4. Aktywność turystyczna osób niesłyszących – czynniki wspierające
4.2. Turystyka osób niesłyszących jako przedmiot badań
4.2.2. Przegląd problematyki badań w ośrodkach krajowych
295–296, 2011). Za jej prekursora uznaje się Franciszka Ksawerego Preka (1801–1863), który dzięki staraniom matki był kształcony w trybie indywidual-nym. Przez blisko 40 lat prowadził diariusz, w którym szczegółowo opisywał co-dzienne wydarzenia, w tym liczne podróże. W diariuszu tym znalazły się obok opi-su podróży szkice i ryopi-sunki, szczegółowe dane na temat miejscowości i okolic. Jego działalność stawia go w rzędzie prekursorów turystyki i krajoznawstwa w Polsce w ogóle, a wśród niesłyszących w szczególności.
Wyniki badań przeprowadzonych wśród osób niesłyszących w Polsce, przedsta-wione przez J. Hendzla (2000) i T. Skalską (2004), sugerują, że w przypadku osób z uszkodzonym słuchem „ściśle turystyczne wyjazdy należą do rzadkości, nie można więc mówić o masowości turystyki w tym środowisku” (Hendzel, 2000: 200), po-mimo że wada słuchu nie stanowi ograniczenia w uprawianiu różnorodnych form turystyki, w tym turystyki kwalifikowanej. Z danych zgromadzonych przez T. Skalską (2004, tab. 4.2) wynika, że osoby niesłyszące podróżują w celach tury-stycznych rzadziej niż niepełnosprawne ruchowo czy z dysfunkcją narządu wzroku. J. Hendzel (2000) przybliżył główne przyczyny ograniczające udział w turystyce osób niesłyszących w oparciu o rezultaty badań ankietowych przeprowadzonych przez Instytut Turystyki w Warszawie przy pomocy Polskiego Związku Głuchych w 1986 r. Grupa losowo dobranych respondentów objęła 881 osób. Wśród głównych czynników wyróżniono takie, jak: trudności finansowe, brak czasu i brak zaintere-sowania. Wśród dalszych przyczyn braku zainteresowania turystyką przez osoby z uszkodzonym słuchem, jak podaje J. Hendzel (2000), znalazły się kolejno: kłopoty rodzinne, brak możliwości zorganizowania wyjazdu, trudności z uzyskaniem skie-rowania na wczasy, brak odpowiedniej odzieży oraz trudności komunikacyjne. Znaczna część respondentów (26%) nie chciała podróżować, wolała wypoczywać w swoim środowisku (z rodziną, znajomymi). Część ankietowanych (12%) podała, Tabela 4.2. Uczestnictwo niepełnosprawnych mieszkańców Polski w turystyce w 1999 r.
(wg rodzaju schorzenia w %)
Rodzaj schorzenia Osoby, które w ogólenie wyjeżdżały na terenie krajuWyjeżdżający Wyjeżdżającyza granicę
Ogółem 78,7 20,3 1,0 Narząd ruchu 79,2 20,0 0,9 Narząd wzroku 78,4 21,0 0,6 Narząd słuchu 81,3 17,8 0,9 Układ krążenia 78,4 20,7 0,9 Schorzenia psychiczne 83,5 15,9 0,6 Choroby umysłowe 84,7 15,3 0,0 Schorzenia neurologiczne 78,1 20,5 1,4
Uwaga: Uwzględniono wszystkie wyjazdy z co najmniej jednym noclegiem, suma wartości procentowych nie zawsze wnosi 100, ponieważ osoba wyjeżdżająca w kraju mogła też wyjeżdżać za granicę.
że preferuje turystykę w gronie osób o podobnych problemach ze słuchem. Jednak dwukrotnie więcej respondentów chętnie uczestniczyłoby w wyjazdach integracyj-nych z ludźmi słyszącymi.
Trudności finansowe rzutujące na możliwości wyjazdów turystycznych są kon-sekwencją niskiego poziomu wykształcenia omawianego środowiska. Badania przeprowadzone przez Instytut Turystyki w Warszawie (Hendzel, 2000) wykazały, „że 56% respondentów posiadało wykształcenie nie wyższe niż podstawowe, 20% nie posiadało żadnego wykształcenia, 11% wykształcenie średnie i zaledwie 1% wyższe”. Z badań tych ponadto wynika, że średnie wynagrodzenie w zawodach pozarolniczych było niższe o 33% od średnich zarobków krajowych, a zarobki rol-ników z uszkodzonym słuchem były o połowę niższe od zarobków inwalidów słuchu pracujących poza rolnictwem. Co dwudziesty piąty badany korzystał ze świadczeń opieki społecznej lub pomocy rodziny (Hendzel, 2000).
