Przesłanka podmiotowa w prawie polskim

W prawie polskim testamenty wojskowe doczekały się, jak wiemy, trzech kolejnych uregulowań. W każdym od-miennie sformułowano podmiotowe przesłanki ich sporzą-dzania. Ponadto w dekrecie z 1946 r. oraz w rozporządze-niu z 1965 r. pojawiły się rozwiązania, zgodnie z którymi w sytuacji wystąpienia pewnych przesłanek przedmioto-wych testament w jednej z form wojskoprzedmioto-wych może sporzą-dzić każdy.

Ustawa z 17 marca 1933 r. o rozporządzeniach ostat-niej woli osób wojskowych¹⁶³ w art. 1 ust. 1 nadawała prawo testowania w jednej z przewidzianych w niej form:

1) żołnierzom w służbie czynnej;

2) osobom pełniącym:

163 Dz.U. z 1933 r. Nr 31, poz. 262.

a) służbę pomocniczą,

b) wojskową służbę kolejową,

c) wojskową służbę w pocztach, radiotelegrafach i tele-grafach wojskowych,

d) wojskową służbę drogową,

e) wojskową służbę Żeglugi Śródlądowej;

3) osobom powołanym do osobistych świadczeń wo-jennych;

4) osobom, które przebywają przy jednostce wojskowej na mocy jakiegokolwiek stosunku służbowego lub umow-nego albo w ogóle jednostce takiej towarzyszą;

5) osobom wchodzącym w skład załogi lub wziętym w charakterze służbowym na pokład:

a) okrętu należącego do marynarki wojennej,

b) statku wcielonego czasowo do marynarki wojennej, c) statku powietrznego wchodzącego w skład siły zbroj-nej.

Katalog ten został następnie rozszerzony na mocy de-kretu Prezydenta Rzeczypospolitej z 2 września 1943 r.

o zmianie ustawy z 17 marca 1933 r. o rozporządzeniach ostatniej woli osób wojskowych¹⁶⁴ poprzez dopisanie do niego osób wchodzących w skład załogi lub wziętych na pokład statku handlowego morskiego w charakterze służ-bowym. Nowelizatorzy z pewnością kierowali się potrze-bą wojenną – w działaniach zbrojnych brały udział liczne jednostki polskiej floty handlowej, a jej marynarze byli tak samo narażeni na niebezpieczeństwa, które niosła ze sobą wojna na morzu, co marynarze floty wojennej. Katalog podmiotów uprawnionych do sporządzania testamentów wojskowych był więc dosyć szeroki i obejmował przede wszystkim członków wszelkich formacji zbrojnych i

pomoc-164 Dz.U. z 1943 r. Nr 9, poz. 22.

niczych, a poza nimi pewne kategorie cywilów. Niejasności budzić może kategoria osób „powołanych do osobistych świadczeń wojennych”.

W celu wyjaśnienia tego pojęcia należy odwołać się do przepisów rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 października 1934 r. o osobistych świadczeniach wo-jennych¹⁶⁵. W art. 1 stanowiło ono, że „z chwilą wybuchu wojny lub zarządzenia mobilizacji powstaje z mocy same-go prawa na obszarze całesame-go Państwa obowiązek ludności wykonywania na rzecz Państwa za wynagrodzeniem robót i usług, bezpośrednio lub pośrednio potrzebnych do obro-ny Państwa (świadczenia osobiste)”. Świadczenia osobi-ste miały być wykonywane na podstawie powołania, które przeprowadzały powiatowe władze administracji ogólnej.

Zapotrzebowanie na wykonanie świadczeń miały zgłaszać władze wojskowe lub inne wymienione w rozporządzeniu władze państwowe. Na powołanym ciążył obowiązek sta-wienia się w wyznaczonym miejscu wraz z własnymi narzę-dziami pracy i wykonywania poleceń czynników wojsko-wych. Udzielenie takim osobom prawa do sporządzania testamentów wojskowych było więc prostą konsekwencją uznania, że podczas wojny ich praca może być dla wojska niezbędna, a ponadto że mogą być one narażone na nie-bezpieczeństwa wojenne na równi z żołnierzami.

