Przesłanki przedmiotowe w ustawodawstwie

Jak wzmiankowano w rozdziale I, ustawa notarial-na cesarza Maksymilianotarial-na I z 1512 r. przewidywała dwie przesłanki przedmiotowe. Przesłanka generalna została ukształtowana na wzór justyniańskiej. Rycerz mógł testo-wać przed dwoma świadkami, jeśli był w polu (zu Feld; im Feldzüge). Natomiast podczas walki (im Streit) możliwe było testowanie całkowicie odformalizowane²⁰⁵. Owo stop-niowanie przesłanek i idące za nim stopstop-niowanie zwolnie-nia z wymogów co do formy można uznać za jedną z cech charakterystycznych modelu austriacko-niemieckiego.

W podobny sposób normowały testament wojskowy także ustawodawstwa austriackie i niemieckie podczas obu wo-jen światowych, a także obowiązujące do dziś prawo pol-skie.

Twórcy CMBC nie poszli drogą wyznaczoną przez ustawę z 1512 r. i pozwalali na testowanie w formie woj-skowej jedynie podczas walki (im Streit), rozumieli jednak ten termin bardzo szeroko. Oprócz otwartej bitwy zaliczali w jego zakres niewielkie potyczki, branie udziału w mar-szu, blokadzie, oblężeniu, rekonesansie czy też innych

205 J.H. Burchard, op. cit., s. 36.

tego typu ekspedycjach wojskowych, a także przebywanie w twierdzach lub na kwaterach, które są wystawione na atak nieprzyjaciela²⁰⁶. Bawarskie przepisy wiązały więc jed-noznacznie możliwość sporządzania testamentu wojskowe-go z sytuacją zagrożenia życia podczas działań zbrojnych.

W myśl regulacji austriackiej, obowiązującej przed rokiem 1873, tj. w rozporządzeniu nadzwyczajnym rady wojskowej z dnia 1 czerwca 1831 r., testamenty wojskowe można było sporządzać „w ciągu kampanii”. I. Czeme-ryński wskazuje, że w doktrynie określano tę przesłankę łacińskim mianem in procinctu²⁰⁷, co dowodzi swoistej po-pularności tej archaicznej rzymskiej nazwy, której używano również w tym przypadku dosyć bezkrytycznie, mimo jej ewidentnej nieadekwatności do opisywanych unormowań.

Żołnierz był „w ciągu kampanii”, gdy została mu przyzna-na „gaża wojenprzyzna-na”. Przesłanka ta była więc de facto bardzo formalistyczna – możliwość testowania w formie wojsko-wej zależała od tego, czy odpowiednie władze wojskowe przyznały żołnierzowi na dany czas specjalny żołd. Przywi-lej trwał, dopóki nie powrócono do „gaży pokojowej”.

W regulaminie wojskowym normującym specjalne te-stamenty po 1873 r. sporządzanie takowych nie było co do zasady obwarowane przesłanką podmiotową. Tym samym podstawowe formy testamentu dla żołnierzy przewidziane w ówczesnym prawie austriackim należy uznać za testa-menty żołnierskie. Żołnierze lub weterani mogli testować w specjalnych formach w każdym czasie, niezależnie od tego, czy przebywali na kwaterach, w koszarach czy na wy-prawie. Dodatkowo obowiązywała również forma nadzwy-czajnie złagodzona, z której można było skorzystać

jedy-206 Das Bayerische Landrecht vom Jahre 1756 in seiner heutigen Geltung, München 1894, s. 165.

207 I. Czemeryński, op. cit., s. 417.

nie „podczas wyprawy w pole i na okrętach postawionych w stan służby zarówno w czasie wojny, jak i w czasie poko-ju”²⁰⁸. Jak to doprecyzował E. Till, owe „szczególne uła-twienia […] rozpoczynają się od chwili postawienia armii na stopie wojennej, a ustają z chwilą, gdy armia na stopę pokojową postawioną będzie; jeśli tylko część armii posta-wioną jest na stopie wojennej, odnoszą się tylko do osób wchodzących w skład tejże części”²⁰⁹. Tak sformułowana przesłanka przedmiotowa nawiązywała do obowiązującej uprzednio przesłanki ogólnej. W obu można się zresztą doszukać justyniańskiej inspiracji.

W ustawodawstwie niemieckim przesłanka podmio-towa była dużo bardziej rozbudowana i skomplikowana, co było skądinąd cechą charakterystyczną dla wszystkich niemieckich przepisów dotyczących testamentów wojsko-wych. W myśl Reichsmilitärgesetz z 2 maja 1874 r. osoby uprawnione do sporządzania testamentów wojskowych mogły korzystać z tego przywileju od momentu wysłania na wyznaczone miejsce zakwaterowania. W przypadku gdy takowe nie zostało im wyznaczone, mogły testować w formie wojskowej, jeśli będąc na służbie, opuściły swoje dotychczasowe miejsce zamieszkania lub też wróg napadł albo oblężył owo miejsce²¹⁰. Myśl stojąca za kształtem tych unormowań wskazuje na inspirację francuską, choć nie-trudno stwierdzić, że ów wzorzec wydaje się dużo bardziej jasny i zarazem uniwersalny.