Ponadto autor ten, jako osoba ściśle związana ze środowiskiem osób niesły-szących, wieloletni tłumacz programów telewizyjnych na język migowy, stwierdza, że podczas wyjazdów turystycznych osoby z uszkodzonym słuchem liczą na pomoc ludzi pełnosprawnych i oczekują partnerskiego traktowania. Niespełnienie tego warunku prowadzi do izolacji, organizowania odrębnych imprez. Ankietowani „za-mykanie” się we własnym kręgu argumentowali: brakiem możliwości kontaktu z ludźmi słyszącymi, złym traktowaniem przez osoby słyszące oraz odczuwaną od-miennością i skrępowaniem. Przykre doświadczenia wynikające z próby integracji ze światem ludzi słyszących są jedną z głównych przyczyn zamykania się we własnym środowisku „świata ciszy”. Stanowią „blokadę” psychiczną, rzutującą na postawy ludzi z uszkodzonym słuchem, w tym na ich aktywność turystyczną.
B. Szczepankowski (1999), ściśle związany ze środowiskiem osób niesłyszących, wyróżnia szereg barier ograniczających dostęp do turystyki członków tego środowi-ska. Zalicza do nich: wadę słuchu i barierę komunikatywności; brak dostępu do szero-ko pojętej informacji, w tym informacji turystycznej; stereotypy myślowe i mity społeczne na temat ludzi niesłyszących, krążące w środowisku osób słyszących (por. Pietrzak 1993); brak akceptacji ze strony osób słyszących, co powoduje brak integracji ze słyszącymi; brak propozycji wyjazdów dla osób z uszkodzonym słuchem; bariery fi-nansowe. Ograniczenia te potwierdziły wyniki badań kwestionariuszowych (Zajadacz, 2005) przeprowadzonych zarówno wśród dorosłych, jak i młodzieży (tab. 4.3).
Aktywność ruchowa w czasie wolnym dzieci i młodzieży z dysfunkcją narządu słuchu, pochodzących z terenów wschodniej Polski, była przedmiotem badań D. Dąbrowskiego i J. Bergiera (2006). W okresie 2005–2006 przebadano 322 osoby przebywające w ośrodkach szkolno-wychowawczych w Lublinie, Przemyślu i Olec-ku. Podstawową metodą gromadzenia danych był sondaż diagnostyczny oraz tech-nika obserwacji (Dąbrowski, Bergier, 2006: 297). Autorzy skupili się zwłaszcza na analizie porównawczej zachowań chłopców i dziewcząt, nie przedstawili jednak charakterystyki respondentów (np. dotyczącej wieku, stopnia niedosłuchu czy głównego sposobu komunikowania się). W oparciu o przeprowadzone badania stwierdzono m.in., że najczęściej deklarowanym sposobem spędzania czasu wol-nego był wypoczynek czynny, przede wszystkim realizowany w towarzystwie, rza-dziej w formie indywidualnej. Do wskazywanych form wypoczynku należały gry
i zabawy ruchowe, w dalszej kolejności gry komputerowe oraz oglądanie filmów w telewizji. Największy wpływ na podejmowanie aktywności ruchowej miało środo-wisko koleżeńskie, mniejszy nauczyciele czy własna motywacja. Natomiast najwię-kszą przeszkodą w uprawianiu aktywności ruchowej, jaką wskazywali respondenci, był brak czasu, następnie brak chęci i problem związany z doborem odpowiedniego towarzystwa. Znaczna część osób potwierdziła chęć uczestnictwa w zajęciach ru-chowych wraz z osobami pełnosprawnymi (Dąbrowski, Bergier, 2006: 304).
Sposoby spędzania czasu wolnego przez dorosłe osoby niesłyszące w cyklu dzień powszedni – weekendy i święta – urlopy/wakacje przestawili A. Zajadacz i K. Piotrowski (2007). Przedmiotem badań były także preferencje turystyczne do-tyczące kulturowych walorów turystycznych (Zajadacz, 2006) oraz percepcja walo-rów turystycznych (przyrodniczych i kulturowych) przez osoby niesłyszące na tle słyszącej części społeczeństwa (Zajadacz, Potocka, 2010). Oddzielne opracowanie poświęcono analizie wybranych cech społeczno-demograficznych i problemom ak-tywności zawodowej osób niesłyszących w Polsce (Zajadacz, Marciniak, 2009). Dane te mają istotne znaczenie w toku badań uwarunkowań, w tym ograniczeń ak-tywności turystycznej tej grupy społecznej. Aktywność ta, w oparciu o wyniki wy-wiadów kwestionariuszowych przeprowadzonych w środowisku osób niesły-szących w skali kraju, była analizowana w kilku pracach: w ujęciu przestrzennym (Zajadacz, 2007b), w kontekście specyfiki oraz uwarunkowań wypoczynku (Zaja-dacz, Śniadek, 2009), w zakresie częstotliwości, zasięgu przestrzennego, miejsc docelowych wyjazdów turystycznych oraz sposobów ich organizacji (Zajadacz, 2008c).