Dekret z 8 października 1946 r. – Prawo spadkowe¹⁶⁶ określał podmioty uprawnione do sporządzania testamen-tów wojskowych w sposób dalece mniej precyzyjny niż usta-wa z 1933 r. W art. 84 ust. 1 była mousta-wa o osobie wojskowej, osobie powołanej do osobistych świadczeń wojennych,

oso-165 Dz.U. z 1934 r. Nr 95, poz. 858. Tytuł rozporządzenia został zmieniony przez dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z 25 maja 1939 r. (Dz.U. z 1939 r. Nr 48, poz. 308) na

„o świadczeniach osobistych”.

166 Dz.U. z 1946 r. Nr 60, poz. 328.

bie przebywającej przy jednostce wojskowej na mocy sto-sunku służbowego lub umownego oraz osobie znajdującej się na statku, wchodzącym w skład siły zbrojnej. Niejedno-znacznie brzmi zwłaszcza termin „osoba wojskowa”, jakże różny od szczegółowych, ale precyzyjnych wyliczeń z ustawy z 1933 r. Z punktu widzenia charakteru przesłanki podmio-towej najciekawiej prezentuje się jednak ostatnia z wymie-nionych osób, czyli „znajdująca się na statku, wchodzącym w skład siły zbrojnej”. Tak sformułowana przesłanka nie ma charakteru podmiotowego, lecz przedmiotowy, nie do-tyczy bowiem żadnych cech podmiotu, a jedynie sytuacji, w jakiej się znalazł. Każda osoba przebywająca na statku wchodzącym w skład siły zbrojnej mogła sporządzić testa-ment wojskowy niezależnie od tego, czy sama byłaby mary-narzem, czy też nie. W tym miejscu w prawie polskim poja-wia się pewne istotne novum, a mianowicie taka przesłanka przedmiotowa, która w swoim zakresie de facto pozbawia testamentów wojskowych resztek cech przywileju testamen-towego. Przesłanka ta została znacznie rozszerzona w obec-nie obowiązującym rozporządzeniu z 1965 r.

Katalog osób uprawnionych do sporządzania testa-mentów wojskowych w rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej z 30 stycznia 1965 r. w sprawie testamentów wojskowych różni się od poprzednio obowiązujących.

W myśl § 2 ust. 1 rozporządzenia testamenty wojskowe mogą sporządzać:

1) żołnierze Sił Zbrojnych pełniący czynną służbę woj-skową,

2) pracownicy cywilni zatrudnieni w Siłach Zbrojnych, 3) osoby cywilne towarzyszące Siłom Zbrojnym, a mia-nowicie:

a) członkowie personelu stowarzyszenia „Polski Czer-wony Krzyż” i innych stowarzyszeń udzielających pomocy wojskowej służbie zdrowia,

b) osoby wykonujące czynności duszpasterskie w Si-łach Zbrojnych,

c) członkowie służb pomocniczych i inne osoby wyko-nujące świadczenia osobiste na rzecz Sił Zbrojnych.

Występujące w Prawie spadkowym mało fortunne sformułowanie „osoba wojskowa” zostało zastąpione jed-noznacznym pkt. 1 . Pojęcie „żołnierzy w czynnej służbie wojskowej” definiuje przez wyliczenie art. 59 ustawy z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rze-czypospolitej Polskiej¹⁶⁷. Do ich grona każe zaliczyć osoby, które odbywają lub pełnią następujące rodzaje służby:

1) zasadniczą służbę wojskową;

2) przeszkolenie wojskowe;

3) ćwiczenia wojskowe;

4) służbę przygotowawczą;

5) okresową służbę wojskową;

6) służbę wojskową w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny.

