4. Aktywność turystyczna osób niesłyszących – czynniki wspierające
4.1. Turystyka osób niepełnosprawnych
Zdolność do podróżowania w przypadku osób niepełnosprawnych ma symboliczne znaczenie. Jest traktowana jako zadanie albo nawet forma demonstracji, która ma przekonać otoczenie, że akceptują swoją sytuację i zamierzają jak najlepiej zadbać o jakość swojego życia (Kaganek, 2007). Wyjazdy turystyczne mogą przyczynić się do zmniejszenia poczucia zamknięcia w sobie, przezwyciężania osobistych słabo-ści, wzrostu dobrego samopoczucia (Putnam i in., 2003; Pędraszewska, 2007). Do-tychczasowe badania dotyczące turystyki i rekreacji osób niepełnosprawnych obejmowały w głównej mierze rozpoznanie jej uwarunkowań, związanych z po-trzebami i ograniczeniami, oraz dostosowanie oferty turystycznej do tych uwarun-kowań. W opracowaniu Leisure Studies. Themes & Perspectives (Best, 2010) w rozdzia-le poświęconym probrozdzia-lematyce rekreacji i niepełnosprawności przedstawiono zmiany postrzegania społecznego osób niepełnosprawnych oraz mechanizm po-wstawania stereotypów na ich temat.
Jak podaje S. Best (2010), przez większość drugiej połowy XX w. niepełno-sprawność była uważana za istotny przedmiot troski związany ze zdrowiem pu-blicznym. Jednakże w historycznej perspektywie przez długi okres, do końca XIX w. „nienormalności” osób niepełnosprawnych były źródłem rozrywki dla „silnych i zdrowych”. W średniowieczu przedstawiciele elity społecznej chcieli posiadać – jako „dworskich błaznów”, „głupców” lub w roli pupili – osoby z różnymi rodzaja-mi i stopniarodzaja-mi niepełnosprawności, traktując je jako „idiotów” dostarczających rozrywki. Biedni mogli oglądać przedstawienia z udziałem osób niepełnospraw-nych na wiejskich rynkach i jarmarkach. Zakłady dla obłąkaniepełnospraw-nych były otwarte za odpłatnością dla publiczności i umożliwiały oglądanie podczas wizyty ograniczo-nych umysłowo pensjonariuszy. W XIX w. „przedstawienia dziwaków” (freak show) rozwijały się. Jak podaje R. Bogdan (1996: 25), było to formalnie zorganizowane wystawianie na pokaz ludzi z różnymi rodzajami niepełnosprawności fizycznej i psychicznej w cyrkach, na jarmarkach, podczas karnawału lub w innych miejscach rozrywki. W pokazach tych w XIX i na początku XX w. prezentowano różnego ro-dzaju anomalia ku uciesze publiczności: umieszczone w butelkach płody ludzkie z poważnymi wadami, deformacjami, kalekie noworodki, „cuda bez rąk i nóg”, bro-date kobiety, osoby otyłe, albinosów czy bliźnięta syjamskie. Powodowało to, że w społecznym odbiorze niepełnosprawność była postrzegana jako coś odrażającego lub śmiesznego (Best, 2010: 95–96). Tego typu podejście społeczne przyczyniało się też do tworzenia, rozwoju oraz utrwalania stereotypów dotyczących osób
nie-pełnosprawnych (por. rozdz. 3.1.5), powstawania lęku przed innością, który nadal leży u podstaw wykluczenia społecznego „odmiennych” osób.
Współcześnie wiele badań i działań praktycznych jest ukierunkowanych na jak najpełniejsze włączanie osób niepełnosprawnych do życia społecznego, także po-przez aktywność turystyczną i rekreacyjną. Obserwowany jest dynamiczny rozwój badań dotyczących turystyki osób niepełnosprawnych (m.in. Jaranowska, 1990; Newman, 1996; Brown i in., 1999; Łobożewicz, 2000; Burnett, Baker Bender, 2001; Barrierer – Free Tourism for People with Disabilities… 2003; Błądek i in., 2003; Pot-ter, 2003; Ray, Rydberg 2003; Ehrke, 2004; Kwai-sang Yau i in., 2004; Skalska, 2004; Beladi, 2005; Midura, Żbikowski, 2005; Bergier, Kubińska, 2006; Grabowski i in., 2007; Kaganek, 2009), podejmowanych także przez geografów (patrz rozdz. 2.4.2).
Jednak zauważalna jest tendencja do zawężania postrzegania problemu wyjaz-dów turystycznych osób o różnych dysfunkcjach do grupy z uszkodzonym na-rządem ruchu. Problemy osób niesłyszących są rzadko poruszane w opracowaniach zbiorczych z zakresu „turystyki osób niepełnosprawnych”. Powoduje to, że organi-zatorzy turystyki i rekreacji nadal zgłaszają potrzebę wypracowania szczegółowych wytycznych dotyczących zasad obsługi osób o zróżnicowanych potrzebach związa-nych z określonymi dysfunkcjami (McKercher i in., 2003; Daruwalla, Darcy, 2005). Przy czym istotne jest, aby dane odnoszące się zarówno do potrzeb, upodobań tu-rystycznych, utrudnień w wyjazdach, jak i dostępności obiektów i miejsc dla osób niepełnosprawnych były gromadzone w sposób ciągły, gwarantujący ich systema-tyczną aktualizację.