Kolejny cykl prac był ukierunkowany na zastosowania praktyczne i przedsta-wiał propozycje przekazu informacji turystycznych użytkownikom języka migowe-go, m.in. przy zastosowaniu technik multimedialnych (Zajadacz, 2007a, 2008b, Tabela 4.3. Najczęściej wskazywane ograniczenia wyjazdów turystycznych przez osoby
niesłyszące z uwzględnieniem grup wiekowych (dane w %)
Ograniczenia* Grupa wiekowa
15–17 18–26 27–45 46–55 lat trudności finansowe rodziny 93 46 33 22 brak ofert turystycznych ze strony biur podróży
dla osób niesłyszących 36 85 33 –
brak komunikacji z osobami słyszącymi 21 15 33 56
wada słuchu 21 15 33 56
poczucie zagubienia w nowych miejscach, wynikające z trudności w komunikowaniu się, zdobywania informacji na temat odwiedzanych miejsc
21 – 16 –
brak dostępu do informacji o organizowanych
wyjazdach – 38 16 –
poczucie braku akceptacji ze strony osób słyszących – 23 – –
zły stan zdrowia – – – 22
*ograniczenia wskazywane przez więcej niż 10% respondentów w danej grupie wiekowej
2010b; Kołodziejczak, Zajadacz, 2008; Zajadacz i in., 2010; Zajadacz, 2010a). Pro-pozycje programów-przewodników turystycznych zawierających translator języka migowego opracowano dla dwóch tras wiodących po najstarszych częściach Pozna-nia oraz dla dwóch wybranych galerii Muzeum Narodowego w Poznaniu. W posta-ci programów SITex i SITur zostały one wydane na płyposta-cie CD (Zajadacz, 2010c, d).
Próbę syntezy zgromadzonych danych zawarto w monografii Czas wolny,
turysty-ka i rekreacja osób niesłyszących w Polsce. Zarys specyfiki problemu (Zajadacz, 2010a).
Wnioski zawarte w tym opracowaniu potwierdziły hermetyczny charakter społecz-ności osób niesłyszących, które najchętniej czas wolny spędzają we własnym gro-nie (w tym na spotkaniach w PZG), a także z rodziną. Podważyły natomiast funk-cjonujący stereotyp, że wszystkie osoby niesłyszące „są takie same”, mają takie same upodobania i w podobny sposób się zachowują. Wypowiedzi respondentów [n=192] wykazały różnorodność ich upodobań, zainteresowań i podejmowanych form wypoczynku. Do typowych sposobów spędzania czasu wolnego w dniu po-wszednim należały spotkania w PZG, spotkania z rodziną i z niesłyszącymi znajo-mymi, spacery, czytanie gazet, ponadto oglądanie telewizji (z tłumaczem języka migowego). W soboty, niedziele oraz święta najbardziej popularnym sposobem wypoczynku (zarówno w miejscu zamieszkania, jak i poza nim) były spotkania ze znajomymi i spacery. Natomiast charakterystyczne w miejscu zamieszkana jest częste oglądanie telewizji (z językiem migowym i bez niego) oraz czytanie gazet. W czasie weekendowych wyjazdów realizowane są także wycieczki krajoznawcze.
Podczas urlopów i wakacji najbardziej popularne były takie aktywności jak spa-cery (równie często podejmowane w weekendy i święta). W okresie tym zdecydo-wanie wśród zajęć rekreacyjnych dominują formy aktywne i na „świeżym powie-trzu”, takie jak: zwiedzanie, pływanie, opalanie się, obserwacje przyrody, jazda na rowerze czy chodzenie po górach, pomimo że 1/3 ankietowanych wskazała także oglądanie telewizji i czytanie. Analiza wypowiedzi respondentów z uwzględnie-niem ich wybranych cech demograficznych wykazała znamienną tendencję, iż oso-by bardziej zamożne częściej uprawiają turystykę kwalifikowaną (wymagającą też dysponowania odpowiednim sprzętem). Zauważalna była również prawidłowość, że osoby, u których uszkodzenie słuchu nastąpiło w wieku dorosłym (u których wykształciła się mowa), częściej oglądają telewizję bez tłumacza języka migowego, natomiast osoby z głuchotą prelingwalną preferują programy z tłumaczeniem. Wy-powiedzi respondentów wykazały ponadto, że dla osób niesłyszących, zwłaszcza z głębokim, wrodzonym niedosłuchem, język migowy jest głównym, naturalnym sposobem komunikowania się. Stąd do bardzo istotnych zadań, zmierzających do wyrównywania szans tej grupy społecznej, należy popularyzacja języka migowego w społeczeństwie. Nie mniej istotna, z uwagi na fakt, że osoby niesłyszące kulturo-wo stanowią mniejszość społeczną, jest większa dbałość o odpowiedni poziom ich wykształcenia, gwarantujący dobrą znajomość języka polskiego, umożliwiającą swobodną komunikację poprzez tekst (por. Zajadacz, 2010d). Kolejny etap w pro-wadzonym cyklu badań stanowi próba porównania cech turystyki osób niesły-szących z grupą testową słyszącej części społeczeństwa.