Wszystkie pojęcia użyte w tym wyliczeniu podlegają dalszej konkretyzacji w przepisach tejże ustawy. Nowo-ścią w zakresie regulacji przesłanki podmiotowej jest wy-liczenie kategorii osób cywilnych towarzyszących siłom zbrojnym. Ponadto rozporządzenie utrzymało tradycyjne uprawnienie do sporządzania testamentów wojskowych przez osoby wykonujące świadczenia osobiste na rzecz woj-ska. Współcześnie instytucję świadczeń osobistych regu-lują Dział VII ustawy o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, wydane na podstawie delegacji z art. 219 ust. 8 tejże ustawy rozporządzenie Rady Mini-strów z 11 sierpnia 2004 r. w sprawie świadczeń osobistych i rzeczowych na rzecz obrony w razie ogłoszenia

mobiliza-167 Dz.U. z 2015 r., poz. 144 ze zm.

cji i w czasie wojny¹⁶⁸ oraz wydane na podstawie delegacji z art. 207 rozporządzenie Rady Ministrów z 5 październi-ka 2004 r. w sprawie świadczeń osobistych na rzecz obro-ny w czasie pokoju¹⁶⁹. Przepisy te wyróżniają świadczenia osobiste oraz świadczenia rzeczowe, jednakże z rozporzą-dzenia w sprawie testamentów wojskowych jednoznacznie wynika, że możliwość testowania w tej uprzywilejowanej formie mają tylko osoby wykonujące te pierwsze. Katalog podmiotów uprawnionych do sporządzania testamentów wojskowych został jednak otwarty przez wprowadzenie przesłanki szczególnej z § 2 ust. 2 rozporządzenia. Przepis ten stanowi, że testament wojskowy może być sporządzony również przez inne osoby cywilne niż wymienione w ust. 1, jeżeli znajdują się na obszarze będącym pod wyłącznym za-rządem organów wojskowych albo na jednostce pływającej Polskiej Marynarki Wojennej lub na statku powietrznym należącym do sił zbrojnych. Oznacza to, że w tym zakre-sie testamenty wojskowe stają się czystymi formami szcze-gólnymi – tzn. uprawnienie do korzystania z tej instytucji ograniczają wyłącznie przesłanki przedmiotowe. Każdy może sporządzić testament wojskowy, jeśli obok ogólnych przesłanek przedmiotowych z § 1 wystąpi również prze-słanka określona w § 2 ust. 2. Rozwiązanie to stanowi – jak już była mowa powyżej – rozwinięcie unormowania dekre-tu z 1946 r., który pozwalał na testowanie w formie wojsko-wej każdej osobie znajdującej się na statku wchodzącym w skład siły zbrojnej.

168 Dz.U. z 2004 r. Nr 203, poz. 2081 ze zm.

169 Dz.U. z 2004 r. Nr 229, poz. 2307 ze zm.

Począwszy od prawa justyniańskiego, znakomita więk-szość specjalnych testamentów przewidzianych dla żołnie-rzy została obwarowana przesłanką przedmiotową. W toku rozwoju tej instytucji wykształcił się cały szereg przesłanek tego typu. Niekiedy, zwłaszcza w porządkach prawnych przewidujących kilka form testamentów wojskowych, wy-stępowała więcej niż jedna taka przesłanka. Wśród współ-czesnych rozwiązań można zauważyć bardzo znaczący rozdźwięk. Z jednej strony w prawie polskim główna prze-słanka przedmiotowa jest tak sformalizowana, że praktycz-nie całkowicie upraktycz-niemożliwia użycie instytucji testamentów wojskowych w praktyce. Z drugiej strony w prawie angiel-skim orzecznictwo doprowadziło do tak szerokiego rozu-mienia przesłanki podmiotowej, że momentami soldiers’

will niemal zbliża się do testamentu żołnierskiego.

1.

W rozdziale I wskazany został ostatni fragment księgi 29 tytułu 1 Digestów, w którym Ulpian wspomina o – nie-stety bliżej nie określonych – reskryptach cesarskich:

D. 29.1.44

Ulpianus libro 45 ad edictum: Rescripta principum ostendunt omnes omnino, qui eius sunt gradus, ut iure militari testari non possint, si in hostico deprehendantur et illic decedant, quomodo velint et quomodo possint, te-stari, sive praeses sit provinciae sive quis alius, qui iure militari testari non potest.

Drogą tych reskryptów przywilej sporządzania niefor-malnego testamentu miał zostać nadany każdemu – nie tyl-ko żołnierzowi – kto znajdzie się w nieprzyjacielskim kraju.