Do często poruszanych problemów należą ograniczenia utrudniające osobom niepełnosprawnym wyjazdy turystyczne (tab. 4.1). W odniesieniu do warunków w Polsce T. Skalska (2004) wśród barier tych na pierwszym miejscu wymieniła ogra-niczenia finansowe. Wielkość dochodu jest w tym przypadku głównym wyznaczni-kiem rozmiaru popytu. Niski poziom zamożności osób niepełnosprawnych, nie-wielkie dochody w relacji do kosztów ponoszonych w związku z wyjazdami turystycznymi (zwłaszcza organizowanymi w komercyjnej, ogólnodostępnej bazie noclegowej) oraz niewielkie wsparcie tego rodzaju wydatków funduszami spożycia zbiorowego powodują, że podstawowym ograniczeniem dla konsumpcji turystycz-nej osób niepełnosprawnych są bariery ekonomiczne, odsuwające na dalszy plan wszystkie inne, nawet te najbardziej oczywiste i widoczne (Skalska, 2004). Także badania przeprowadzone przez J. Burnetta i H. Baker Bender (2001: 4–11) wyka-zały, że tym, co odróżniło niepełnosprawnych niepodróżujących od podróżujących, były głównie ograniczenia finansowe, wiek oraz wykształcenie.
Analizę rynku turystycznego w Europie z punktu widzenia jego dostępności dla osób o różnych rodzajach niepełnosprawności przeprowadzili D. Buhalis i in., (2005). Wyniki badań przedstawiono w raporcie OSSATE (One-Stop-Shop for
Ac-cessible Tourism in Europe)31, który stał się podstawą do opracowania modelu
infor-macji turystycznej odpowiadającej potrzebom osób niepełnosprawnych (Eichhorn i in., 2008) przedstawionego w rozdziale 3.4.
W Polsce w 2008 r. realizowany był projekt „turystyka dla wszystkich”32
koordynowany przez Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajo-znawczego. Prace miały na celu wykazanie dostępności atrakcji turystycznych i za-gospodarowania turystycznego dla osób o różnych rodzajach niepełnosprawności. Wyniki inwentaryzacji przedstawiono na stronie www.turystykadlawszystkich. Jest to pierwszy w Polsce portal internetowy zawierający sprawdzone przez wolon-tariuszy dane pomocne w organizacji wyjazdów dla turystów o specjalnych potrze-bach. Na terenie Wielkopolski dzięki zaangażowaniu wielu wolontariuszy, instytu-cji oraz samych gestorów obiektów turystycznych, w oparciu o standardowy formularz, przeprowadzono inwentaryzację 370 obiektów oraz 15 szlaków tury-Tabela 4.1. Czynniki ograniczające aktywność turystyczną i rekreacyjną osób
niepełno-sprawnych
Autor Typ ograniczeń Charakterystyka
R.W. Smith (1987) rzeczywiste wynikają bezpośrednio z rodzaju niepełnosprawności lub pośrednio są z nią związane (np. nadopiekuńczość rodziców, opiekunów, nieadekwatna edukacja), mają charakter pierwotny i wewnętrzny; należą do nich: brak wiedzy, problemy związane ze zdrowiem, nieudolność społeczna, zależność fizyczna i psychiczna
środowiskowe nastawienie społeczne (negatywne relacje społeczne), architektura, przyroda (np. warunki pogodowe, spadki terenu, rodzaj nawierzchni, transport, prawa i regulacje) interaktywne niedostosowanie zdolności do wyzwania i bariery
w komunikowaniu się (wynikające z upośledzenia w obrębie ośrodka mowy lub słuchu)
M. Daniels, E.B. Drogin Rodgers i B.P. Wiggins (2005)
wewnątrzosobowe bariery fizyczne, dotyczące zmysłów; emocjonalne; związane z wiedzą
międzyosobowe bariery związane z towarzyszem podróży; dostawcami usług; obcymi ludźmi
strukturalne bariery związane z transportem; udogodnieniami; środowiskiem naturalnym oraz finansowe N.J. Gladwell, N.A.
Bedini (2004) fizyczne brak udogodnień i nieumiejętna obsługa,niedostosowanie programów imprez do specyficznych potrzeb i możliwości określonej grupy osób
z niepełnosprawnością
socjalne przede wszystkim ograniczenia finansowe
emocjonalne związane ze strukturą osobowości i indywidualnymi doświadczeniami
T. Skalska (2004) bariery ekonomiczne
obiektywne ograniczenia wynikające ze stanu zdrowia ograniczenia wynikające z relacji pomiędzy środowiskiem osób niepełnosprawnych a pozostałą częścią społeczeństwa bariery fizyczne
Źródło: T. Skalska (2004); K. Kaganek (2009).
stycznych. Dane zgromadzone w ramach tych prac w Wielkopolsce wykazały bar-dzo mały stopień przystosowania obiektów do potrzeb osób niesłyszących. Na py-tanie, czy istnieje możliwość komunikowania się w języku migowym, twierdząco odpowiedziano w 8 obiektach (Kołodziejczak, Zajadacz, 2008).