-winno zresztą dziwić, gdyż w gronie opracowujących tę regulację był autor tegoż
postulatu – J. Zrałek383). Trzeba jednak zwrócić uwagę na to, że objęcie przedawnieniem
roszczeń niemajątkowych według projektu nie byłoby pełne; art. 181 § 2 projektu stano-wi bostano-wiem, że „Roszczenia niemajątkowe ulegają przedawnieniu, jeżeli przepis szcze-gólny tak stanowi”. To, zwłaszcza zestawione z projektowanym art. 181 § 1, w myśl którego „Roszczenie majątkowe ulega przedawnieniu, chyba że przepis szczególny
sta-nowi inaczej”384, prowadzi do wniosku, że przedawnienie roszczeń majątkowych nadal
traktowane byłoby jako zasada (wyjątek musiałby wynikać z przepisu szczególnego), ale już przedawnienie roszczeń niemajątkowych nie byłoby zasadą, lecz rozwiązaniem wyjątkowym, wchodzącym w grę tylko wtedy, gdy tak stanowić będzie przepis szcze-gólny. Milczenie ustawodawcy w kwestii przedawnienia danego roszczenia niemajątko-wego będzie więc musiało implikować wniosek, że nie ulega ono przedawnieniu. W uza-sadnieniu projektu nie sposób doszukać się motywów, którymi kierowali się jego autorzy,
dokonując takiej dyferencjacji385. Z tego też względu niektórzy autorzy zgłosili w
sto-sunku do takiego ograniczenia zakresu przedawnienia roszczeń niemajątkowych za-strzeżenia, podnosząc, że nie jest ono uzasadnione żadnymi przekonującymi względami, a co za tym idzie, także przedawnienie roszczeń niemajątkowych powinno zostać usta-nowione jako zasada, od której co najwyżej przepisy szczególne mogłyby wprowadzać
wyjątki (a więc tak samo, jak w przypadku przedawnienia roszczeń majątkowych)386.
Z drugiej strony trzeba zauważyć, że reprezentowane jest też stanowisko w ogóle
prze-ciwne wprowadzaniu przedawnienia roszczeń niemajątkowych387.
381 J. Zrałek, Przedawnienie roszczeń w polskim prawie cywilnym – szkic prawnoporównawczy
[w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red. L. Ogiegło, W. Po-piołek, M. Szpunar, Kraków 2005, s. 1567. Zob. też: P. Zakrzewski, Przedawnienie w znowelizowanym
niemieckim kodeksie cywilnym (z nawiązaniem do zasad Europejskiego Prawa Umów), Prz. Leg. 2005,
nr 5-6, s. 71.
382 J. Zrałek, Przedawnienie roszczeń w polskim prawie cywilnym…, s. 1567. Odmiennie: S. Wójcik,
Przyszły kształt przedawnienia i terminów zawitych w polskim prawie cywilnym [w:] II Kongres Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej. Referaty i opracowania, Poznań 1999, s. 404.
383 J. Gołaczyński, B. Kordasiewicz, J. Zrałek [w:] Księga pierwsza kodeksu cywilnego. Projekt z
uza-sadnieniem, Warszawa 2009, s. 7 i s. 172-183.
384 J. Gołaczyński, B. Kordasiewicz, J. Zrałek [w:] Księga pierwsza…, s. 172.
385 Zob.: ibidem…, s. 176.
386 Tak R. Strugała, Przedawnienie według projektu księgi pierwszej kodeksu cywilnego, Rejent 2014,
nr 5, s. 83- 86.
387 R. Stefanicki, Przedawnienie w projekcie kodeksu cywilnego, AUWr No 3304, PPiA, t. LXXXIV,