Można powiedzieć, że tak sformułowana przesłanka przed-miotowa sporządzenia testamentu „według prawa wojsko-wego” konkurowała z przesłanką podmiotową. Żołnierz mógł testować nieformalnie w każdych okolicznościach, jeśli tylko odbywał służbę. Nieżołnierz natomiast mógł skorzystać z tego przywileju tylko w sytuacji określonej we wspomnianych przez Ulpiana reskryptach. Jurysta niestety nie informuje nas, którzy cesarze wprowadzili to rozwią-zanie. Zatem, biorąc pod uwagę okres życia Ulpiana, mo-żemy co najwyżej stwierdzić, że ów pomysł zrodził się naj-później w czasach dynastii Sewerów. Trudno powiedzieć, czy i do jakiego stopnia uregulowanie to wywarło wpływ na przedmiotowe ograniczenie przywileju nieformalnego testowania. Brak innych fragmentów źródłowych odnoszą-cych się do korzystania z niego przez cywilów nie pozwala również stwierdzić, czy możliwość ta cieszyła się większą popularnością w praktyce¹⁷⁰. Jedyną wskazówką jest to, że Ulpian wyraźnie wspomina o reskryptach (w liczbie mno-giej), co oznacza, że przypadki nieformalnego testowania

170 Można również wskazać pewną sprzeczność pomiędzy reskryptami, o których pisze Ulpian, a wskazaną w rozdziale poprzedzającym konstytucją Anastazjusza (C. 6.21.16), która wyłącza z zakresu działania przywileju urzędników towarzyszących armii.

przez nieżołnierza na terytorium wroga, uznanego następ-nie przez cesarza, musiały się zdarzyć co najmnastęp-niej kilka-krotnie. Niezależnie jednak od tego można stwierdzić, że omawiany fragment jest pierwszą pewną wzmianką o spe-cjalnym testamencie przewidzianym na wypadek zaistnie-nia szczególnej sytuacji wojennej. Jak wskazano w rozdzia-le I, brak jest tej pewności w odniesieniu do testamentum in procinctu.

Przyznanie przywileju nieformalnego testowania cy-wilom znajdującym się na terytorium nieprzyjaciela nie mogło oczywiście wpłynąć na zakres przywileju osobiste-go przysługująceosobiste-go samym żołnierzom. Przyjmuje się, że radykalnie ograniczył go dopiero Justynian. Istnieje rów-nież teoria, oparta na tłumaczeniu § 34 Gnomon Idiologa, w myśl której owo ograniczenie pierwotnie pojawiło się w Egipcie, a następnie zostało przyjęte przez Justyniana.

M. Amelotti wskazuje jednak, że taka interpretacja zo-stała skutecznie skrytykowana i odrzucona przez naukę¹⁷¹. Umiejscowienia faktu dodania przesłanki udziału w wy-prawie w konkretnym momencie historycznym nie ułatwia jej obecność w konstytucjach Karakalli (C. 6.21.1: voluntas militis expeditione occupati pro iure servatur) oraz Konstan-tyna Wielkiego (C. 6.21.15: milites in expeditione degentes).

Wiele wskazuje jednak na to, że przywołane wyrażenia zostały interpolowane przez kompilatorów¹⁷². Ze sposobu sformułowania tekstu samej konstytucji Justyniana z 529 r.

wynika, iż to właśnie wtedy cesarz zdecydował się na ogra-niczenie przywileju. W tym miejscu zasadne będzie ponow-ne przytoczenie jej tekstu:

171 Teorię tę sformułował pierwszy tłumacz przytoczonego źródła, W. Schubart, Der Gnomon des Idios Logos, Berlin 1919. Początkowo przyjęta w nauce, została następnie dosyć jednoznacznie odrzucona. Szerzej zob. M. Amelotti, op. cit., s. 84–86.

172 Por. F. Longchamps de Bérier, Law of Succession…, op. cit., przyp. 513.

C. 6.21.17

Imperator Justinianus: Ne quidam putarent in omni tempore licere militibus testamenta quomodo voluerint componere, sancimus his solis, qui in expeditionibus oc-cupati sunt, memoratum indulgeri circa ultimas volunta-tes conficiendas beneficium.