208 S. Wróblewski, op. cit., s. 521.

209 E. Till, op. cit., s. 95.

210 H. Dernburg, A. Engelmann, op. cit., s. 94

Przepisy niemieckie – podobnie zresztą jak kolejne wer-sje przepisów austriackich – były dostosowane do aktualnych stosunków panujących w armii i ściśle skorelowane z pozo-stałymi przepisami wojskowymi. Stąd też czytamy o „gażach wojennych”, „miejscach zakwaterowania” etc. Właśnie tutaj unaocznia się jedna z najważniejszych różnic pomiędzy mo-delem romańskim a austriacko-niemieckim. Umieszczenie przepisów o testamentach wojskowych w kodeksie niejako wymusza bardziej abstrakcyjne ujęcie przesłanek, tak aby ich wystąpienie było możliwe do stwierdzenia zawsze, nie-zależnie od kształtu przepisów prawa wojskowego. Z kolei zawarcie przepisów o testamentach wojskowych w aktach prawa wojskowego pozwala na bardziej precyzyjne związa-nie przesłanek z instytucjami wojskowymi obowiązującymi w konkretnym czasie. Jeśli chodzi o francuskie inspiracje przepisów Rzeszy, to warto podkreślić, że rozwiązania przy-jęte w obu systemach łączy tylko myśl przewodnia – testa-menty wojskowe mają być dostępne dla żołnierza, który przebywa poza swoim stałym („pokojowym”) miejscem po-bytu lub znajduje się w sytuacji oblężenia. Sama realizacja tej myśli jest już inna – konkretny kształt przesłanki zależy w dużej mierze od tego, w jakiego rodzaju akcie prawnym znajduje się interesująca nas regulacja.

Odmiennie niż Reichsmilitärgesetz formułowała prze-słankę przedmiotową Wehrgesetz z 1921 r. W myśl § 38 ust. 1 tej ustawy testamenty wojskowe można było sporzą-dzać tylko w czasie wojny oraz w czasie pokoju i to jedy-nie w takich okręgach, w których podjęto zgodjedy-nie z art. 48 Konstytucji Rzeszy środki nadzwyczajne z udziałem Wehr-machtu. Przesłanka ta miała więc charakter stricte formal-ny – sporządzenie testamentu wojskowego było w pierw-szym rzędzie uzależnione od zaistnienia pewnej sytuacji publicznoprawnej, tj. albo po wypowiedzeniu wojny, albo po zastosowaniu przez Prezydenta Rzeszy nadzwyczajnych

środków w sytuacji wystąpienia stanu wyjątkowego²¹¹. Po-nadto niemiecki ustawodawca zachował znane z poprzed-niej ustawy przesłanki, uzależniające możliwość testowa-nia w specjalnych formach od tego, czy żołnierz przebywa w miejscu zakwaterowania.

Opisana reguła w równym stopniu dotyczy również przepisów WehrmFGG z 1934 r., w myśl której testować w szczególnych formach mógł tylko żołnierz „w stosunku mobilnym” (im mobilen Verhältnis), a poza „stosunkiem mobilnym” także osoba, która należała do załogi okrętu postawionego w stan gotowości lub przebywającego poza niemieckim portem²¹². Ta ustawa – w kształcie nadanym jej przez nowelizację z 6 września 1943 r. – przewidywała jednak dodatkową przesłankę „faktycznego lub przypusz-czalnego zagrożenia życia”. W takiej sytuacji, o ile była spełniona główna przesłanka przedmiotowa, żołnierz mógł testować w sposób całkowicie nieformalny. Rozwiązanie znane prawu III Rzeszy konstrukcyjnie jest więc podobne do tego z prawa austriackiego z 1873 r. oraz z prawa pol-skiego, które również przewiduje najbardziej odformalizo-wany testament żołnierski, obwaroodformalizo-wany dodatkową prze-słanką przedmiotową.

211 Na gruncie art. 48 Konstytucji Rzeszy Carl Schmitt stworzył swoją koncepcję Prezydenta jako „strażnika konstytucji”.

212 J. Leopold, Testamentsrecht. Ein Handbuch des gesamten Rechts der Verfügungen von Todes wegen; mit 22 Mustern und ausfürlichem Sachregister, Berlin 1939, s. 64.

5. Przesłanki Przedmiotowe w Prawie