Ludzie związani ze środowiskiem osób niesłyszących zwracają uwagę na rolę organizacji zrzeszających osoby niesłyszące w zagospodarowaniu czasu wolnego.
B. Szczepankowski (1999) podaje, że turystyka niezmiennie zajmuje istotne miej-sce w działalności Polskiego Związku Głuchych. Od 1954 r. organizowane są syste-matycznie imprezy turystyczne w postaci rajdów, zlotów, w tym także dla senio-rów, młodzieży, zloty motorowe, kolarskie, spływy kajakowe i inne podobne imprezy o zasięgu lokalnym, krajowym i międzynarodowym. W niektórych impre-zach masowych uczestniczy po kilkaset osób niesłyszących. Udział w takich for-mach spędzania czasu wolnego pozwala nie tylko na poznawanie świata i sprzyja rozwojowi intelektualnemu, ale też pełni istotne funkcje integracyjne. Pomaga kształtować właściwe postawy społeczne zarówno osób niesłyszących, jak i słyszących stykających się z niesłyszącymi podczas turystycznych podróży (por. Szczepankowski, 1999).
Jednak poza instytucjami i organizacjami zrzeszającymi osoby niesłyszące (w tym szczególnie takimi, jak: PZG, koła PTTK, zakłady pracy zrzeszające osoby niesły-szące, parafie, por. Hendzel, 2000: 198–200) potrzeby niesłyszących turystów są, jak wykazują wyniki badań33, w małym stopniu dostrzegane w gospodarce turystycznej. Zagraniczne i krajowe biura turystyczne nie dysponują ofertą zadowalającą tę grupę klientów. Powstałą w ten sposób lukę wypełniają w naszym kraju organizacje i sto-warzyszenia zrzeszające osoby niepełnosprawne (Zdebski, Gordon, 2005; Kaganek, 2007). Zmiana tego faktu, zmierzająca w kierunku zwiększenia aktywności tury-stycznej i rekreacyjnej osób niesłyszących, wymaga działań zarówno w sferze pobu-dzania popytu, jak i podaży turystycznej. W przypadku organizatorów turystyki i wy-poczynku oraz gestorów infrastruktury wykorzystywanej w czasie wolnym bardzo ważna jest świadomość specyfiki tej grupy klientów. Wiedza ta nie powinna ograni-czać się jedynie do rozpoznania utrudnień i ograniczeń, jakie napotykają w swym ży-ciu osoby niesłyszące, ale podobnie jak w przypadku każdego segmentu turystów po-winna opierać się na rzetelnych informacjach odnośnie do struktury zajęć podejmowanych przez przedstawicieli tej grupy w czasie wolnym, a także ich po-trzeb, preferencji turystycznych i rekreacyjnych. Wykorzystanie tego typy informacji umożliwia przygotowanie oferty dla klientów, stanowiących segment do tej pory w zbyt małym stopniu dostrzegany i doceniany. Aktualny stan dostosowania oferty spędzania czasu wolnego w Polsce do potrzeb segmentu klientów, jakimi są osoby niesłyszące, obrazują wybrane wyniki badań m.in. w ramach projektów Gość
niepełno-sprawny w muzeum (Porczyński, 2009) czy Turystyka dla wszystkich (por. Kołodziejczak,
Zajadacz, 2008; Zajadacz 2008d; Zajadacz, 2010a). „Otwieranie” oferty turystycznej i rekreacyjnej na potrzeby osób niesłyszących kulturowo niewątpliwie będzie czynni-kiem zachęcającym je do większej aktywności turystycznej nie tylko w formie wyjaz-dów grupowych, ale także indywidualnych.
33M.in. wyniki badań Gość niepełnosprawny w muzeum (2009) czy projektu Turystyka dla wszystkich (2008) – patrz rozdz. 4.2.