Już na wstępie cesarz zastrzega, że przywilej sporzą-dzania testamentu nieformalnego nie powinien przysługi-wać żołnierzom w każdym czasie, i dodaje, że nie powinno być co do tego wątpliwości. Dlatego też ogranicza przywilej jedynie do żołnierzy, którzy uczestniczą w wyprawach (qui in expeditionibus occupati sunt). Takie rozwiązanie znala-zło również oddźwięk w justyniańskich Instytucjach:

I. 2.11:

[…] Illis autem temporibus, per quae citra expeditio-num necessitatem in aliis locis vel in suis sedibus degunt, minime ad vindicandum tale privilegium adiuvantur: sed testari quidem, et si filii familias sunt, propter militiam conceduntur, iure tamen communi ea observatione et in eorum testamentis adhibenda quam et in testamentis pa-ganorum proxime exposuimus.

Żołnierze, którzy nie biorą udziału w wyprawie i miesz-kają w swoich siedzibach, nie są dopuszczeni do korzysta-nia z przywileju. Z fragmentu wynika ponadto niezwykle ważne unormowanie – to syn pod władzą może testować niezależnie od tego, czy jest na wyprawie czy też nie, choć jedynie na wyprawie może to zrobić nieformalnie. Przyję-cie takiej reguły wydaje się być w pełni logiczne – trudno byłoby bowiem uzasadnić przyznanie synom pod władzą zdolności testowania jedynie na czas przebywania na wy-prawie.

W świetle dostępnych źródeł i raczej jednoznacznych ich interpretacji w nauce należy zatem przyjąć, że zasad-niczego ograniczenia przywileju testamentowego doko-nał dopiero Justynian. Niezależnie jednak od tego warto pochylić się nad wspomnianą powyżej konstytucją Kon-stantyna Wielkiego, a konkretniej nad jej drugą częścią (C. 6.21.15.1). Tekst ów jest dość słynny z uwagi na przy-toczone w nim ciekawe przykłady spisywania testamen-tu własną krwią czy też mieczem w pyle bitewnym, ale w tym zakresie będzie przedmiotem analizy w rozdziale IV. W tym miejscu warto wskazać, że Konstantyn wyraźnie stwierdza, iż testować w ten sposób mogą żołnierze, którzy tracą w bitwie życie (quo in proelio vitae sortem derelinqu-unt). Powstaje pytanie, czy owo zastrzeżenie można trakto-wać jako swego rodzaju przesłankę przedmiotową, upraw-niającą do testowania w tak niekonwencjonalny sposób, czy też może jest ono jedynie elementem opisu wskazanych w konstytucji stanów faktycznych. Z czysto zdroworozsąd-kowego punktu widzenia jest raczej mało prawdopodobne, aby ktokolwiek chciał testować we wskazany w konstytucji sposób, nie będąc ciężko rannym. Przeciw uznaniu wska-zanego zastrzeżenia za przesłankę testowania przemawia również fakt, że cała druga część omawianej konstytucji Konstantyna sprawia wrażenie bardziej tekstu literackie-go niż prawneliterackie-go. Niemniej jednak jej autor bez wątpienia dostrzegł problem testowania w ostatnim momencie życia.

Fakt ten nie jest bez znaczenia dla próby wskazania, jakim celom powinien służyć testament wojskowy oraz poszcze-gólne formy testamentu w ogóle.

Dodatnie przez Justyniana przesłanki przedmioto-wej jest kluczowym momentem w historii testamentów wojskowych. Cesarz jako pierwszy uznał, że sam fakt by-cia żołnierzem nie jest wystarczającym uzasadnieniem dla przyznania tak daleko idącego przywileju. Wymieniając

wśród uprawnionych jedynie żołnierzy „przebywających na wyprawie”, uznawał, że za uzasadnienie przywileju za-częto uważać nie tylko brak znajomości prawa wśród żoł-nierzy, ale – i to w głównej mierze – niemożność dopełnie-nia wszystkich wymogów formalnych, która wynikała ze szczególnej sytuacji wojennej. W momencie zestawienia obu przesłanek – podmiotowej i przedmiotowej – to wła-śnie ta druga uzyskuje niejako przewagę jako ostateczny probierz możliwości sporządzenia testamentu specjalnego.

Począwszy od czasów Justyniana, testament wojskowy sta-je się więc testamentem szczególnym sensu stricto i oprócz pojedynczych wyjątków pozostaje nim do dziś.

2.